თუშური დიალექტის ლექსიკონი

-
There are currently 518 names in this directory
-ისად, -ისადა
ნანათესაობითარი ვითარებითის ნიშნები -თვის თანდებულიანი ფორმის მნიშვნელობით: შენ გულისად (= შენი გულისთვის) შენთვის; ხალხისად ეთქვ.

მაგაჸებისა
მაგათი: რაჸიმ მაგაჸებისა ჩაგვდისავ (= ნეტავ რა მაგათი მოგვდისო) ნეტავ რა დროს ეგ არისო.

აგანაჸებს
მიზანში ახვედრებს, არტყამს (დაგანაჸებაჲ მიზნის მოხვედრება; დამიზნება).

აკავან
აკვანი.

ალუდიან
ლუდიანი.

ალუდ
ლუდი.

ამოთრაჲ
ამოღება: ამოვთაროთავ − ამოვიღოთო.

ამჸ-
შერწყმულია რთული პრევერბი ამო- და ვნებითის ე- პრეფიქსი და გადასმულია მათი გამყარი ჸ: ამო-ჸ-ე-; მაგ: ამჸღო-დ’ − ამოეღო და, ამჸწვ − ამოეწვა, ამჸთარა-დ’ (< ამოეთხარა და) ამოეღო და.

ამჸ-
შერწყმულია რთული პრევერბი ამო- და სათავისო ქცევის ან ვნებითის ი- თავსართი და გადასმულია მათი გამყარი ჸ: ამო-ჸ-ი; მაგ.: ამჸღებენ − ამოიღებენ, ამჸყვანდეს − ამოიყვანდნენ.

ანამ
(< ანამ) ნეტავ ან: ანამ ბოჭორნელ ვინ შეგვეყაროსა-დ’ ან დოჭუელივ (იხ. -მ1).

არგენს
(არგინ[ა]) არგუნებს: მარგინესავ.

არეკაჸ
არაკი, ზღაპარი.

არომებს
(არომ[ა]) არონინებს, ატარებს: სუ ფეჴით მარომ − სულ ფეხით მატარა.

ასთაჸ
ასეთი, ამნაირი.

ასრევს
(ასრი[ა]) ესვრის: ასრიეს თოფი-დ’ მოკლეს: თოფ არ ასრიოვ თოფი არ ესროლოო (იხ. სრევა).

აქვ
აქვს: აქვავ − აქვსო.

აქითაივ
აქედანო.

აქის
აქეთ (იხ. იქის-აქის).

აღმეჲ
აღმართი.

აჩინდებ[ა]
(აჩინდ[ა]) გამოჩნდება: ჯარ აჩინდავ.

აცხრუებს
აკანკალებს, აცახცახებს (სიბერის გამო) (ცხროებაჲ, ცხროუებაჲ ცახცახი, კანკალი).

აწმიდებს
წყალს არ აწმიდებდეს, გადატ. არ ისვენებდნენ ავი საქმეებისაგან.

აჭმევს
(აჭმი[ა], ხოლმ. აჭმიის): აჭმიოვ − აჭამოო; აჭმიის − აჭმევდა ხოლმე.

ახალოღ
ახალუხი.

ახლოაჸს, ახლუაჸს
ახლოს.

აჴიაჸ
გაბმული ქეიფი, როცა ერთმანეთს გადაიპატიჟებენ.

ბაბოჲ
ბაბუა, პაპა.

ბადალ
(მრ. ბადლებ) თამამი, მაღალი ბალახი, ხარობს გაპატივებულ ადგილზე ბოსელთან, კალოსთან.

ბაკ
ცხვრის სადგომი, შემოკავებული ღობით ან ყორით.

ბალკუმიან (< რუს. გზით балкон) აივნიანი.

ბალღობაჲ
ბავშვობა.

ბალღ
ბავშვი.

ბარგ
ა) ტვირთი; ბ) პირადი ან საოჯახო ნივთები.

ბარიახიან
ბაირაღიანი, დროშიანი.

ბარიახ
ბაირაღი, დროშა.

ბაშტეჲ
გომური, თუშური ძველებური სახლის სარდაფი, სადაც ზამთრობით საქონელს აბამენ, ზაფხულობით კი ხბოებს ყრიან. ბაშტის თავზე ადამიანის სამყოფია.

ბინაჲ
მწყემსების სადგომი ქოხი.

ბოროტ
დარდი, ჯავრი, ვარამი: ბოროტს დყავადმყოფა-დ’.

ბრიყვად
გაუფრთხილებლად, უდარდელად: რად იარებივ ბრიყვადავ.

ბუკვან
ფიჭვის ფისიანი ძირი, რომლის ნაფოტებსაც ხმარობენ კვარად და ცეცხლის დასანთებად.

ბურკვ
იხ. ჩალის ბურკვ.

გაბინდებაჲ
ბინდის (ნაწილობრივი სიბნელის) გაფანტვა განთიადისას, გათენება: გაბინდდა.

გადარეკებაჲ
გადასროლა, გადაგდება: უსმარ... გადაღრეკ.

გადატანებაჲ, გადატანაჲ
მივარდნა, ცემა: ჯერ მე გადავეტანებიო-დ’ მემრ თქვენაც მომეშველნიდითავ; გადასტანიყ − სცემოდა.

გადმოვარდნაჲ
განრისხებულის გამოსვლა (გამოვარდნა) საჩხუბრად: გადმოარდნილ კაცი-დ’, ხვდომი ჯაყოს ჴელდაჴელ.

გადმორევაჲ
გადმოვარდნა: ჩამოვარდნა: ჩემ შეჭმად მორბისაო-დ’ ჸჸქითა გადმორეულიყ.

გადმორეკებაჲ
გადმოსროლა, გადმოგდება. ერთ სამმანათიან გადმომირეკ.

გადმოფრენაჲ
გადმოხტომა: ჩემ შეჭმად გადმოფრინდავ!

გადმოყუდებაჲ
გადმოგდება; გადმოვარდნა: გადმჸყუდ − გადმოვარდა.

გადმოჩენა
გამოჩენა სიმაღლიდან: ამ გორზე ერთ კაცი-დ’ ძაღლ გადმოჩენილან.

გადმოწვდაჲ
გადმოშვერა: თოფებ გადმჸწვდა-დ’.

გადმჸ-
რთული ზმნისწინი გადმო- და ვნებითის ე- თავსართი შერწყმულია და ხმოვანთგამყარი ჸ გადასმულია: გადმო-ჸ-ე-; მაგ.: გადმჸყარ − გადმოეყარა; გადმჸსახლ − გადმოესახლა.

გადმჸ-
რთული ზმნისწინი გადმო- ბოლო -ო- ხმოვნით დამსგავსებულია სასხვისო ქცევის უ-ს და დაგრძელებულია, მათი გამყარი ჸ კი გადასმულია: გადმო-ჸ-უ-; მაგ.: გადმჸტანევ − გადმოუტანეო.

გადჸ-
პრევერბი გადა- და ზმნის ა- თავსართი შერწყმულია და ხმოვანთგამყარი ჸ გადასმულია: გადა-ჸ-ა-; მაგ.: (მანდილ) გადჸსრი (< გადა-ჸ-ასრია) − გადაისროლა.

გადჸ-
მიღებულია გადა- პრევერბის ბოლოკიდური -ა-სა და ვნებითის ე- თავსართის გრძელ ხმოვნად შერწყმითა და ხმოვანთგამყარი ჸ-ს გადასმით: გადა-ჸ-ე-; მაგ.: გადყგდ − გადაუგდე“. გადჸყარ − გადაეყარა; გადჸრჩინ.

გადჸ-
პრევერბი გადა- და სათავისო ქცევისა თუ ვნებითის ი- თავსართი შერწყმულია და მათი გამყარი ჸ გადასმულია: გადა-ჸ-ი-; მაგ.: გადჸქცნეს − გადაიქცნენ.

გაერი
გაერია.

გაზარდაჲ
გაზრდა.

გაზაფხულ
გაზაფხულზე.

გათხელაჸებულ
შეთხელებული, შემცირებული, შეცოტავებული.

გამოფარებაჲ
გამობრუნება და წამოსვლა: გამოვეფარი.

გამოღებაჲ
გამოტანა: გამჸღ თოფი-დ’, გამოიტანა თოფი და.

გამოღმეჲ
გამოღმა მხარე.

გამოჩინდებ[ა]
(გამოჩინდ[ა]) გამოჩნდება: გამოჩინდ − გამოჩნდა, აღმოჩნდა.

გამჸ-
შერწყმულია რთული პრევერბი გამო- და ვნებითის ე- თავსართი, ხოლო მათი გამყარი ჸ გადასმულია: გამო-ჸ-ე-: მაგ: გამეჸარა-დ’ გამოეარა და; გამჸსტუმრ − გამოესტუმრა; გამჸღ − გამოეტანა; გამჸმგზავრ; გამჸკითხ.

გამჸ-
მიღებულია გამო- რთული პრევერბის -ო- ხმოვნისა და სათავისო თუ ვნებითის ი- თავსართის გრძელ ხმოვნად შერწყმითა და მათი გამყოფი ჸ-ს გადასმით: გამო-ჸ-ი-; მაგ.: გამჸჩინეს ­ გამოიჩინეს; გამჸსხავ − გამოისხაო; გამჸთარავ − გამოიღოო.

