There are currently 6152 names in this directory
ა
(2) კითხვითი ნაწილაკია, რომელიც დაესმის კითხვის ქვეშ დაყენებულ სიტყვას. გუდამაყარსა და მთიულურში ა-ზე გათავებული სიტყვის შემდეგ ორ ა-ს შორის ვითარდება ჲ: მვიდაჲა, მკვდაჲა, შნაჲა. მას მახვილი არა აქვს, არც წინა სიტყვის უკანასკნელ ხმოვანს: მკვდაჲა? რ გესმის? მოხეურში კითხვა ინტონაციით გამოხატება.
ა
(3) წინ დაესმის წოდებითში დაყენებულ სიტყვას, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ვისაც მიმართავენ, შორს არის: ა ონისე!
ა
(1) ჴ, შემოკლებული აი (აჰა) ნაწილაკია, რომელიც ამჟამად დამოუკიდებლად აღარც კი იხმარება, არამედ ყოველთვის რომელსამე სიტყვასთან ერთად, იმის წინ. მაგალითები: აბეჩავ აი ბეჩაო, აეგ აი ეგ, აეგრ აი ეგრე, აეგრევ აი ამნაირადვე, აემ აი ამ, აეს აი ეს, აესრა აი ესრე, აეხლა, ეეხლა (<აი ეხლა) აი ეხლა, აისივ აი ისო, ამაგით მაგიტომ, ამანდით მანდედან და სხვ. (ჴ. მას.).
აბაჲმე
მოჴ. მწუხარებისა და გაოცების შორისდებულია (აბაი-მე ყ. 320, 16 შეიძლება შეცდომა იყოს), აბაი-მე (ყ. 512, 11).
აბრაყვი
ფშ. ხისგან გაკეთებული რგოლი (უმეტესად ჲ ასოს მოყვანილობისა), რომლითაც თოკი მაგრად ეჭირება ტვირთს (ძნას, თივას, შეშას). მლეთესა და თუშეთში არ იციან. ნ. ავარტი.
აბრო
(სპ. ბრ) ქვ. მთ. „ზავიანი კაცი რო იყოს, ტანოვანი, მსხვილი; აბროს არ იტეხსო (ქვ. მთ.) „ვითამ ისივ ის იყოს, წინათ რომ იყვო“. მლეთეში არ იციან (ალბათ იგივეა, რაც „აბრუს არ იტეხს“). შდრ. ბროიანი.
ადეში
ჴ. ბანების სახურავად სახმარი ფიჩხი (ხის ტოტები), რომელსაც ჯერ ყარტი დაეყრება და ზემოთ მიწა. ზოგან, სადაც სიპი იშოვება, ადეშისა და ყარტის ნაცვლად სიპს ხმარობენ. ბანისათვის საჭიროა: კეზი, ხეები, ჭერი, ადეში, ყარტი და მიწა (ადეშისა და ყარტის ნაცვლად ზოგან სიპი იციან). ნ. ხეები.
ადი
ფშ., თ. პრესტიჟი, ადის გულისთვინ, ადს ნუ გაიტეხავ თ. სახელს ნუ წაიხდენ. „რად წარხვედი იქა? – ადის გულისთვინ წავედი, თორემ არ მინდოდა წასვლა“. „შენ რაღა სთქვი ესა? – ადის გულისთვინ ვთქვი“.
ადის გული
ჴ. ადის გულო! ასე მიმართავს ქალი ქალს ან ვაჟს და იმასვე ნიშნავს, რასაც მოჴეური „ჩემო ყველავ“. ვაჟი ამგვარად არ მიმართავს. „რაჴე გადიდებულ დაოს ზოგიერთა ადის გული“! (მოჴ.).
ადრეული
ფშ., მოჴ., ადრიული მთ. შემოდგომაზე და ზამთარში გაჩენილი საქონელი და ფრინველი (გასაზრდელად ვარგა). ნ. ნელაი. ადრეული მოჴ. ადრე (აპრილში) მოხნული, მალეული ჴ., თ.
ავაჯი
ჴ. „ცუდ-უბრალო რამე სახლში, ხის ბუნაგი ან ხისა რამე სახლში, ჯოხი ან ტარი, რაც რამე წარა-მარა იქნების“ (ბეს.).
ავშანი
ფშ., მოჴ., თ. მლაშე ბალახია (იზრდება შირაქსა და ყიზლარის არემარეში). ზამთარში საუკეთესო საჭმელია ცხვრისთვისო. ნ. ყარღანი, წითელ-წვერა.
ავჲმე
მთ., მოჴ., ფშ. შორისდებული წყენისა და ტკენის ნიშნად. ავაჲმე (ავამე), ავაჲ-შე (ავაშე), ავაჲ-თქვენ თ. იგივე.
აზადი
ჴ. ა) თავისუფალი, უბეგრო (მაგ., თარხანი); ბ) უღელში შეუბმელი მოზვერი (ჴევსურეთში „აზატი“ ცხვარზე არ ითქმის).
აზადი, აზატი
(სპ.) ფშ., გუდ., მთ. ბერწად დარჩენილი ცხვარი, რომელიც არ იწველება, „ბატკან-აზადი ცხორი“ მთ., აზატი მოჴ. იგივე.
აზანქარი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.), აზაქარი ქვ. მთ., ტუტუცი, ცრუვი კაცი“. გაურჯელი, ზარმაცი; აზაქარი ფშ. ზარმაცი. „ეგ ჩვენში არ არის“ (მლეთე).
აზარი
ფშ. ჴ., მოჴ. ასი მოკლული ჩლიქიანი ნადირი. კურდღელი, მგელი და დათვი აზარში არ ითვლებიან (ვაჟა, „ივერია“, 1886, №141). რამდენ აზარს შეასრულებს მონადირე, იმდენჯერ თოფი უნდა დამარხოს მიწაში სამ დღეს (ან რამდენიმე ხანს). ბევრია ისეთი თოფი, ოთხი-ხუთი აზარი აეთავებინოს. მონადირე ეუბნება თავის თოფს ერთ ლექსში: „სამჯერ კი დაგფალ მიწაჩი, ავათავე აზარიო“. ზოგიერთის აზრით აზარი ნიშნავს ათას მოკლულ წმინდა ნადირს (სპ. ჰაზრ „ათასი“), გომეწრელი ფშაველის ხიწუას ახსნით: „ძველთაგან გამიგონია: ასის ასია, შვილო, აზარიო“. „შვიდასიც გამიგონია“ (მოჴ.). ჴევსურეთში აზარი ჩამიწერია „ბევრის, უთვალავის“ მნიშვნელობითაც. ტაზარი ქვ. მთ. „ასი ნადირი, ფრინველის გარდია“ (მგელიც, დათვიც). თუშეთში აზარი არ იციან.