გამჸ-
მიღებულია გამო- რთული პრევერბისა და სასხვისო ქცევის უ- თავსართის შერწყმითა და უკანასკნელის დაგრძელებით, ხმოვანთგამყარი ჸ კი გადასმულია: გამოჸუ-; მაგ.: გამჸცხად − გამოუცხადა.

განგირებ
მრ. შეცდომითაა ნახმარი, უნდა იყოს ჴაგირებ (იხ.).

გაჟუჟუვაჲ
გაწყვეტა, დახოცვა: გჸჟუჟ გაეჟუჟა, გაეწყვიტა.

გარევ
ისევ, კვლავ, კიდევ.

გარეთისაკ
გარეთკენ (იხ. კ.).

გარემჸ-
შეიცავს გარე ზმნისართს, მო- პრევერბსა და სათავისო ქცევის ი- თავსართს, რომელთანაც პრევერბისეული -ო- დამსგავსებულია და ი დაგრძელებულია, ხოლო თანხმოვანთგამყარი ჸ გადასმულია: გარე-მო-ჸ-ი-; ციხეიც გარემჸცვეს ციხეს ალყა შემოარტყეს.

გაჩინდებ[ა]
(გაჩინდ[ა]) გაჩნდება.

გაჩხრეკაჲ
გასინჯვა, ახედვ-დახედვა, ათვალ-ჩათვალიერება: გამჩხრიკ.

გაწირვაჲ
დატოვება: თუშეთ ხო აღარავინ გაგვწირესაო-დ.

გაჭენებაჲ
გაქცევა: გაჭენდ − გაიქცა: გაჭენებულიყო-დ’.

გახვეწაჲ
გაქცევა თავის საშველად: გახვეწილან.

გახჴედ
გახდი, შეიქენი (იხ. გაჴდომაჲ ბ).

გაჴდომაჲ
ა) მოსვლა: გახჴდომიყ ომი მოსვლოდათ ომი (ჩხუბი); ბ) გახდომა. შექმნა: მონადაჸ გავჴედ − ცუდად გავხდი, ავად შევიქენი.

გაჯავრდომაჲ
გაჯავრება, გაწყრომა: დედა გაჟჯავრდომიყ დედა გასწყრომოდა.

გაჯურვაჲ
გაწურვა: გაჟჯურვენ − გაწურავენ.

გელი
მგელი.

გვერდალაჸ
გვერდობი, ფერდობი.

გონთ
კარგად; გონთა − კარგი.

გორდილაჸ
სიმინდის ცომის ბრტყელი გუნდები (მოხარშულს მიირთმევენ).

გოხ
ლოდი, დიდი ქვა.

გულად გასვლაჲ
მიხვედრა: გულად გამივიდნესავ − მიმიხვდნენო; გულად გასრულიყვნესავ − მიმხვდარიყვნენო.

გულის დაყრაჲ
დამშვიდება, ბედთან შერიგება; გულის დადება რამე საქმეზე: დავყარევ გულიო-დ’ ვცხორობდევ.

გჸ
შერწყმულია გა- ზმნისწინის -ა- ელემენტი და ზმნის ა- თავსართი გრძელ ხმოვნად და ბოლოს გადასმულია ჸ: გა-ჸ-ა-; მაგ. გჸჩენდ, გჸგებიებდ, გჸმსვეს − გაავსეს.

გჸ
გა- ზმნისწინის -ა- ელემენტი და ზმნის ე- თავსართი გრძელ ხმოვნადაა შერწყმული და მათი გამყარი ჸ ბოლოსაა გადასული: გაჸე-; მაგ.: გჸრეცხ, გჸშვ, გჸხედ, გჸბედ.

გჸ-
დამსგავსებულია გა- ზმნისწინის -ა- ხმოვანი მომდევნო სათავისო ქცევისა თუ ვნებითის ი- თავსართთან და დაგრძელებულია, ხოლო მათი გამყოფი ჸ ბოლოსაა მოქცეული: გა-ჸ-ი-; მაგ.: გჸგეს − გაიგეს; გჸზარდნეს − გაიზარდნენ.

გჸარ
გაიარა; გჸარ − გაიარო (იხ. გჸ-).

გჸ-
შერწყმულია გა- ზმნისწინის -ა- ელემენტი სასხვისო ქცევის უ- თავსართთან და დაგრძელებულია, ხოლო ჸ გადასმულია ბოლოს: გ-ა-ჸ-უ-; მაგ.: გჸკეთებენ − გაუკეთებენ; გჸტეხ, გჸღი − გაუღია; გჸწყვეტავ − გაუწყვეტია.

დ-ობ-ნ
ზდობნიყ − ნდომოდა.

დავლაჲ
ნადავლი, ნაალაფარი, ომში ნაშოვარი.

დაზდებიყ
იხ. ძაღლის დადებაჲ.

დაზიდვაჲ
დაწევა, ჩამოწევა გასაწყვეტად, ჩამოსაგლეჯად: დჸზიდ.

დაზრდილ
დაზრდილი.

დამრჩალ, დამჩალ
დარჩენილი: დამრჩალიყვნეს − დარჩენილიყვნენ.

დამშვრალ
დაღლილი.

დამწყემსებაჲ
მწყემსად გახდომა: დავმწყემსდნეთ.

დანდობით
მინდობით, ხიფათის შეუმთხვევლად: დანდობით... დჸბარ ისე დაებარა, რომ დამბარებლისაგან ხიფათი არ მოელოდა.

დაუჩინაჸებაჲ
დაბნელება: გზაშიგ დაღუჩინაყებიყო-დ’, გზაში დაჰბნელებოდა და.

დაღამულ
დაღამებული: დაღამულიყ − დაღამებულიყო.

დაღუჩინაჸებიყო-დ’
დაჰბნელებოდა და (იხ. დაუჩინაჸებაჲ).

დაყინჭილაჸებაჲ
თავდაყირა გადატრიალება: დაყინჭილაჸებულიყ − თავდაყირა გადატრიალებულიყო.

დაყოლაჲ
გაყოლა, დადევნება: (ჯარს) უკვენ დახყოლი.

დაშინებაჲ
შეშინება: დაგეშინებისავ − შეგეშინდებაო; დაშინებიყ − შეშინებოდა.

დაშრებ[ა]
(დაშვრ[ა]) დაიღლება (დაშვრომაჲ − დაღლა).

დაჭენებაჲ
ბევრის გაქცევა: დაჭენებულიყვნესა-დ’.

დახვეწაჲ
ბევრის გაქცევა თავის საშველად: იქის-აქის დახვეწილიყვნეს.

დაჴამებაჲ
თუშების გადმოცემით დაღლილი ლეკები წმინდა წყალს კი არ სვამენ, არამედ ამღვრეულს. აქ დაჴამება უნდა ნიშნავდეს ამღვრევას. თუშურად ცუდად მოლაპარაკე ლეკის ნათქვამი „ცოტაჸ დჸჴამეო-დ’, ჸჸსთაჸ შესვივ“ ასე უნდა გავიგოთ: ცოტათი ვარგისი გახადე, ე. ი. აამღვრიე და ისე დალიეო (თ. უთურგაიძე).

დაჸ
კავშ. და: გოგნელ დაჸ მაისაჸ.

დიაჸც-ყმაწვილ
ქალები და ბავშვები.

დიაჸც
დიაცი, ქალი. დედაკაცი.

დმოშტ, ტმოშტ
ხის სამფეხი ტაბაკი, ოდნავ ჩაღრმავებული. მასზე ქუმელს ზელდნენ და აგუნდავებდნენ, მერმე ხაჭოსთან, ყველთან ან ერბოსთან ერთად მიართმევდნენ მსხდომთ. დმოშტს ხის სახურავიც ჰქონდა.

დურაჸ ტყავ
ღამე დასახური ტყავი, საგნის ზომაზე შეკერილი რამდენიმე ტყავი, ხმარობდნენ საგნის ნაცვლად.

დურკ
ხის ქილა ერბოს, აზელილი ყველის და მისთანათა შესანახად. იგი სხვადასხვა მოცულობისაა, ჩადის 1-დან 20 კილოგრამამდე, ჩვეულებივ 5-დან 10 კილოგრამამდე.

დღის
ზმნს. დღისით.

დღიურ
მიწის საზომი .ერთეული: ერთი დღის სახნავი მიწა, დაახლოებით ნახევარი ჰექტარი.

დჸ-
შეერთებულია გრძელ ხმოვნად და პრევერბის -ა- და ზმნის პრეფიქსი ა-, ხოლო მათი გამყოფი ჸ გადასმულია: და-ჸ-ა; მაგ.: დჸფარებენ; დღე დჸყენ.

დჸ-
და- პრევერბის -ა- ელემენტი დამსგავსებულია ვნებითის ე- თავსართთან და დაგრძელებულია, მათი გამყარი ჸ კი ბოლოსაა მოქცეული: და-ჸ-ე-; მაგ.: დჸც − დაეცა; დჸწაფ, დჸპატიჟ, დჸყენ.

დჸრი: დჸრი ჴელი − ჴელი დაერია (იხ. დჸ-).

დჸ-
და- პრევერბის -ა- დამსგავსებულია სათავისო ქცევის ან ვნებითის ი- პრეფიქსთან და დაგრძელებულია, მათი გამყარი ჸ კი გადასმულია: და-ჸ-ი-; მაგ.: დჸვიწყებენ − დაივიწყებენ; დჸწყ − დაიწყო; დჸმორჩილავ, დჸჭირეს: დჸმალენთავ − დაიმალ[ენი]თო.