აზარის ათავება
გუდ., ფშ. სიკვდილის მოწევა. „ტაზარი აგისრულდაო – შენი საქმე მორჩაო (ქვ. მთ.). „დაზარალდება რითიმე, მოუკვდება ვინმე, დაიცარება, დავარდება უკენ, მაშინ ვიტყვით: აზარი აუთავდაო“ (ფშ.).
აზირ
ფშ., ჴ., აზრი მთ., მოჴ. ის არ სჯობს (სჯობდა), რომ... აზირ შენ წახვიდე ჩემს წასვლასა! აზრი მე წავსულიყავ! (მთ.), აზრი მე მამცა! (მოჴ.).
ათენგენობა
ჴ., ფშ. (მათურასა და უკვენა ფშავში), ათენგენა ჴ. ერთ-ერთი დღესასწაულია ფშავსა და ჴევსურეთში. ათენგენობა მოდის მე-7 კვირას სულიწმიდის მოფენის შემდეგ. ათნიგენა თ. (კ. კეკელიძე იერუს. კანონარი VII საუკუნისა (გვ. 20 და 294).
აკო
(2) ჴ. კიდობანი, ბეღელი (ფიცრისა, ქერის ჩასაყრელად), ჴარო (ჴარო და აკო ერთია ჴევსურეთში). ფშ. (რაჭ.-ჭყ.) „ფქვილის ჩასაყრელი, საფქვილე“, მთ., მოჴ. ფქვილისთვისაც და პურისთვისაც. მაღალია და გრძელი. ჴევსურეთში მას კიდობანსაც ეძახიან, მაგრამ აკოც იციან. თუშეთში არ იციან.
ალაზანი
დიდი მდინარე საზოგადოდ (შატილში, არდოტში, პირიქით თუშეთში, თუშეთის გომეწარში): „რა დიდი ალაზან მოდიოდა თბილისშიო“.
ალატი
მთ., მოჴ., ჴ. საფქვილე ადგილის წისქვილში, რაშიდაც დაფქული იყრება. ნ. ქრიჯი. თეთრი ფიცარი გავთალე / წისქვილის ალატისათვი. / ლამაზს ქალს თოლი დაუდგეს / გვირგვინის ღალატისათვი (მოჴ.).
ალაუში
გუდ., ჴ. შეშების ჩამოსატანი, წნელისა. „შეშებს შეჰკრავს და არ დაიბნევის“. „ალაუში, ალაუში, / ალვის ტანი ამაუშვი“ (გუდ.). საჭმელია, ტყეში რი“ მთ. (ეს არის, ალბათ, ალოშა ფშ., რომელიც ბალახია).
ალახა
ფშ. (რაჭ.-ჭყ.) „ქართლურად ალაქანა, წინდის მეორედ გამოქსოვილი ძირი“, მთ., მოჴ. წინდის საქუსლე. ნ. ალაქანა.
ალაჴი
(1) (ჭყ. ალაყი) ჴ. თივის ან მარხილის წინ ამოსადები კავი (მთიულეთში ჯაჭვი), რომ შეაჩეროს და არ გაცურდეს, მარხილის შესაჩერებელი კავი. საზოგადოდ სათრევის ქვეშ (თივისა, მარხილისა, შეშისა) გაგდებული კაპებიანი ჯოხი, რომელიც მიწას ფხაჭნის და სათრევს უშლის დაღმართზე დაცურებას. თუშეთში არ იციანო.
ალაჴი
(2) გუდ., ქალამნის თასმა ფეხის მოსაჭერი. ალაჴი მოჴ. ბანდულის (ნ.) ან ძირახლის (ნ.) შესაკრავი თასმა ფეხის სავარცხალზე. საალაჴე ჴ. ფეხის ნაწილი სავარცხლის გვერდზე. სალაჴი თ. (<საალაჴე?) შარვლის ტოტის ქვეშ მიკერებული თასმა, რომელიც ფეხის გულს ამოედება.
ალაჴი
(3) მთ. ჴვირის ქვეშ (ნ.) ამოკრული ფიცარი, რომ ადვილად გაათრიონ. „ჴანდოში და გუდამაყარში საცურავას ეძახიან“ (მთ.).
ალერდი
ფშ., ჴ. თივის გადასაკრავი, ქარმა რომ არ გაფანტოს (იმავე თივისა არის). „ალერდი არის თივისა, გაგრეხილი თოკივით, როგორც თოკი, ხოლო თივისა, თოკზე სუსტია ბევრათ, რაკი თივისა არის“ (ბეს.). ალდახი გუდ., ვალდახი მთ., მოჴ. იგივე შდრ. ჭრო, ნ. ნაკრაული.
ალმანი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ვისაც იარაღი მოჰკლავდა ან დაჭრიდა, იმ იარაღს პატრონს უნდა ეზღო სისხლი, იარაღი გინდ სხვას სჭეროდა. ამ საზღაურს ჰქვია ალმანი“. ამ ახნის პირდაპირ მიმიწერია: „შეცდომაა“ და ორი კითხვის ნიშანი დამისვამს. ჩემთვის ასე აუხსნიათ: ალმანი ფშ. (წინათ) იყო დაჭრასა და მოკვლაში შესარიგებლად აღებული საზღაური (მაგ., კარგი რამ იარაღი, ცხენი, მამული და სხვ.).
ალო
ფშ., მთ., მიწის მოხვნის რიგი რამდენიმე მეზობლის შეამხანაგებისას. როცა რამდენი უღელი ხარით ხნავენ და არა ჰყავთ საკმარისი ხარები, მეზობლები შეერთდებიან და ხარებს ერთურთს ათხოვებენ. ერთ დღეს ერთი მოხნავს, მეორე დღეს – მეორე. ამგვარად მიწის მოხვნის რიგს ჰქვია ალო. „ახლა ჩემი ალოა, არა ჩემიო, გაუჴდებათ ზოგჯერ ჩხუბი“ (მთ.). ნ. ჴარდღე.