დჸ-
დამსგავსებულია და- პრევერბის -ა- სასხვისო ქცევის უ-სთან და დაგრძელებულია, მათ შორის მოსალოდნელი ჸ გადასმულია: და-ჸ-უ-; მაგ.: დჸწყ − დაუწყო; დჸ. დევთავ დაუდეთო; დჸტყვევებავ დაუტყვევებია.

ეგემცევ
იქნებაო, ეგებისო, ეგებ როგორმეო.

ეთოფ
ეთოფა, თოფი ესროლა ვინმესთვის ან რამესთვის (თოფვაჲ − თოფის სროლა).

ემაგასავ
აი მაგასო.

ემანდავ
აი მანდაო. აი იქო (II პირთან ახლოს).

ემართ
ემართა, გაემართა, გაეწყო.

ერთხენ
ერთხელ; ერთხენაც − ერთხელაც.

ერთხენაჸ
ერთი ვნახოთ.

ერთჴელადავ
ერთჯერო, ერთხანსო.

ესემ
ნეტავ ეს: ესემ რაჸგვერ გაშინებსთავ (იხ. -მ1).

ესეწავ
(< ესე-წა-ვ) ეს ხომო (იხ. წა).

ეტყუბაჸ
(შეცდომით დაბეჭდილია: ეტყუები) ტყუპად ეხოცა (დატყუბაჸებაჲ − ტყუპად დახოცვა ან დაჭერა).

ეშვ
ეშვა, შეეშვა: ბაკში არ ეშვ.

ეხედ
ეხედა, შეეხედა.

ვადა
ხანჯლის ან ხმლის ტარის გადაჯვარედინებული ნაწილი.

ვარამ
დარდი, ჯავრი: ვარამს დჸჴოცნეს.

ვერაიც
ვერც რა, ვერაფერი: ვერაიც ვერ მოვჴელეთ − ვერაფერიც ვერ ვიპოვეთ.

ვერამ
ნეტავ ვერ: ვერამ მოვიპარავთაავ? (იხ. -მ1).

ვეღარცარა
(< ვე-ღა-რ-ცა-რა) ვეღარაფერი.

ვინ
ვინმე.

ვინაჸმ
ვინმე.

ვიტან
(მრ. ვიტნებ) გუდა, ოთხად ამოღებული ვაცის ან ხბოს ტყავი. დიდ ვიტანში 50 კგ-მდე მარცვლეული ჩადის.

ზალ, ზალო
(ზალო წარმოშობით წოდებითი ფორმაა) რძალი (იხ. ქალ-ზალ).

ზამთრის
ზამთარში.

ზდველ
(< სთველი) შემოდგომა: ზდველთ − შემოდგომაზე.

ზეის
ზმნისართი ზე ნათესაობით ბრუნვაში: ზევით, ზემოთ: ზეის ტყეში − ზემოთ ტყეში.

ზეისაკ, ზეისაკ
(< ზე-ისა-კ) ზემოთ.

ზეკუციაჲ
(რუს. გზით экзекуция) აქ: მოქეიფენი, რომლებიც უნდა მიეწვია („ჩაეყენებინა“) ნიძლავის წამგებს: ჩჸყენ ზეკუციაჲ.

ზეჲ
რძე.

ზუნზურებს
ზუნზური (იხ.) გააქვს, ხმას გამოსცემს თოფის ლულა მასში ჩაბერვის შედეგად.

ზუნზურ
თოფის ლულის ხმაური ჩაბერვის დროს.

თავად
თვითონ; თავადაც − თვითონაც.

თავადაჸ
მარტოკა, მარტო.

თავისი
გამოხატავს I და II პირის კუთვნილებას და უდრის ნაცვალსახელებს: ჩემი, შენი, ჩვენი, თქვენი: წავალივ თავის (ჩემს) ქვეყანაშიავ; თავის (= ჩემი) ძმის ჴელს ვაფერევ (= მივამსგავსეო).

თანავ, თანავ
თანვე, თანაც.

თეფაჲ
გორაკი: თეფა დადგ.

თვარ (< თუ არ) თორემ.

თვარამევ
თორემაო.

თოფვაჲ
თოფის სროლა (ვინმეს ან რამის მოსაკლავად).

თუაჸ
თუკი; კიდევ კარგთ რა კარგია, რომ...

თურ, თურე
(< თურ). თურ − თურმე.

თურაჴ
ნაიბის (იხ.) მცველი.

იალაღი
საზაფხულო საძოვარი მთებში.

იამბიანავ
ამბობდნენ ხოლმეო, ჰყვებოდნენ ხოლმეო.

იგეთი
ისეთი.

იგრ
ისე.

იკვლევს
(იკვლია ხოლმ. იკვლიის) ეძებს (იხ. კვლევა).

იმაშივ, იმაშივ
აი მაშინვე.

იმაშინასევ
აი მაშინვე (იხ. -ევ-).

იმაჸობაში
იმასობაში.

ირთავს
იხ. ქმარს ირთავს.

იქით
იქიდან.

იქითებ
მრ. იქაურები, იქიდან ვინც არის.

იქის
იკით.

იქის-აქის
იქით-აქეთ: იქის-აქის დჸმალენთავ.

იყ
ა) იყო: ჸჸს იყ ის იყო; ბ) მეშველი ზმნა წყვეტილში იყო, გამოყენებულია გარდაუვალი ზმნის თურმეობითი II-ის ფორმათა საწარმოებლად, ორპირიან ზმნებში იგი უდრის ლიტერატურული ქართულის -ოდ-ა დაბოლოებას: ყოფილიყ (< ყოფილიყო); ჩავარდნილიყ, გულ წასვლიყ (= გული წასვლოდა), შეღვარდნიყ (= შევარდნოდა), ხყვანიყ (= ჰყოლოდა) გამოზდგომიყ.

იჴადა
მოიხადა, გადახდა: მტერმ იჴადოს, რაჸიც მე იქ ვიჴად − მტერს გადახდეს, რაც მე იქ გადამხდა (ჴდაჲ − გადახდომა).

კალტის მოჴდაჲ
ხაჭოს მიღების პროცესი. ყველის ამოყვანის შემდეგ დარჩენილ სითხეს − შრატს − ადუღებენ და გამოყოფილ ხაჭოს ჯამით ან ქაფქირით ამოიღებენ, ჩაყრიან პარკში და გაწურავენ.

კალტ
ხაჭო.

კარგ, კარგადაჸ, კარგაჸდ
კარგად.

კართან
ეზოში.

კართანაჲ
ეზო.

კახ
კახელი, საერთოდ კი ბარის ქართველი, ბარელი.

კვირაჸეჲ
კვირა.

კვლევაჲ
ძებნა: იკვლევენ − ეძებენ.

კიდევ, კიდენ
კიდევ.

კუჭურაჸ
თავზე ჩამოსაცმელი საგანგებოდ შეკერილი რგოლი, რაზედაც მანდილს ამაგრებენ ქინძისთავით ან ნემსით (შდრ. თიანური სათაურა).

ლეგატანსამოსიან
რუსტანისამოსიანი (ლეგაჲ − რუხი).

ლიშან
ნიშანი: ა) თოფის სროლით ან ცეცხლის კვამლით თუშები ერთმანეთს ატყობინებდნენ მტრის თავდასხმას: ლიშნად ხყონიყ თოფის სრევაჲ − მტერ დაგვეცავ; ბ) თოფის სამიზნე: ლიშანშიგ თოფს ვეღარ ასრევავ; გ) ცოდნის შეფასების ციფრობრივი ნიშანი, ბალი: ხუთიანებ მყვანდის ლიმნებ.

მავან
ესა და ეს: მავან ალაგას ამა და ამ ადგილას.

მალედაჸევ
ადრევე, ადრიანადვე, დროულადვე.

მანამდ
ა) მანამდის; ბ) სანამდის: მანამდ ვერ გავიგეთავ, მანამდ სოფელში არ შემოიდავ.

მანდილ
ქალის თავსაფარი ოთხკუთხი ქსოვილი, დამაგრებული კუჭურაჸზე (იხ.; შდრ. ხევსურული).

მარჴეჲ
ავი.

მაცნეჲ
ამბის მიმტანი, მაცნობებელი, შემატყობინებელი: მაცნე გჸგებიებდ ყველაჸს.

მდევარ
დადევნებული, უკან გამოკიდებული ჯგუფი (რაზმი) თავდამსხმელთა შესაპყრობად თუ დასახოცად და გატაცებულის დასაბრუნებლად.

მეაც
(< მე-ა-ც) მეც.

მეაცაღ (< მე-ა-ცა-ღ) მეცღა.

მეაწავ
(< მე-ა-წა-ვ) მე ხომო (იხ. წ, წა).

მეკობარ, მეკოპარ
შეიარაღებული რაზმი, რომელიც სხვა ტომს თავს ესხმოდა და ძარცვავდა, ატყვევებდა: თუშეთის მეკობარ შეყრილიყ: შემორტყმიყ თუშის მეკოპარ.

მელაჸ
მელა.

მემრ, მემრ, მემრინას, მიმრინას
მერმე, მერე, შემდეგ: ამის მემრ − ამის შემდეგ.

მეტაჸ
მეტად, ძალიან.

მეციხოვნეჲ − ციხეში მყოფნი.

მეჴ
ტახტი, საწოლი კედლის გასწვრივ გაკეთებული. იგი სკამის მაგივრობასაც ეწეოდა. ზოგი მეჴი ზურგიანია და იმდენად ვიწროა, რომ უფრო სკამად გამოიყენებოდა, ვიდრე საწოლად (თ. უთურგაიძე).