ალტამა
გუდ., მოჴ., (ყ. 743,10 ქვ.) სიმინდის ცომი პატარა კუპატებად მოხარშული. ანტრია ფშ., ღურღუჭელი ჴ., გორდილა თ. (სიმინდისა), ღურღურღჭალი თ. (პურისა). ნ. ხამპალა.
ალღო
მოჴ., ჴ. შეჩვევა. „ალღო აიღა“ მოჴ. ხასიათი გაუგო. ალღო თ. ხასიათი, გუნება. ალღო აიღეს შეეთვისნენ ერთმანეთს. „ჴარი ჴართან დააბი და ალღოს ჸღებსო“ თ. შეეწყობაო. ალღო ფშ. ზნე. ნ. ანდე.
ამანათი
(არაბ. ამნათ) გუდ., ჴ., ფშ., თ., შეხიზნული. მიმიწერია: გოგანა ჴ. (მაგრამ იქვე: ზოგან არ იციან).
ამირანიანი, დარეჯანიანი
ჴ., ამირნიანი ფშ. დიდი დათვის ვარსკვლავნარი. მიმიწერია: შეიძლება ამირანიანი დიდი დათვის ვარსკვლავნარი იყოს და დარეჯანიანი პატარა დათვის ვარსკვლავნარი ნ. ჴარ-გუთანი და შაბათ-კვირა.
ამლათი
ამლათზე ფშ. უცბად, სწრაფად. „ამლათზე მივიდა და ამლათზე მოვიდა“; „შვიდსავ მარჯვენა ააჭრა ერთის ამლათის ხანზედა“ (ვაჟა, „ივერია“ 1886, №36).
ამლათიანი
მოჴ. ჩქარი, უეცარი (ცხენი, კაცი). „ამლათიანი კაციაო, ვიტყვით ჴელ-ფეჴიან კაცზე“ (გუდ.). ამლათიანი კაცი მთ. ფიცხი, ჩქარი.
ამოგება
ძლივ-ღა ამააგო ენა (გუდ.), ამოაგო (მოჴ.). ენა ძლივს-ღა ამოაგნო (ყ. 317,7 ქვ.). ამააგნოდი „შააწუხოდი, დააღონნოდი“ (ალბათ ფშაურად. არ მიწერია, სად).
ამოგემო
ფშ. „უწყინარი“, „გემრიალი კაცი“ (გუდ.), მშვიდობიანი (მთ.), ემოგემოდ თ. (ცხოვრება) ტკბილად, მშვიდად.
ამპურა
ჴ., ფშ. (რაჭ.-ჭყ.) ხეა, წითელ ნაყოფს ისხამს, ცოტათი კუნელს ჰგავს, ჭამენ“. გუდ., ქვ. მთ. ხეა, ნაყოფი აქვს ქუჩად ყურძენივით (ხუთ-ხუთი, რვა-რვა), თეთრად დაისხამს და, როცა დამწიფდება, გაწითლდება. პურადა მთ. (ჴადა), მჭადა მთ. (შონჩო).
ანგელოზი
ჴ. საზოგადო სახელია სხვადასხვა „ხატისთვის“ (კოპალა, კვირია, გუდანის ჯვარი და სხვ.). მოწაღმართე ანგელოზი (ჴ. მას.). ნ. ხთიშვილი.
ანდაბი
„ეს დადგმული ტაბლაო მააჴმაროს შატილიონთ ანდაბსაო“ (ჩაჩ. 143). „მოხუც შატილიონთ გადმოცემით შატილიონთ ანდაბი ერთია და მასში სხვა სოფლის მოგვარეთა „სულები“ არ შედიან. შატილიონთ სასაფლაოც საერთო აქვთ, გამოყოფილი აქვთ მხოლოდ ანატორელებს“ (ჩაჩ. 143).
ანდე
(1) გუდ., მთ., ჴორ., ჴ., თ. აზრი, გაგება. ანდე ვერ ავიღე, ანდე ვერ მივიტანე, ვერ მოვიანდევე ვერ მოვიაზრე, ანდეს მოვედო (გუდ.) გავიგე გულში. ანდე-ანდე გაიარა მთ. ალღო ხასიათი, ანდე ინსტინქტი.
ანდერძი
(სპ.) გუდ., მთ., მოჴ. გადმოცემა, ძველი ამბავი. „ანდერძად არის თქმულიო“ მოჴ., ანდრეზი ფშ., თ., ანდრეზი, ანდრეძი ჴ. (ჴ. მას.)
ანძალი
(1) ანძალაი მთ., ენძალა ფშ., ენძალაი, ვენძალაი მოჴ., ვენძალა ჴ. ბალახია, თეთრი ყვავილი იცის. „გაზაფხულზე იმაზე წინ არ მუა რა“ (მთ.). ბედრიანა ვენძალაო, / წელში მოხოლ სამჯერაო. / – ერთხალ მოვალ, მოვშავდები, / ისიც შავი მუჴლითაო (მოჴ.). — ენძელავ, თავს შემოგევლე, / იავ, შენ დამიტირია, / მოხვიდი, დაამშვენოდი / ჩემი საფლავის პირია (ფშ.).
ანძალი
(2) მოჴ. მოკაული რკინა რისამე ჩამოსაკიდებლად (კარგად ვერ ამიხსნეს ანძალის მნიშვნელობა. შეიძლება ერტი და იგივე იყოს მე-2 ანძალი და მე-3).
ანძალი
(3) (ყ. 445,16 ქვ.; 775,7 ქვ.) ანძა, ანძალი ამიბა (გუდ.) „მამაძულა თავი“. ანძალი ამიგო (მთ.) ყელში ანძალი გამიყარაო.
ანჯახი
გულ-ანჯახი ფშ., გუდ. ამაყი, ძალიან გაჯავრება იცის, „ფიცხი კაცია, მოუთმინარი“ (მთ.); ავი, ანჩხლი (თ.).
აჲ-ჰჲ (ჲ-ჰაჲ)
გუდ., ფშ. მოჴ. დადასტურების ნაწილაკი. ყაზბეგს ყველგან „ჰაი-ჰაი“ უწერია, მაგრამ მოხევეებმა დამიდასტურეს, რომ ჩვენ „აჲ-ჰაჲ“ ვიცითო. ჰაჲ-ჰაჲ თ.
აპატინა
ჴ. ახალი, ნედლი (ხორცი, ბალახი, ტყავი); არდადუღებული (ლუდი). აპატინა, აპატიტენა ფშ. ნედლი, გამოუვალი (ტყავი, ხე). აბატინე თ. გამოუსვლელი, უმწიფარი პური; ძნა და თივა გაუმშრალი; ნედლი ტყავი.
აპეური, სამალდი
ფშ., აპაური, აპეური ჴ. ა) ტაბიკების შესაკვრელი ბაწარი, სამალდი. ბ) საკინძის შესაკვრელი (პერანგზე, ჩოჴაზე), პერანგის საკინძეზე გადასახვევი ბაწარი; გუდანურის წინ შესაკრავი ზონარი. აპეური მთ., მოჴ. იგივეა, რაც ხევსურული კვალა.
არაგვი
ჴ. მდინარე. თერგი მოხევეებისთვის არაგვია: ჴევსურეთის არაგვი, ფშავი არაგვი, მთიულეთის არაგვი, გუდამაყრის არაგვი, ჴევის არაგვი. არაგვის წყალა ახიელის გვერდზე ჩამომდინარი ხევი.
არბითი
ჴ. თუ ვინმემ ასე თუ ისე მონაწილეობა მიიღო კაცის მკვლელობაში, მასაც ახდევინებენ ფულის განსაზღვრულ რაოდენობას. ამ გადასახადს ეწოდება არბითი.
არდაბაგა
ჴ. ადგილი კედელსა და ქაზდარს შუა, უკანა ნაწილი სამყოფოში, ყურე – ყვერფს ზემოთ კედლამდი, ყვერფნი კერა, ქაზდარი – კერას ქვემოთ (თავისუფალი ადგილია. მას მოჴევეები შუა-ყანას უწოდებენ), არდაბაგა – ქაზდრიდან კედლამდე. ნ. ქაზდარი.
არზანი
გუდ., მთ., მოჴ. დიდი სიცივე, ყინვა; დიდი თოვლი (გუდ., ფშ.), „მძიმე თოვლი რომ მუა“ (მთ.), არზანი თოვლი მოვიდაო (მოჴ.).
არილი
ჴ. „მზის შუქი რაზედმე დამდგარი“ (ბეს.). ტუტილის კიდურთ ნისლი დგას, / არილს გაიგდებს მზისასა (ჴ.)
არნადი
გუდ., მთ., ფშ. ერთგვარი ნიჩაბი თოვლის გადასახვეტად. არნატი ჴ. (შატ.) ზვავის მოსახვეტი; არნაგი ჴ. თოვლის გადასახვეტი. თ., მოჴ. არ იციან.
არყის ზოკო
ჴ. თ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) სოკო, რომელსაც არყის ხე ისხამს. „არყი ისხამს და ამ სოკოსაგანა ბურთებს თლიან ბალღები“. აბედსაც აკეთებენ (ჴ.), არ იჭმევა.
არცისკანა
მოჴ. (ყ. 493,7 ქვ.; 758,15 ქვ.). ცეცხლის საჩხრეკი რკინისა (ყანობელის ახსნით), მაშა „მაყვალამ არცისკანათი ცეცხლი გამოიტანა“. ბორწკალი ჴ.
არხაჯი
ზ. ფშ. (ზოგმა არ იცის) ცხვრის დასაყენებელი ადგილი „ბინის“ მოშორებით. ნაარხაჯალი ნაწიდვარი (ჭყ.), ცხვრის ნადგომი. ნ. ნაწიდვარი.
არხვი
ჴ., ფშ. ვარხვი თ. მეტად დიდი ფრინველია (ორი ინდაურის ოდენა, ყაჯირზე მეტი), ყვითელნისკარტიანი. მარტო ნისკარტს არშინის სიგრძე ექნება. ერთ ხევსურს მისი ნისკარტისაგან ხანჯლის ქარქაში გაუკეთებია. ძალიან იშვიათად დაჯდება მიწაზე. ჭამენ. შდრ. ვარხჳ სახისმეტყველში1.
არხილი
მთ., მოჴ., ჴ. ფშ. გამაგრებული თოვლის ნამქერი, ხის ფოთლებზე და ტოტებზე გაბმული თოვლი; დღისით მზისაგან გამდნარი და ღამით გაყინული თოვლი (ფშ.).
არხიმი
მთ. (რაზ.-ჭყ.) ავი კაცი, მოჩხუბარი. „არხიმზე დგასო, არხიმზე არიო, კაცს რომ არ ეპუება, რომ კერპობს“. „ჩვენში ეგ სიტყვა არ არი“ (მლეთე).
არჯაკალი
ჴ., არჯაკელი თ., არჯეკელი მთ. (ჴადა), ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მთის ბალახია“. „მხლოვანში ვურევთ“. „არჯეკალა დავკრიფეო“. ცხვარს ვნებსო. თუ მოხარშეს, მხლად ვარგა.
არჯალი
გულ-არჯალი ფშ. ავი, ბრაზიანი. ბოზო, რას ამბობ, დიაცო, / არჯალო, აუგიანო? / უწყლო, უღარო წისქვილი / მთაში ვის აუგიანო? (მერკ. 13).
ასაყარი
ჴ. თითქმის იგივეა, რაც ოჯინჯალა საჯავახოში (ოჯინჯალა კერის თავზე სხვენზე მიკეთებული კაპებიანი ჩამოსაკიდი). საყრები გუდ., აყრები მთ., აყარი მოჴ., ფშ.
ასტამი
მთ., მოჴ., ჴ., ფშ. ცეცხლის ასაღები და გამოსაცხობ პურზე დასაყრელი (ნიჩაბივით), რკინისა; საფხეკელი ცომის ასაფხეკი ვარცლიდან. ვარცლის ასტამი ჴ., ყვერფის ასტამი ჴ., აშტამი მოჴ., ასტამაჸი თ. ცომის მოსაფხეკი.