მიავ
(< მე-ა-ვ) მეო.

მიმდინარაჸ
მიმავალი.

მირგველ
მირგველ ექნ − გარს შემოხვეოდნენ, ალყა შემოერტყათ (მირგველაჸ − მრგვალი).

მირგვლიაჸ
ირგვლიგ გარშემო.

მიტანება
გზას მიტანება − გზას მიღწევა: გზას მივატანეთავ − გზას მივაღწიეთო.

მიწკონაჸ
ფორისგან (იხ.) გამოცხობილი ძალიან თხელი პატარა კვერი, ტკბილია.

მიჸ-
მიღებულია მო- პრევერბის -ო- ხმოვნის დამსგავსებით სათავისო ქცევის ან ვნებითის ი- თავსართთან და დაგრძელებით და მათი გამყარი ჸ-ს ბოლოში გადასმით: მო-ჸ-ი-; მაგ.: გონს მჸყვანდეს − გონს მოიყვანდნენ; მჸკრიფ − მოიკრიფა; მჸლაპარაკეს (< მოიღეს) მოიტანესო: მჸლაპარაკეს.

მოდენილ
მოდენილა, მოდიოდა თურმე.

მოლალებაჲ
მოგზავნა: ქისტ თუშეთ მჸლალ (= მოეგზავნა).

მონაჲ
ცუდი: მონა თვალი; მონადაჸ − ცუდად.

მოქონიება
რისამე ქონება შეძენა: რამე მოვიქონიოთ.

მოღებაჲ
მოტანა: ამბავ მჸღესავ (= მოიტანესო).

მოჴელვაჲ
პოვნა: მოხჴელავ − იპოვნი.

მძლავრ
მეტად ღონიერი, ძლიერი.

მჴარე
(მჴრისა) მხარე, კუთხე: თავის მჴრის (= ჩვენი კუთხის) კაც გვეგონავ.

მჸ-, მო-
პრევერბის -ო- დამსგავსებულია ზმნის ა- პრეფიქსთან და დაგრძელებულია, მათი გამყარი ჸ კი გადასმულია: მო-ჸ-ა-; მაგ.: მჸგონდ − მოაგონდა; მჸსხნეს − მოასხეს, მოიყვანეს; მჸრტყამდ.

მჸ-
შერწყმულია მო- პრევერბის -ო- ვნებითი გვარის ე- თავსართთან და დაგრძელებულია. მათი გამყარო ჸ კი ბოლოსაა მოქცეული: მო-ჸ-ე-; მაგ.: მჸყვან − მოეყვანა, მჸკლ, მჸტან, მჸხვ − მოეხვია, მჸღო-დ’ − მოეტანა და.

მჸ
შერწყმულია მო- პრევერბი და სასხვისო ქცევის უ- თავსართი გრძელ ხმოვნად და გამყარი ჸ ბოლოსაა მოქცეული: მო-ჸ-უ-; მაგ.: მჸკიდ − მოუკიდა; მჸხვდ ჴელ − ხელი მოუხვდა: მჸქსოვ; მჸსხ − მოუსხა, მოუყვანა.

ნაიბ
ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულის მმართველი შამილის დროს.

ნატარ
ნავალი, ნანახი გამოშლილი.

ნაფუძარაჸ, ნაფუძარ
(მრ, ნაფუძრებ) ნასახლარი, ნაბოსლარი.

ნაწყვეტაჸ
ნაწყვეტი.

ნაჭარაჸ
ნაჭერი.

ნეტარ
ნეტავი.

ჲაგრ, ჲავრ
აგრე, ასე, ამგვარად.

ჲაგრევ
აგრევე, ასევე.

ჲამ
ამ: ჲამ დროს.

ჲამას
ამას.

ჲასთაჸ
ასე (შდრ. ქვემოიმერ. ასთე).

ჲასთაჸ
ასეთია ამნაირი.

ჲასრ
ასე.

ჲასრეზე
ასე ამგვარად, ამნაირად.

ჲაქ
აქ: ჲაქა − აქა.

ჲახლ
ახლა; ჲახლავ − ახლაო.

ჲეგ
ეგ, ეს; მრ. ჲეგენ − ეგენი, ესენი.

ჲეს
ეს; მრ. ჲესენ − ესენი.

ჲესევ
ესაო.

ოლოლ
ზარნაშო დიდი ბუ.

პატაჲ
პატარა, მცირე, ცოტა: პატას ხან − ცოტა ხანს: პატაიღ (იხ. -ღ).

პირ-პირ
ნაპირ-ნაპირ გაყოლებით: ალაზნის პირ-პირ.

პირველაჸ
პირველად.

ჟამ
დღე-ღამე, сутки: ექვს დღე-ღამეს, ექვს ჟამს, ეომ.

რა-რა
რამე: თუ რა-რა ხქონდ.

რადამ, რადამ
ნეტავ რად (იხ. -მ1).

რამდენიმ
რამდენიმე: რამდენიმ ცხვა კაც.

რამდენჯერამ
რამდენჯერმე: რამდენჯერამ გადმოსულ თუშეთ (იხ. -მ2).

რას
რასმე, რამეს: კიდენ რას მოგპარვენავ.

რაჸგვერ
როგორ: რაჸგვერც − როგორც.

რაჸიმ
ა) რამე, რაღაცა: რაჸიმ... შემძვრალავ; ბ) ნეტავ რა: რაჸიმ მაგაჸებისა ჩაგვდისავ (იხ. მაგაჸებისა).

რაჸისადაც (< რაჸ-ის-ა-და-ც) რისთვისაც, რაზედაც: რაჸისადაც მჸტან − რისთვისაც მიეტანებინა, რისთვისა

რაჸისგნივეც
(< რაჸ-ის-გან-ივ-ე-ც) რის გამოც.

რაჸიც
რაიც, რაც.

რაჸს
რას.

რაჸსამ
რასმე, რაღაცას (იხ. მ2)

რაჸსაღ (|| რასაღ) − რაღას: რაჸსაღ იქმოდეს (იხ. ღ).

რბეულიყ
გაქცეულიყო.

რო
რომ.

რომევ
რომაო.

როცაიცაღრა
(< რო-ცა-ი-ცა-ღა-რა) როცაღა.

საალუდე
სალუდე: საალუდე ქვაბ − ლუდის ასადუღებელი დიდი ქვაბი.

საბზელ
საბძელი.

საგძალ
საგზალი.

სადილობა
სადილის, პირყელი საუზმის ჭამა, 9-10 საათი; სადილობის ხანას − სადილის დროს.

სალაფავ
წყალში გახსნილი და მოდუღებული ფქვილი, ქატო ან სხვა ძაღლის საჭმელად.

სამეკოპროდ
თავდასასხმელად და სარბევად (იხ. მეკობარი).

სამთოდ
მთაში წასასვლელად.

სამოს
(მრ. სამოსებ) სამოსელი, ტანსაცმელი.

სამოციაჸ
სამოციღა (იხ. -აჸ).

სამსვიაჸ
სავსე.

სამღარიან
(ხმალი) სამი ღარის მქონე.

სანამდივ
მანამდეო.

სანამდინას
სანამ, სანამდის; სანამდინასევ − სანამო, სანამდისო: სანამდინასევ (= სანამო) ის ცოცხალიავ, სანამდივ (= მანამო) თუშეთსავ მტერ ვერაფერს ვერ დჸკლებსავ.

სანამდიც
მანამ, მანამდისაც: სანამდიც ( = მანამ) ვერ გჸგ, სანამდინას (= სანამ) ნივრეს არ გამოჩენილიყვნეს ჯარ.

სანგალ
(მრ. სანგლებ) სანგარი, საომარი თხრილი.

საობარ
საუბარი.

საომარ
სათოფური, ციხის კედლებში დატანებული ხვრელი ისრისა და ტყვიის სასროლად მტრისათვის.

სატკივარ
ბავშვის დაბადების დროს მოსვლა (დადგომა).

საქონ
საქონელი (ძროხა, ხარი, ცხვარი, ცხენი).

საჩხრეკაჸ
ცოტათი ქუმელმოკიდებული დო (შრატი ან წყალი), სვამენ სიცხეში ან ძალიან დაღლილზე.

საწდეჲ
დიდი ჭურჭელი, რომლითაც ლუდი მიაქვთ და საიდანაც ლუდს თასებით იღებენ და ხალსს ურიგებენ.

სახაზეინო
(< რუს. хозяин) ვინც პატრონი, დამქირავებელი უნდა გახდეს.

სახურავაჸ
სახურავი, დასაფარებელი.

საჴდურაჸ
მისაჭმელი, პურთან შესატანებელი რძის ნაწარმი (ყველი, ხაჭო და მისთ.).

საჴხარ
ტყვის დასახსნელი, გამოსასყიდი (ფული ან სხვ.).

საჯარე
ადგილი, სადაც ჯარი (იხ.) იმართება.

სვე
მკის თიბვის დროს ერთ ჯერზე გატანილი კვალი, სვრელი.

სვიოდ, სვიოდეოდ
მთლიანად, სრულიად, სულ მთლად.

სვის ჩაღებაჲ
სვის, სვრელის გატანა (ყანაში მკის დროს).

სიაც
სადაც.

სიბერემოყრილ
დაბერებული, მოხუცებული.

სიდ
სად: სიდავ − სადო; სიდითა − საიდან; სიდაც − სადაც.

სიდაურ
სადაური .

სიითა
საიდან; სიითებ. მრ. სადაურები.

სრევაჲ
სროლა: სრევა წამალ − ერთი გასროლა თოფისწამალი.

სუ
სულ; მუდამ: სუ (= სულ) ამწვ: სუაცავ − სულაცო.

სულ
სუნი: სულ მჸდინ − სუნი მოედინა, სუნი ეცა.

სუროჲ
სორო.

სუყველაჸ
სუყველა.

სუც
სულაც.

ტმოშტ
იგივეა, რაც დმოშტ (იხ.).

უდერაჸ
ბევრი.

უდმალაჸ
ჩუმად.

უთოფუაჸ
უთოფო.

უკენ
უკან: უკენითა − უკანიდან.

უკვენ (უკვენა)
ა) უკან: გადავარდ უკვენ; უკვენით − უკანიდან; უკვენავ − უკანვე; ბ) შემდეგ: ამის უკვენ ამის შემდეგ.

უკვენა
უკანა: წინა ნაპირით უკვენა ნაპირამდ.

უკვენისკითაჲ, უკვენითისკითაჲ
უკანიდან.

უსმარ
ლურსმანი.

უყავლოდაჸ
უვადოდ, ყავლის, ვადის გასვლამდე.

უჩემოდაჸევ
უჩემოდო.

უჩუმარაჸ
უჩუმრად, ჩუმად.

უძალავა-დ’
უძლევია და, მორევია და.

ფარდულაჸ
ფარდული, გადახურული სამი კედელი.

ფერებაჲ
მიმსგავსება: თავის ძმის ჴელს ვაფერევ (= მივამსგავსეო).

ფერჴისა
იგივეა, რაც აჴიაჸ (იხ.), გაბმული ქეიფი ერთმანეთის გადაპატიჟებით.

ფეჴ
უყელო ფეხსაცმელი (შალის ძაფით ქსოვენ და წუღის ნაცვლად იცვამენ).

ქალ-ზალ
ქალი და რძალი.

ქვე
ქვეშ, დაბლა, ძირს.

ქმარს ირთავს
ქმარს მიჰყვება, თხოვდება. ჴმრის შერთვა − ქმარს გაყოლა, გათხოვება; შდრ. ცოლის შერთვა): არც ქმარს ვირთევდევ.

ქრისტისშობისთვე, ქრისტიშობისთვე
დეკემბერი.

ყავლ
ვადა, სამსახურის ვადა.

ყანების მუშაჸობის დროჲ
ყანის მკის დრო (თუშეთში ეს დროა ივლისის ბოლო და აგვისტო).

ყველაჸ
ყველა.

ყვირილიაჸ ირმისა
ირმის ყვირილი.

ყვირილობაჲ
ირმის ყვირილის დრო შემოდგომაზე.

ყმაჲ
ვაჟი; ვაჟკაცი: ქალ-ყმან − ქალები და ვაჟები.

შაბუშ, შაბოშ
კვეთი, საკვეთი, საკიდელი. რძის შესადედებელი, ყველის დედა.

შეგულვაჲ
მიხურვა, მიკეტვა: შეიგულონ კარნ.

შევეით
შევედით.

შემაჸ-
შეერთებულია რთული პრევერბი შემო- და ზმნის თავსართი ა-, ხოლო ჸ გადასმულია: შემო-ჸ-ა-; მაგ.: შემჸრტყ (ალყა) შემოარტყა (ალყა).

შემოდენილან
შემოსულან.

შემოჩინდებ[ა]
(შემოჩინდ[ა]) (შემოჩნდება), შემოვა: შემოჩინდავ − ჯოხბჯენითავ.

შემჸ-
რთული ზმნისწინი შემო- და ვნებითის ე- თავსართი შერწყმულია და ხმოვანთგამყარი ჸ ბოლოსაა გადასული: შემო-ჸ-ე-; მაგ.: შემჸველო-დ’ − შემოევლო და.

შესხმაჲ
შეყვანა, შერეკვა: შჸსხნიან (იხ. შ­ჸ-).

შექც-გაქცევით ომ
მორიგეობით ომი, ერთი მხარე რომ ესროდა მეორეს, უკანასკნელი მიწაზე იყო გართხმული და პირიქით.

შეშობ
შეშაზე, შეშის მოსატანად.

შეჩენაჲ
ზედ მიდგომა: შეშჩენიყვნეს საბზელს − მიადგნენ საბძელს.

შვიდმეტი
ჩვიდმეტი.

შიგისაკ
(< შიგ-ისა-კ) (შიგნისკენ), შიგნით.

შიგისკითა, შიგისკითაჲ
(< შიგ-ის-კ-ით-ა-ჲ) შიგნიდან.

შინ
სახლში.

შრატ
ყველის ამოღების შემდეგ დარჩენილი სითხე.

შტროლ
შტროლთელი (შტროლთა − სოფელია თუშეთში).

შუ
შუაზე.

შულტაჸ
დაახლოებით იგივეა, რაც ხევსურეთში დასტური. ჯვარის დღესასწაულის დროს სოფლის გამოყოფილი მორიგე, რომელიც ლუდს ადუღედა, საკლავს კლავდა და სხვა მოვალეობას ასრულებდა.

შუუბან
(< შუა უბანს) შუაში. შუა ადგილას, ცენტრში.

შჸ-
მიღებულია შე- პრევერბისა და ზმნის ა- პრეფიქსის შერწყმით, რის გამოც ხმოვანი დაგრძელებულია, ხმოვანთგამყარი ჸ კი გადასმულია: შე-ჸ-ა-; მაგ.: შჸგროვ − შეაგროვა, შჸსრულ, შჸწუხავ; შჸსხნიან (= შეასხიან) შეიყვანდნენ ხოლმე.

შჸ-
შერწყმულია შე- პრევერბი და ვნებითის ე- თავსართი ჸა ყ გადასმულია: შე-ჸ-ე-; მაგ.: შჸჭამ − შეეჭამა; შჸდგ; შჸტყ − შეეტყო; შჸრეკ.

შჸ-
ზმნისწინი შე- და სათავისო ქცევისა თუ ვნებითის ი- თავსართი შერწყმულია და ჸ გადასმულია: შე-ჸ-ი-; მაგ.: შჸრთ − შეირთო; შჸყარნეს − შეიყარნენ.

შჸ-
შეერთებულია შე- ზმნისწინი და სასხვისო ქცევის ან უარყოფითი მიმღეობის უ- თავსართი და გადასმულია ხმოვანთგამყარი ჸ: შე-ჸ-უ-; მაგ.: შჸჭამ − შეუჭამა; ცეცხლ შჸკიდესაო-დ’ − ცეცხლი შეუკიდესო და; შჸდარებელაყ − შეუდარებელი.

ჩაგვდისავ
იხ. მაგაჸებისა.

ჩადგმა (ხანჯრისა)
(ხანჯლის, საერთოდ სანაძლეოს) დადება: ხანჯალი დამიდევიო.

ჩავეით
ჩავედით.

ჩალაცხენიან
ჩალისფერცხენიანი (ჩალაჲ ჩალისფერი).

ჩალის ბურკვ
ფეხით დატკეპნილი და ნაბადივით დახვეული ჩალა, ასაღებად რომ ადვილი იყოს, სხვადასხვა სიდიდისაა.

ჩამოზიდვა
ჩამოწევა, ჩამოგლეჯა: ჩხაზედით თოფ ჩამჸზიდ.

ჩამოტანაჲ, ჩამოტანებაჲ
თავს დაცემა, თავდასხმა: წელ არ გავიდისავ, რომ... არ ჩამჸტანიანავ (= თავზე არ დასხმოდნენ ხოლმეო).

ჩამჸ-
შეერთებულია რთული პრევერბი ჩამო- და ზმნის პრეფიქსი ა-, ხოლო ჸ გადასმულია: ჩამო-ჸ-ა, მაგ.: კვეხნა ჩამჸგდეს − კვეხნა ჩამოაგდეს, ტრაბახი დაიწყეს.

ჩამჸ-
რთული ზმნისწინი ჩამო- და ვნებითის ე- თავსართი შერწყმულია და ჸ ბოლოსაა მოქცეული: ჩამო-ჸ-ე-; მაგ.: ჩამჸგდ − ჩამოეგდო; ჩამჸრთვ, ჩამჸრეკ.

ჩამჸ-
მიღებულია ჩამო- რთული ზმნისწინისა და სათავისო ქცევისა თუ ვნებითის ი- თავსართის შერწყმითა და ხმოვანთგამყარი ჸ-ს გადასმით: ჩამო-ჸ-ი-; მაგ:. ჩამჸარეს − ჩამოიარეს.

ჩამჸ-
შერწყმულია რთული პრევერბი ჩამო- და სასხვისო ქცევის უ- პრეფიქსი, ხმოვანთგამყარი ჸ კი გადასმულია: ჩამო-ჸ-უ-; მაგ.: ცხენზეითა ჩამჸგდი − ცხენიდან ჩამოუგდია.

ჩარიქაჸ
თიხის გყოველი არაყისა და ღვინისათვის, ერთი ლიტრი ჩადის.

ჩაღებაჲ
ჩატანა: ყანებ ჩჸღ.

ჩაღმა
ჩაღმელი, ჩაღმის ხეობის მცხოვრები, თუშეთისა და ქვემო ალვანის თუში, უპირისპირდება წოვას, წოვა თუშს.