ასფურცელა
მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. საქონლის ფაშვის დაკეცილი ნაწილი. მღვდლის მოსე კავკასიძის სიტყვით, ზემო იმერეთში მას წიგნარას ეძახიანო. ცხრაფურცელა ჴ. (შატ.), გუბჯაჸი თ. „ქართველები კუჭს ეძახიან“ (თ.).
ატერი
ჴორ., გუდ., მთ., ერწ. სიმწიფეში ახლადშესული (მსხალი). არც მწიფეა და არც მკვახე. ფშავში არ იციან. ნ. დოილა.
ატრატა
ჴ. ქაღალდი, ატრეტი გუდ., „პირველად რომ ქაღალდის ფული გაჩნდა, ჩვენც (გუდამაყრელნი) ატრეტს ვეძახდით“. ნ. თეთრი.
ატრია
მთ., მოჴ., ანტრია ფშ. თხლად მოხარშული ცომი. მოხარშავენ (რძეში ან წყალში), გაათხელებენ და წვრილ-წვრილად დაჭრიან. ღურღუჭელი ჴ. ნ. ალტამა, გორდილაჸი, გუგლუმა.
აქა-და
„აქა-და გრიგოლაი ეჯიბრების იაგოს, მთელი სოფელი უნდა აგვრიონ“? (ყ. 257,2 ქვ.) „მოჴევეებმაარ იციანო“, მიმიწერია.
აქია
ფშ. (ვაჟა 366,13), (რაზ.-ჭყ.) ამბავი, ანეგდოტი (არ.), გაიქიავა ფშ. არაფრად ჩააგდო (კარგად ვერ მიხსნიან). „ქართველებისა არის“ (თ.).
აღალ-ი
მოჴ. რამდენიმე ურემი ერთად გზაზე. აღალბაში მეურმეების მეთაური, ქარავნის უფროსი. აღალბაში ყ. 658,16 ქვ. ამბოხების მოთავე, მეამბოხეთ ხელმძღვანელი.
აღე
თარგი (ტანისამოსისა, ქუდისა, ფეხსაცმლისა). აღე თ. სქემა, ნასახი, მაგ., ბავშვი რომ მოსწყდება უკვე გამოსახული. „გამჴდარი იყო ისე, აღე-ღა დამრჩალიყო“ (თ.).
აღვარტი
თ. ბევრმა არ იცის), ფსლიკვი ფშ. ხვლიკი მსვენი თუშეთის გომეწარში (და სხვაგანაც ყველგან) საზოგადოდ ხვლიკია. შიტყორი ჩაღმელებმა იციანო. შიტყორი თ. ტინტილა, პატარა ხვლიკი, აღვარტი დიდი ხვლიკი. ნ. ფსვენი.
აყლაყუდა
მთ., ფშ., დიდი ტანის კაცი, მოჴ. უშნოდ მაღალი, ჴ., თ. წვრილ-მაღალი. აწმაყული თ. (თუშებმა „აყლაყუდა“ იციან, მაგრამ თუშური არ არიო).
აძმორება
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „აყროლება, დასავლეთ საქართველოში აშმორებას იტყვიან“. აშმორება მთ., მოჴ. დამჟავება და სუნის გამოცემა (პურისა, ყველისა), აყროლება ჴ. (ყველზე), დამძიმება ჴ. (პურზე).
აძრახდომა
მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. ხმის გაცემა, დალაპარაკება. ასძრახდ ჴ. ხმა გასცა, დაელაპარაკა. ნ. ძრახ.
აჭკვავდა, დაჭკვავდა
თ. ახმაურდა. აჭკვავდა ფშ. ახმაურდა, აჭკვავება თ. ნ. ძრახ. დაჭკვავდა ფშ. დადუმდა.
ახალ-ყვავილები
თ., ახალ-ყოილნი გუდ., მთ., მოჴ., ფშ. (ვაჟა, „ივერია“, 1886, №34) ახლად დაქორწინებულნი.
ახალ-ძველი, ახან-ძველი
(ეს ფორმა უფრო ხშირია) მთ., ფშ. ხბო-მოგებული ფური, ერთი წლისაც რომ იყოს (კარგად იწველება). არის კიდევ ბერწი მეწველი და ბერწი მშრალი.
ახო
გუდ. ნ. ნაყვერი. გუდამაყრელი მარწმუნებს ახო უნდაო (მთიულეთშიდაც ახო მითხრეს). „აჴოს ჩვენ ხატობას ვეტყვით“ (მთ.).
აჴე
(1) თ. (მხოლოდ პირიქითლებმა იციანო): არ, აჴე! როგორ არა, აჴე; მე არ ვიყავ, აჴე. „სიტყვის ლოღათია“.
აჴია-ბაჴია
ჴ. (შატ.) ახალ წელს ბავშვები მოჰკლავენ მყვარს (ბაყაყს), დაჰკიდებენ ჯოხზე და ჩამოივლიან სოფელს. ზოგი არაყს დაალევინებს, ზოგი ხმიადს მისცემს, ზოგიც ხორცს მოუჭრის.
აჴჯაჴიანი
ჴ. უსწორ-მასწორო, მიხვეულ-მოხვეული, ცოტა კლდიანიც (გზაზე ითქმის), ოღრო-ჩოღრო (ადგილი). აჴჩაჴუნაჸი თ. ოღრო-ჩოღრო.
აჯამი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ბრიყვი, გაუთლელი“, მთ. გაუგონარი, კერპი, რომ არ ეყურება, ჯიუტი. ჴ., თ. გაუგებარი (არაბ. არა არაბი, სპარსი; გამოუცდელი).
აჰუ
მოჴ. (ყ. 18, 13 ქვ.; 49, 18; 51, 17; 126,2 ქვ.) შერცხვენის გამოსახატავი შორისდებული. ნამუსი აღარა გაქვსთ, აჰუ! აჰუ თქუენს ნამუსს! აჰუ, მშიშარაი ყოფილხარ! აჰუ, დიაცი ყოფილხარ! ეჰუ გუდ., ჴ., ფშ., ჸჰუ გუდ., ეჶუ ჴ.
ბაზაზი
(არაბ.) მოჴ. ფარჩის გამყიდველი. გუდ., მთ., ფშ., ჴ., თ. ჯანჯალი ვაჭრობაში, „ძვირი“, „ძვირად გამყიდველი“ (საწინააღმდეგოა იაფი).