ჩაყრაჲ
იხ. ჴელჩაფაჸების ჩაყრაჲ.

ჩაჴდომაჲ
მიხვედრა: ჩემ ავადობას ჩემ მამაიც ჩახჴდა-დ’ (= მიხვდა და).

ჩედი
ჩადი: ჩედივ − ჩადიო.

ჩეჸ
მიღებულია ჩა- ზმნისწინისა და ვნებითის ე- თავსართის შერწყმითა და ჸ-ს გადასმით: ჩა-ჸ-ე-; მაგ.: ჩჸბარ − ჩაებარა; თავით ჩჸყუდ − თავით ჩაეგდო: ჩჸწყ, ჩჸყენ, ჩჸცმი.

ჩინდისავ
ჩანდა ხოლმეო.

ჩინს
ჩანს: ჩინან − ჩანან.

ჩქამ
ხმა, ხმაური.

ჩხაჲ
კაჩხა, საკიდი, მიწაში ჩასობილი ტოტებიანი ძელი ტყავების, ტომრებისა და სხვათა დასაკიდებლად.

ჩჸ-
შერწყმულია ჩა- პრევერბი და ზმნის -ა პრეფიქსი, ჸ კი გადასმულია: ჩა-ჸ-ა-; მაგ.: ჩჸწყობენ − ჩააწყობენ; ჩჸგებდეს − ჩააგებდნენ; ჩჸწვენდეს.

ჩჸრი
ჩაერია (იხ. ჩჸ-).

ჩჸ-
დამსგავსებულია ჩა- პრევერბის -ა- სათავისო ქცევის თუ ვნებითის ი- თავსართთან და დაგრძელებული, მათი გამყარი ჸ კი გადასმულია: ჩა-ჸ-ი-; მაგ.: ჩჸცინ − ჩაიცინა; ყანებ ჩჸღ − ყანები გაიტანა; ჩჸყენ, ჩჸქვითინებს.

ჩჸ-
ზმნისწინი ჩა- შერწყმულია სასხვისო ქცევის უ- თავსართთან და ხმოვანი დაგრძელებულია, ხოლო ჸ გადასმულია ბოლოს: ჩა-ჸ-უ-; მაგ.: ჩჸდგ (= ჩაუდგა) დაუდვა; ჴელში ჩჸყრია-დ’; ჩჸსაფრდეს.

ცარელაჸ
ცარიელი; აქ: მისაჭმელის გარეშე, მარტო მჭადი (პური და სხვ.).

ცდაჲ
ა) გამოცდა: ბალღებს ვცდიდევ; ბ) მცდელობა, შეცადება; ხან არ მოგვცა ცდისივ.

ცერკდიან
(გზა) კლდიან-უფსკრულებიანი (გზა).

ციცოჲ
კატა.

ცოტმატაჸ
(= ცოტამატა) ცოტა.

ცუტუნაჸ
პატარა, მცირე; ცოტა.

ცხვაჲ
სხვა; ცხვაგან − სხვაგან; ცხვას წელს − მომავალ წელს.

ცხრუებაჲ, ცხროებაჲ
ცახცახი, კანკალი (სიბერისაგან): აცხრუებდა-დ’.

ძაღლის დადებაჲ
ძაღლის გამოკიდება და გამწარებით ყეფა: ძაღლ მაინც დაზდებიყო-დ’ − ძაღლი მაინც გამოჰკიდებოდა და გამწარებით უყეფდა თურმე.

წადის
მიდის: წადიანაო-დ’, მიდიანო და.

წავალის
წავა.

წაის
წასვლისას, წასვლის დროს.

წალალებაჲ, წალალვაჲ
გაგზავნა: წამლალ − გამგზავნა.

წამქონდა
მიმქონდა: წამქონდაო-დ’.

წამჸ-
შეერთებულია რთული პრევერბი წამო- და ვნებითის ე- თავსართი, ჸ კი ბოლოსაა გადასული: წამო-ჸ-ე-; .მაგ.: წამჸყვანნეს − წამოეყვანათ; წამჸსხნეს.

წარეკვაჲ
გარეკვა: წჸრეკავ − გაურეკავს.

წაყრაჲ
გახდა; წაყრევაჲ − გახდევინება: თავის სამოს წჸყრევი − თავისი ტანისამოსი გაეხდევინებინა.

წაჴდენაჲ
წახდენა, გაფუჭება, აოხრება: წაჴდენის (= აოხრების) ამბავ.

წედი
წადი: წედივ − წადიო.

წელწად ღამეჲ
ახალი წლის ღამე.

წელწდობაჲ
ახალი წელი.

წითელბარიახიან
წითელბაირაღიანი, წითელდროშიანი.

წინავ, წინავ
ა) წინათ: წინავ თუშეთ ყოფილიყვ; ბ) წინავ − წინაო: შენ იარევ წინავ.

წინავეწ
ადრე ხომ, წინათ ხომ.

წინითა
წინიდან. წინ: წინითა... დახვედრი.

წინწალ
ლეკის მიერ დამახინჯებით ნათქვამი „წელწად“ − ახალი წელი: თქვენ წინწალიავ − თქვენი ახალი წელიაო.

წჸ-
შერწყმულია წა- ზმნისწინი და ზმნის ა- თავსართი, ჸ ბოლოსაა მიქცეული: წა-ჸა-; მაგ.: წჸსხეს − წაასხეს; წჸრთვეს.

წჸ-
მიღებულია წა- ზმნისწინისა და ვნებითის ე- თავსართის შერწყმითა და ჸ-ს გადასმით: წა-ჸ-ე-; მაგ.: წჸსხ − წაესხა, წჸქცი − წაექცია; წჸყვან; ცეცხლ წჸკიდ; წჸლალ.

წჸ-
წა- ზმნისწინის -ა- ხმოვანი დამსგავსებულია სათავისო ქცევისა თუ ვნებითის ი- თავსართთან და დაგრძელებულია, მათი გამყარი ჸ კი გადასმულია: წა-ჸ-ი-; მაგ.: წჸვანდეს − წაიყვანდნენ; წჸღევ.

წჸ-
იმავე წა- ზმნისწინის -ა- დამსგავსებულია სასხვისო ქცევის უ- პრეფიქსს და დაგრძელებულია, ხოლო ხმოვანთგამყარი ჸ ბოლოსაა გადასული: წა-ჸ-უ-; მაგ.: გულ წჸვიდ − გული წაუვიდა; წჸრეკავ − გაურეკავს.

წჸდის
მიუდის, მიჰყავს; ცხენ წჸდიოდ (= მოუდიოდათ, მიჰყავდათ) ქისტეთ (იხ. წჸ-).

ჭალაჸ, ჭალაჸ
ტყიანი ადგილი.

ჭამაჲ
ა) ჭამა, შეჭმა; ბ) საჭმელი: ჭამის ჭამაზე დავსხედითავ.

ჭამიან
სამწლიანი.

ჭაპან
თასმის დაწნული თოკი.

ჭრელ
ჭრელ ჴირიმჴ − დაჭრელებული მოსევადებული ხირიმი (იხ. ჴირიმ).

ჭყრიალ
თოვლზე სიარულისას გამოცემული ხმა.

ჭამეთ
ვჭამეთ.

ხაზეინი
(რუს. хозяин) პატრონი, მასპინძელი; აქ: დამქირავებელი.

ხანჯარ
ხანჯალი.

ხეჩან
აკვნის ბავშვის შესახვევი შალი, თხელია და რბილი, მოქსოვილია ჩვილი ბატკნის მატყლისაგან.

ხვდომაჲ
ცემა, ტაკება: ხვდომი − სცემია, დასტაკებია.

ხვედრილიყნეს
სცემოდნენ, დასტაკებოდნენ (იხ. ხვდომაჲ).

ხუნჯირ
ხურჯინი.

ხქვივნებიყ
ჰრქმეოდა, ერქვა თურმე.

ჴაგირ
სახნავი მიწის ნაკვეთი.

ჴამს
უნდა, საჭიროა, ხამს, შეიძლება: ჸარ ჴამდ... წასულიყ − არ ხამდა (არ შეიძლებოდა)... წასულიყო.

ჴაროან, ჴარუან
ხარების ნახირი, ხარის ჯოგი.

ჴელად
ჸჸმ ჴელად − იმჯერად, იმ დროს.

ჴელდაჴელ
ხელჩაჭიდებით, ხელებით: ხვდომი... ჴელდაჴელ − ხელებით სცემია.

ჴელის დარევაჲ
ჯობნა, მორევა: დჸრი ჴელი (= დაერია ხელი) ეჯობა.

ჴელის დაცემაჲ
ხელის ტაცება, ხელის წავლება: ჴელ დამცავ − ხელი მტაცაო.

ჴელიჴელმიცემულ
შეამხანაგებული, ერთმანეთის მხარის დამჭერი.

ჴელჩაფაჸებ
მრ. (ჴელჩაფაჸ მხ.) ხელის ბორკილები: ჴელჩაფაჸების ჩაყრაჲ − ბორკილის დადება ხელზე. ხელბორკილის გაკეთება.

ჴირიმ
ყირიმელი, ერთგვარი თოფი.

ჴმის გატეხაჲ
საგანგაშო ამბის გაგებინება, შეტყობინება (თოფის სროლით, ცეცხლის დანთებით, უმთავრესად კი ყვირილით): გჸტეხ ჴმაჲ.

ჴმოიან
ხბოიანი.

ჴმოჲ
ხბო.

ჯაბრ
ჯიბრი: ჯაბრ გჸწიესავ.

ჯანღ
ბურუსი.

ჯარ
ა) ჯარი: შჸგროვ მთელ ქისტეთის ჯარ, ბ) სასოფლო ლხინი, ღრეობა: ჯარშიგ ალუდიან საწდეზედ... მათრაჴს დაზდებდ.

ჯერ-ჯერით
რიგით რიგ-რიგად, მორიგეობით.

ჯვარის ყანაჲ
ჯვარისთვის შეწირული მიწა, რომლის მოსავალიც სოფელს მოჰყავდა და ლუდს ადუღებდა (იხ. ხევსურული).

ჯვარ
ხატი, სალოცავი ადგილი (იხ. ხევსურული).

ჰადაჸ
ჰოდა.


ა) ხმოვანთგამყარი ბგერაა: გიჸო (= გიო), რაჸიმ (= რაიმე), მელაჸ, (= მელაჲ), მუშაჸობს; ბ) ძლიერი შემართებაა სიტყვის თავკიდური ხმოვნისა: ჸარ (= არ), ჸერთ (= ერთი); გ) ძლიერი დამართვაა სიტყვის ბოლოკიდური ხმოვნისა: ეტყუბაჸ (= ეტყუბა, ტყუპად ეხოცა), ვინაჸ (= ვინა), დაჸ (კავშირი და): დ) ძლიერი შემართვისაცაა და ხმოვანთგამყარიცაა, როცა 1. ხმოვნით დაწყებულ ნაცვალსახელს თუ ზმნისართს წინ სიახლოვის მაჩვენებელი ან დეიქტიკური ა-დაერთვის (იხ. ხევსურული ა-4) და ემსგავსება მომდევნო ხმოვანს, ერწყმის და გრძელდება, მათი გამყარი ჸ კი ბოლოში მოექცევა: ა-აქ > ა-ჸ-აქ > ჸ-ა-ჸ-აქ > ჸჸქ; 2. იგივე ვითარებაა, როცა ა- პრევერბი ემსგავსება ზმნის ქცევისა თუ ვნებითი გვარის ან უარყოფითი მიმღეობის პრეფიქსსა და მასთან შერწყმის გამო გრძელდება, ხოლო ხმოვანთგამყარი ჸ ადგილს ბოლოსაკენ ინაცვლებს: ა-ე-კიდ(ა) > ა-ჸ-ე-კიდ > ჸ-ა-ჸ-ე-კიდ > ჸ-ე-ჸ-ე-კიდ > ჸ--ჸ-კიდ (მაგალითები ქვემოთ).

ჸამჸ-
შეერთებულია რთული პრევერბი ამო- და ზმნის ა- თავსართი, პირველი ჸ ძლიერი შემართვისაა, მეორე ხმოვანთგამყარია, მაგრამ გადასმულია: ჸ-ა-მო-ჸ-ა-; მაგ.: ჸამჸ-წყვეტიებავ ამოაწყვეტინებო; ჸამჸთრი (= ამოათრია) ამოიღო.

ჸარ
არ.

ჸარავინ
არავინ.

ჸერთხენ
ერთხელ.

ჸუნდ
უნდა.

ჸჸ-
შერწყმულია ა- პრევერბი და ზმნის ა- პრეფიქსი, პირველი ჸ ძლიერი შემართვისაა, მეორე ხმოვანთგამყარია, მაგრამ ბოლოსაა გადასული: ჸ-ა-ჸ-ა-; მაგ.: ჸჸდუღებენ.

ჸჸმათ
აი ამათ.

ჸჸმდენ
აი ამდენი.

ჸჸქავ
ა) აი აქაო; ბ) აი აქვე.

ჸჸქითა
აი აქედან.

ჸჸხლ
აი ახლა.

ჸრთ
ერთი.

ჸჸ-
პრევერბი ა- შერწყმულია ვნებითის ე- პრეფიქსთან და მათი გამყოფი ჸ გადასმულია: ჸ-ა-ჸ-ე-; მაგ.: ჸჸფარ აეფარა; ჸჸფეთქ − აეფეთქა; ჸჸღ − აეღო, აეყვანა; ჸჸკიდ, ჸჸკრიფ.

ჸჸგ
(< ჸ-ა-ჸ-ეგე) (მრ. ჸჸგენი) აი ეგ, აი ეს: ჸჸგევ აი ეგაო; ჸჸგეწ − ეგ ხომ.

ჸჸგრ
აი ეგრე.

ჸჸს
აი ეს.

ჸჸხლ
აი ეხლა, აი ახლა.

ჸჸ-
დამსგავსებულია ა- პრევერბი სათავისო ქცევისა თუ ვნებითის ი- პრეფიქსთან და შერწყმის გამო დაგრძელებულია, მათი გამყოფი ჸ კი ბოლოსაა მოქცეული: ჸ-ა-ჸ-ი-; მაგ.: ჸჸღეს − აიღეს; ჸჸწონავ − აიწონაო.

ჸჸგრ
(= აი იგრე) აი ისე: ჸჸგრევ − ისევე.

ჸჸმ
მსაზღვრელი ჩვენებითი ნაცვალსახ. (აი) იმ: ჸჸმ დროს − აი იმ დროს.

ჸჸმ ჴელად
აი მაშინ, იმ დროს.

ჸჸმათ
აი იმათ: ჸჸმათაც − აი იმათაც.

ჸჸმას
აი იმას.

ჸჸმაშ, ჸჸმაშინას
აი მაშინ.

ჸჸმაშინდელ
აი მაშინდელი.

ჸჸმის აი იმის; ჸჸმისად იმისთვის.

ჸჸმნაირ
აი იმნაირი, იმგვარი.

ჸჸს
(მრ. ჸჸსენ) აი ის, იგი: ჸჸსენიც − აი, ისინიც.

ჸჸსთაჸ
აი ისე, იმნაირად: ჸჸსთაჸ შესვივ.

ჸჸსთაჸი
აი ისეთი.

ჸჸქ
აი იქ; ჸჸქავ ა) აი − იქაო; ბ) აი − იქვე

ჸჸქით, ჸჸქითა
აი იქიდან.

ჸჸქის
აი იქით, იმ მხარეს

ჸჸ-
პრევერბი ა- დამსგავსებულია სასხვისო ქცევის უ- პრეფიქსთან და შერწყმულია, რის გამოც უ დაგრძელებულია, გამყოფი ჸ კი გადასმულია: ნამუს ჸჸჴდი (= აუხდია): ჸჸქცევდავ − აუქცევდაო.


უმარცვლო -ი. ა) ფუნქციით იგი შეიძლება იყოს: სახელობითი ბრუნვის ნიშანი, როცა სახელი მოსდევს შემასმენელს (მაგ.: არის ნაფუძრებ, ჴოცეს ერთმანერთ), ან ზოგჯერ წინ უსწრებს (ექვსნ ვარამს დჸჴოცნეს): ბ) უფუნქციოა და დაერთვის თანხმოვნით გათავებულ სიტყვებს, განსაკუთრებით მაშინ, თუ სიტყვა წინადადების ან საერთოდ პაუზის შემდეგაა (მემრ − მემრ, მაინც − მაინც, თურ − თურ, იმაშივ − იმაშივ, შიგისაკ − შიგისაკ, იმაშინასევ, მაგრამ, გავჴედ, ჩავიდევ).


იხ. ვ-ზე ახსნილ სიტყვათა შემდეგ.

-ა, -ავის
თურმეობითი I-ის სუფიქსი, ნაცვლად -ი-ა დაბოლებისა, -ებ, -ამ თემატიკურ-ნიშნიან, ფუძედრეკად ან უნიშნო ზმნებში: უოჴრებავ,უკეთებავის; უთქვამავ; უჟლეტავ; დჸჭამავ. -ავ შედგება -ა2 და სხვათა სიტყვის ო > -ვ-საგან (იხ -ვ1): ვერ მოვკალთ-ა-ვ, − მითხრეს-ა-ვ − ხან არ მოგვც-ა-ვ ცდისი-ვ; მე-ა-ვ თუშეთს ნამყოფ არ ვარივ. ზოგჯერ იგი თითქოს მთლიან ნაწილაკად არის გაგებული და ერთვის როგორც ბოლოთანხმოვნიან, ისე ბოლოხმოვნიან სიტყვებსო, მაგრამ აქაც -ა-ვ ნაწილაკებია: თუ ვერ ვასრევავ,... ჴელს ავიღებავ; დიდხანავ, ჯარ აჩინდავ ხისოავ.

-ა2
დაცულია სხვათა სიტყვის გაუმარცვლოებული -ო ნაწილაკის ნაშთის -ვ-ს წინ, როცა -ა ა) შეკვეცილი მეშველი ზმნაა: ჸჸმაშინდელიავ, დიდ მთებშიგ რომ ნაფუძრებიავ; ბ) ემფატიკური ან ფორმანტისეული ხმოვანია: მეშვიდე წელსავ ტყემავ ფოთოლ აღარ გამჸსხავ... წყლებივ დაშრავ; ქმარ მყვანიავ (= ქმარი მყოლიაო); გ) ფუძისეულია ნაცვალსახელში, ზმნისართსა, თანდებულსა თუ სხვა მეტყველების ნაწილში ჩვენავ, წინავ, მთაზედავ, სოფელშიავ... დ) ნართაულია ზმნის ფორმებში: ციხეში შევიდნესავ; ვინც გარეთ დავრჩენთავ, გადაგვარჩიესავ.