ბაზალუყი
მთ., ბუზალაყი ფშ., ხათა მოჴ., ბუყი ჴ., თ., ნაწური ჴ. (შატ.) არყის ნახადი, არყის თხლე, „არაყის გამონახადი“ (რაზ.-ჭყ.).
ბათქაში
მთ., ფშ., მოჴ. ლამ-კირი, ლამში არეული კირი კედლების შესალესად (ჭყონიას „ბაქთაში“ კორექტურული შეცდომა მგონია).
ბაი-ბუად არ გამაჩნდა
გუდ., მთ., ფშ. (ვაჟა 378,7), ჴ., თ. „ბაი-ბუად არ ჩამაჩნდაო“ მთ. არაფრად მიმაჩნდა, არაფრად ვაგდებდიო.
ბაითალმანი
ფშ., გუდ., მთ., მოჴ. ოჴერ-ტიალი, უპატრონო (საწყევარი სიტყვაა). „ო, დედო, შე ბაითალმანო“ (ფურს ეტყვიან) (არაბ. ბაჲთ ალ მლ სახელმწიფო ხაზინა).
ბალარჯი
(ს. ხმიადი) ფშ. ცუდად გამომცხვარი პური (ან ცომი იქნება, ან გაუფუარი და სხვ.) „ქისტებიც ბალარჯს იტყვიან“ (ფშ.), ჴ. უსუფთაო.
ბალახის ჩაჴდომა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ბალახის ჩასვლა, შემოდგომით რომ გახმება და ჩაიფშვნიტება“, ბალახის ჩასვლა თ.
ბალინჯი
ჴ. მაცილი, „კაცს რომ გამეეკიდების ღამით“ (ფშ.), ეშმაკი (კაცზედაც ითქმისო). ბალინჯობა მოჩვენება (სიზმარში). მებალინჯე ჴ. ეშმაკი, ბალინჯი გუდ. მარცხი, უბედურება, მთ. ხაიბარი, ულაზათო. „ბალინჯი კაცი გამოიდაო“ (მთ.).
ბალღი
გუდ., მთ. შვილი (ქალიც და ვაჟიც). ბალღი, ბალღაი მოჴ. ვაჟი (მხოლოდ): „ბალღაი ჰყავს თუ ქალაი? – ბალღაი (მოჴ.). ბალღი ფშ., თ. ყმაწვილი, ბავშვი.
ბალყუმი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მიწის ნიადაგი“. მთ., მოჴ. ძირიანი მიწა, კაი მიწა, უქვო. ჴ. კაი მიწა, თ. (იშვ.) იგივე.
ბანდება
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ. (ჴ. არ იხმ.) მოცდენა, დაგვიანება „საქმეს ნუ აბანდებ“ (გუდ.) – საქმეს ნუ აგვიანებ. დაბანდება ფშ., მთ., ჴ. დაგვიანება საქმისა: საქმე დამებანდა, „ფული დამებანდა“ (ვერ ავიღეო); დავბანდდი დავბრკოლდი. გაბანდება (საქმისა) ფშ., გუდ., მთ., მოჴ., თ. აწეწა, დაბრკოლება, დაგვიანება (ჴ. არ იხმარება). თ. გახლართვა, საქმის დაშლა.
ბანდული
მთ., მოჴ. „მთაში სასიარულო ქალამანი, რომელსაც ძირები წვრილის ღვედითა აქვს დაწნული. თვით ამ ღვედებს საბანდს ეძახიან“ (ყ. 516). ნ. ჴუნჩა, ძირ-ახალი, ჴუნჩაჸი (მრ.ჴუნჩაჸები) თ. „ჩვენ უფრო კოხუჯსა ვჴმარობთ“ (მთ.).
ბარგ-ი
ჴ. ტვირთი საზოგადოდ, კერძოდ „თივის კონა შეკრული, სამი-ოთხ ფუთიანი თივა“ (ბეს.), რომლითაც ეხმარებიან, ონჩხრის შემთხვევაში, საქონლის საკვებ-უქონელ კაცს ზამთარში. ბარგან ნ. დაბარგანავება.
ბარდანა
ფშ., თ. ტილოს ან შალის დიდი ტომარა მატყლისთვის. ბერანდა ფშ., თ. ბარდნის თავის შესაკვრელი, თუშებში იციან, მაგრამ არ არის თუშურიო.
ბარემ
ფშ., (ყ. 214,1; 624,10). ბარემდინ მოჴ., ბარამდე გუდ ., ბარემდე მთ., მოჴ., ბარემც ჴ. რა თქმა უნდა, ბარემ, ბარევალ თ. იგივე, ბარევალ ჴ. თუნდაც, უკიდურეს შემთხვევაში. ბარემდის, რომ... კარგი იქნებოდა (ყ. 759,21; 879,12 ქვ.).
ბართი
ჴ., მოჴ. ხარ-ფურის წივა (კალაპოტში ამოუჭრელი, კედელზე მიტყეპებული და გამხმარი). შდრ. დრემლა, ნ. ქურთი.
ბარნელა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ჯოხზე გაკეთებული ჯვარი რძის სადღვებათ“. ზოგს ჯარჯი აქვს შემოხვეული. ბარნელა საჭიროა, თუ სახდღვებელი დგას და არ იძვრის (შდრ. ვორია). ბირინელა ჴ. (შატ.), ბურნელი თ. ნ. ჩხუტი (1).
ბარჭოიანი (ნაბადი)
გუდ., მთ. ლეკური ნაბადი, გრძელბეწვიანი და დახუჭუჭებული. ბაჭკოიანი (ნაბადი) მოკლებეწვიანი.
ბასრი
(2) (ქვა, კლდე) ფშ., ჴ., გუდ., მთ., მოჴ. მაგარი. საპირისპიროა ჩეთი: ჩეთი კლდე მთ., გუდ., ადვილად დასაშლელი კლდე. „ბასრი-ბუსრი ხარ, ამირან“ (მოჴ.).
ბატ-ი
(1) თ. ორ-კაპი ჯოხი ჯარაში, რომელშიც ჯარა ტარი ტრიალებს. ჴ. ჯარატარზე ჩამოცმული კვირისთავი (რგოლი), დვალი ფშ.