-აჸ
ა) მოკვეცილია ვითარებითი ბრუნვის -დ ნიშანი და დარჩენილია კნინობითობის -ა და ძლიერი დამართის ჸ: პირველაჸ (< პირველაჸდ) პირველად; თუშურაჸ − თუშურად; მეტაჸ − მეტად. ბ) კნინობითობის -ა სუფიქსი და იგივე ჸ: ცუტუნაჸ − პატარა; ბ) აღნიშნავს კი, -ღა, მხოლოდ, მარტო: თბილადაჸ იყოს; თუაჸ თუკი; სამოციაჸ (= სამოციღა) წასრულ.

-დ:
ვითარებით ბრუნვაში დასმული მასდარი უდრის ინფინიტივს და აღნიშნავს მიზნის გარემოებას, გამოხატულს ლიტერატურულ ენაში იმავე ბრუნვაში ნახმარ მყოფადის მიმღეობას: მოვიდნეს მოშველებად (= მოსაშველებლად); წავიდნეს კვლევად (= წავიდნენ საძებნად): ჩემ შეჭმად (= შესაჭმელად) მორბისაო-დ’: შამილის დაჭერად (= დასაჭერად).

-დ’,
შეკვეცილი და კავშირი, რომლის წინაც სრული სახით დაცულია ხმოვან-სუფიქსი, ემფატიკური თუ ნართაული -ა და ხმოვან-ნაწილაკი: სუფრა მჸღო-დ’, გჸშალა-დ’, თან ღალატ ზდობნივ; ლეკსა-დ’ ორ თუშს; ელოდებიანა-დ’, ჩჸყენ; მოდითაო-დ’ დავიჭიროთავ.

-ევ
იშლება -ე- ელემენტად, რომელიც სავარაუდებელია ფუძისეული -ე იყოს ან მისი ადრინდელი სახე -ა, და -ვ ნაწილაკად. უკანასკნელი ან სხვათა სიტყვის -ვ ნაწილაკია: რომევ (< რომ-ე-ვ) რომაო, თვარამევ (< თუ არა-მე-ვ) რომაო, თვარამევ (< რა-გვარ-ა-ვ) როგორაო... ან -ვე ნაწილაკის ვ ელემენტია: მალედაჸევ − მალედვე, ადრევე... ან კიდევ -ევ გაგებულია მთლიან ერთეულად და დაერთვის ზმნისართებს, კავშირებსა და სხვებს სხვათა სიტყვის -ო ნაწილაკის მნიშვნელობით: მემრინასევ მერმეო, სანამდინასევ სანამდისო, უჩემოდაჸევ უჩემოდო.

-ევ
იშლება -ე და -ვე ნაწილაკებად, - კი უმარცვლო -ი არის: იმაშინასევ − აი მაშინვე (იხ. -ევ და -).

-ვ1
სხვათა სიტყვის გაუმარცვლოებული -ო ნაწილაკი, რომლის წინაც დაცულია ფუძისა თუ ფორმანტის ადრინდელი ხმოვანი: რად იარებივ ბრიყვადავ, ყაჩაღიავ გასრულივ, არ გიღალატონავ (იხ ა2, ავ).

-ვ2
შეკვეცილი ნაწილაკი -ვე: ყჸჸქავ აქვე: უკვენავ − უკანვე; იმასთანავ − იმასთანვე. ზოგჯერ იგი შეიძლება აერიოს ვისმე სხვათა სიტყვის -ვ ნაწილაკთან ან მოქმედებითი ბრუნვის -ვ ელემენტთან. შდრ. ერთმანეთს: ჸჸქავ (= იქვე) დაწოლილიყვნეს და ჸჸქავ (= იქვე) იყოსავ; მაგრამ: წინავ (= წინათ) და წინავ (= წინაო).

-ზედით, -ზეით, -ზეითა
-ზე თანდებულიანი ფორმა დაწყებით ბრუნვაში: ჩხაზედით − ჩხიდან; ცხენზეითა ჩამჸგდი − ცხენიდან ჩამოუგდია.

-თად
ნანათესაობითარი ვითარებითის ნიშნები მრ. რიცხვში -თვის თანდებულიანი ფორმის მნიშვნელობით: შენდობას იტყვიან... ნაჴოცთად (= დახოცილთათვის); ქალებიც აღარ ეძლი ხისოელთად (= ხისოელთათვის).

-ი
სახელობითი ბრუნვის ნიშანი, დაცულია, თუ: ა) მას მოსდევს ნაწილაკი -ც(ა), -ვ(ე), კავშირი დ(ა) ან სხვათა სიტყვის -ო ან მისი ნაცვალი -ვ და ბ) იგულისხმება ან წარმოდგენილია შეკვეცილი მეშველი ზმნა ა. მაგ.: წყლებივ (< წყლებიო) დაშრავ: ჴაბოი-დ’ თათარ წასრულიყვნეს: ხყვანიყ... წითელცხენიანი-დ’ − წითელტანისამოსიან; ვარდიზეიც (= ვარდიძეც) მეჸკლ... უტყუარი (= უტყუარია), ბიჭ, უტყუარ; ჲეგ უღდერაჸ ხნისაჲ (= ხნისაა).

-ით, -ითა, -ითაჲ, -ითი
დაწყებითი ბრუნვის ნიშანი, უდრის -გან თანდებულიან მოქმედებითს კითხვაზე საიდან: წინა ნაპირით (= ნაპირიდან) უკვენა ნაპირამდ; ჩიგლაჸურთითა (= ჩიგლაურთიდან) ყოფილიყო-დ’, გამოვარდ ციხითაჲ (= ციხიდან); მდევარს გჸბრუნ ხისოითიცა-დ’, ქუმელაჸურთითა; იქითივ (= იქიდანვე), უბითივ (= უბიდანო); კახეთითივ.

-კ, -კ
თანდებ. -კენ: მთისაკ (= მთისაკენ) გავიდეთ; შინისაკ − წავიდ: წამოსრულიყვნეს თუშეთისაკ.

-კე
თანდებ. -კენ, დაცულია და კავშირის წინ: ჩავარდნილიყ ჴაგირისაკე-დ’.

-კი
თანდებ. -კენ (იხ. -კ).

-მ1
(< -მე) ნაწილაკი, წინადადებას აძლევს ნატვრის ელფერს: რადამ (< რადა-მ) ნეტავ რად: რადამ უშვებდეს, რადამ.

-მ2
შეკვეცილი განუსაზღვრელობის -მე ნაწილაკი: რაჸიმ რამე; რამდენიმ − რამდენიმე; რამდენჯერამ − რამდენჯერმე.

-მდ, -მდინას
თანდებ. -მდის: სამ წლამდ ვიარ; გათენებამდინას.

-მდინას
თანდებ. -მდის: შჸყარნეს ასამდინას კაცნ (იხ. -მდ.).

-ჲ1
სახელობითი ბრუნვის ნიშანი ბოლოხმოვნიან სახელებთან და ნათეს. ბრუნვის გავრცობილ ფორმაში: შობიარეჲ... ხნისაჲ...

-ჲ2
აღმავალ დიფოონგს ქმნის ხმოვნით დაწყებულ ნაცვალსახელთან და ზმნისართთან (მაგალითები ქვემოთ).

-ოდ
(< ოდენ), -ოდიოდ (< ოდენ-ოდენ) ნაწილაკი, რომლის მნიშვნელობად არსებით სახელთან მიაჩნიათ ც... კი, ზედსართავ სახელთან აღმატებითი ხარისხის წარმოება (თ. უთურგაიძე): ჯარიოდ აღარ ჩინდისავ: ქოხსთანაოდ... წოლილ.

-ღ, -ღა
ნაწილაკი, რომლის წინაც შემონახულია ფუძისეული თუ ფორმანტისეული ხმოვანი, გამოხატავს თხოვნითს ბრძანებითს, ადრინდელი მნიშვნელობა კი უნდა ყოფილიყო და ეს ახლაც უნდა ჩანდეს სისაწყლის, შებრალების ჩვენება (შდრ. სვან. ღალ): აბაღავ, ღოროვ, ერთიღავ... შეხედევ; ჰარიქათაღავ, მიშველეთავ! საგძალიღ ჩამიყარევ... მაგრამ: წავალიღავ; მეაცაღ წავალივ; რაჸიც ერგებაღავ, მიეცივ.

-შიგ
თანდებ. -ში: მთებშიგ.

-შიგითა
-შიგ თანდებულიანი ფორმა დაწყებით ბრუნვაში: საომარშიგითა სათოფურიდან.

-შიით, -შიითაჲ
(< -ში-ით-ა-ჲ) -ში თანდებულიანი ფორმა დაწყებით ბრუნვაში: სარკმელშიითაჲ − სარკმლიდან.

-ჩი, -ჩიგ
თანდებ. -ში, შიგ: მთაჩი, უბეჩი; კლდე-ღრეჩიგ.

-წ, -წა
ნაწილაკი, მიღებულია წავიდა ზმნის შეკვეცით, ნაცვალსახელებთან და ზმნისართებთან ნიშნავს ხომ.

-1
წოდებითი ფორმის გაუმარცვლოებული -ო ნიშანი: ბიჭ (= ბიჭო).

-2
გაუმარცვლოებული -ო სუფიქსი − ნიშანი ა) ნამყო წყვეტილის III პირისა და ბ) კავშირებითი II-ისა: იყ − იყო; დაიწყ − დაიწყო: რო გჸარ − რომ გაიარო.