ბატ-ი
(2) მთ., მოჴ. დახლილი სიმინდი. დაბატდა მთ., მოჴ., გუდ. დახალდა. ბოტი, დაბოტდა გუდ., იგივე. შდრ. ბიჭონი ჴ.,თ., ფიჭვანი ფშ.
ბატონი
ფშ., გუდ., ჴ., თ. „ხატი თემის „ბატონია“, თემი კიდევ ამ ბატონის „ყმა“ (ურბნელი, „ივერია“ 1886, №267). „გუდამაყრელბი ეძახიან ბატონსა“ (მთ.).
ბაურა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „საქონლის შემაწუხებელი“ ბუზია ერთი. ბაურა ჰკბენს, მაგრამ ვერ აშინებს, ბზიკი აფრთხობს და არბენს საშინლად.
ბაღდავანი
ჴ., მოჴ. პასუხისგება, კისრება. „ჩემი ბაღდავანი იყოს, თუ“... მე ვზღავ, მე ვაგებ პასუხს. „მე ვიბაღდავნებ“ ჴ., ბოღდავანი ფშ.
ბაყაყი
ფშ. (ყ. 17,17) ჩლიქების იმგვარი ბეჭედი, რომელიც მაშინ დაეტყობა, როდესაც, ცხენი უნალოდ არის. „ქიჩების შუა“ (გუდ.), ცხენის ფეხის გულში (რბილ ნაწილზე) გამოხატული ფიგურა. საბაყაყე მოჴ. ცხენის ფეხის შუაგული („საბაყაყე ამასჭრე“). სამყვრე ჴ.,
ბაყაყის კოვზა
მთ. (ჴადა), კოვზის ტარა მთ. (მლეთე), კუდურა ფშ., სასალა თ., სანსალა მოჴ., სამსალა ჴ. თავკომბალა. სანსალა მოჴ., ჴ. კიდევ პაწა წყლის ჭიაა.
ბაყილა
თ. ნორჩი ხე. ბაყილა ფშ. და შიმელა ფშ. ერთია ორივე, მაგრამ ბაყილა უფრო ნორჩს ჰქვია, შიმელა ცოტა უფრო მოზრდილი რომ იყოს. ბაყილა ერწო, ფშ., გუდ., მთ., თ. ახალგაზრდა ხე (სამ-ოთხ წლამდი) ნერგად (უფრო ხეხილზე ითქმის). ბოყოლა, ბოყოლიკა (ბოყონიკა) ჴ.
ბაჩა
მთ. ტან-დაბალი (კაცი, საქონელი, „ალაჩა“ ცხენი), ჴ., თ. დაბალი, მოჴ. მსუქანი (უფრო ცხენზე). საპირისპიროა ალხი.
ბაჯეა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მალვა-პარვით გაუბარაქოვება რამესი“. დაბაჯა ფშ. ბარაქა დაუკარგა. მოპარვა შინაურებში რა მეზობლებში და ბარაქის დაკარგვა. „მალვაში, პარვაში მაცილსაც უძე წილიო“ (ფშ.)
ბებერა
ფშ., ჴ. მოჴ. ობობა. ბებერას ტოლი მოჴ., ბებერას ქსელი ჴ. ობობას ქსელი. თუშეთში არჩევენ ბებერასა და ხაცუმას: ხაცუმა დიდი ობობაა, ქსელს არ აკეთებსო. ქსელს რომ აკეთებს, იმას ბებერას ეძახიანო. თუმცა დასძინეს: ზოგან ხაცუმას ეძახიან იმასაც და იმასაცო.
ბედნიარი
მთ., გუდ., ჴორ., თ. ერთნაირი ავადმყოფობა, გაასივებს კაცს თეთრად („თეთრი ბედნიარი“) ან წითლად („წითელი ბედნიარი“). თეთრი ბედნიარი საძნელოა. ხორხელის სიტყვით, ავადმყოფობა ცხრა დღეს გასტანს, მერმე ან მოკვდება, ან მორჩება ავადმყოფი. გუდამაყრელის სიტყვით, სამ დღესაც ვერ გაუძლებს. გამოჰყრის მხოლოდ წელს ზევით და მარჯვენა მკერდზე. „ბედნიარსაო ბედნიარი გადარჩებაო“ (მთ.). „თეთრი“ და „წითელი“ მთიულეთში არ იციან. ბედნიერი ფშ., ჴ., ბედრიანი მოჴ. ბედნიერი მოჴ. ხარის ყვავილი, ციმბირის წყლული (კაცსაც უჩნდება). ნ. მარტო ყვავილი. ბედრიანის ლოცვა: ბედო, ბედო, ბედრიანო, / სახე-ტურფა, მშვენიარო. / ზღვას იქით ვიარებოდი, / ზღვა ჩქვეფით გამოვიარე. / მოვღნამავ ნამებურასა, / მოვეფინები ვერცხლებურასა. / ვიმალებოდი ჴარის ნაჭლეკარშია / და ცხენის ნატერფალშია (მოჴ.). როგორც ჩანს, აკლია.
ბერ-ზორა
მთ., სულდგმული მოჴ., ასახელებული ჴ. ბერ-ზვარა, ხატისად შეწირული ხარი (ან გაჩენისას „აზორებენ“, ან ავად გახდეს, მაშინ). ბერ-ზორა უღელში გაებმის, მხოლოდ არ გაიყიდება. კურატი კი არც უღელში გაებმის.
ბერიკა
ფშ. (ვაჟა 371,16), მთ. ვინც ბერიკაობაში იღებს მონაწილეობას. ბერიკაობა ფშ., ერწო, ჴორჴი, გუდ. ჭონისა და ალილოს მაგვარი ყველიერში. „შეჰკრებენ ერბოს, კვერცხს, ყველს. ჭარლითაც მოვლენ, მთიულეთითაც მოვლენ“ (გუდ.), „ქსნიდანაც მოდიან“ (მთ.).
ბეღელი
მთ. პურის ჩასაყრელი, ფიცრისა (გოდორი დაწნულია). ბეღელი ჴ. პურის ან ლუდის შესანახავი ხატში, თ. პურის შესანახავი ხატში. [ქორ-ბეღელაჸი თ. – ზემყნელი].
ბეღვა
ფშ., სახლთან უბრალოდ ჩამოხურული რამ ფანჩატურივით, სადაც ზაფხულობით ცეცხლს ანთებენ და საჭმელს აკეთებენ.
ბეჩავი
ფშ., ჴ., (<ბედშავი), ბეჩაო მთ., მოჴ., თ., ბეჩა ყ. 486,5 ქვ., ბეჩა თ. საწყალო (მაგრამ ხშირად უმნიშვნელოდაც ხმარობენ). სიბეჩავე ჴ. სისაწყლე. ნ. ძაღლ-უმადური.
ბეჭ-ი
მთ., ფშ., ჴ., თ. ქსოვაში სახმარებელი იარაღი, რომლითაც ძაფები ერთი-მეორეზე მიჰყავთ. კბილებიანია ხერხივით. აქედან: ბეჭვა, ჩაბეჭვა (ჩაბეჭე!). ნ. დამახვილება.
ბეჭდის დადება
ჴ. ნახშირის დაყრა ყოველგვარ ნივთზე სახლში და დალოცვა კუდიანთ წუხრას (ჴ. მას. 149-150).
ბეხნე
თ. (მხოლოდ შენაქოში) მოედანი სოფლის პირას ეკლესიასთან, სადაც ხალხი იკრიბება. შდრ. ფიხონი, ფეხონი. „ფარსმის შუაგულში დიდი მოედანია, სადაც აშენებულია საქვაბე, წინ ბეხვნეა, უკან – საანჯმო“ (ჩაჩ. 119).
ბეჯითი
მთ., გუდ., მოჴ., ფშ., ჴ. მუყაითი. ბეჯითად (ყ. 366,4 ქვ.), დაბეჯითებით მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. მართლა, სწორად, უტყუვრად, ნამდვილად, დანამდვილებით.
ბზიკი
მოჴ., ფშ., ჴ., თ. საქონლის შემაწუხებელი ბუზი, მწარედ ჰკბენს, ბზუკი მთ. (ბორა ფშ. სხვა არის). [ბზიკი გურიაში, კელა ფშავში – კრაზანა, oca].
ბია-თოლი
მოჴ., ცეცხლი-თოლი გუდ., გუგა, თვალის ცეცხლი ჴ., თვალის გუგაჸი თ., თვალის სინათე ფშ., ნ. თოლის კაკალი, ცეცხლი.
ბიგა
(1) მთ., ფშ., ჴ. (შატ.), ბიგვა ჴ. პატარა თაგვი, რომელსაც სუნი უდის. კატა მოჰკლავს კი, მაგრამ არ ჭამს.
ბიგა
(2) ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ხის ნაჭერი რამესთვის გასამაგრებლად შეყენებული“. მე კითხვა მიზის: ფშავლებმა არ დამიდასტურეს.
ბითაო
(რაზ.-ჭყ.) „კაცი, რომელსაც გვერდის ძვლები და წინ მეკერდი სულ ერთის ძვლისა აქვს“. მთ. მკერდიანი, სრული, კარგი ვაჟკაცი. ბითაოდ ჴ. სულ ერთიანად, ბითაოდ გაკეთებული ჴმალი – სრულიად მოჭედილი ხმალი. ბითაო კაცი ჴ., თ. ვისაც ფერცხლების მაგივრად მთლიანად ძვლის ფიცარი აქვს (ასეა!). ბითაო თ. მთლიანი, მასიური (კერძოდ კაცი). ნ. ბითუმი.
ბიკი
თ., ბიბკი ფშ. ობი. დაბიკებული თ. დაობებული. ნ. ბიპკი (NB დ. ჩუბინაშვილს თავის ქართულ-რუსულ ლექსიკონში შეუტანია: „ბიძგი ს. ობი“. ეს არი უთუოდ გაუგებრობა, იმისგან გამოწვეული, რომ ს. ორბელიანს ობი ასე აქვს განმარტებული: ტენიანმან ადგილმან ანუ საჭმელმან ხანიერმან თეთრი ბიძგი მოიკიდოს, მას ობს უჴმობენ. მე მგონია, რომ აქ ბიძგი წარმომდგარია ბიბგისაგან ცუდად წაკითხვის გამო. ბიბგი, ბიბკი ობი).
ბინა
(ა) ფშ., ჴ., მოჴ., თ. „ბინას ეძახიან ადგილს, სადაც ღამე ცხვარს აყენებენ. ზაფხულის განმავლობაში ბევრჯელ, თვეში რვაჯელ იცვლება ამგვარი ბინა“ (ყ. 733 შნშ.).
ბიჟინა
მოჴ. ერთად შეყრილი თივა (წვიმამ რომ არ გააფუჭოს, უბრალოდ შეახოხოლებენ). ჴოლნაბო ჴ., ჩადალი თ., ჴაწირი ფშ. „შენს აგებულს ბიჟინასა ხალხი უკრავს კიჟინასა“ (მოჴ.) ნ. ხორამი.
ბირ
აბირება ფშ., გუდ., მთ., მოჴ., თ. მადაზე მოსვლა. „მემცხორეებმა იციან: ცხორი ბირაობსო: პატრონთან მიდის და შეჰყურებს, მარილი უნდა“ (გუდ., ჴ.) საქონელი აბირდა (ჴ. აღბირდა) – მარილი მოუნდა (მთ., ჴ.). აბირდა მოჴ. „იშტაზე მოვიდა“ (კაცისაგან ქალის მონდომებაზედ, საქონლის ატეხაზედ). თ. იგივე. შაჲბიროოდა ფშ.
ბირკოლი
ჴ. დაბრკოლება. ბირკოლს მიღგანდაო (ჴ.). „კაცი ავად გაჴდება და ვიტყვით: ხატის ბირკოლი აქვსო, დაბირკვლულიაო“ (გუდ.) [ჩვენ ვიტყვით: ხატის მიზეზი აქვსო, მთ.]. დაბირკვლდა მთ. შეფერხდა, „ზარალი რომ მოუვა“ (მთ.).
ბირწკილი
ჴ. (ჭყ. ბირწკნილი შეიძლება კალმის შეცდომა იყოს, ან ბეჭდვის შეცდომა: „ფრჩხილი“). ფრჩხილის წვერი. შდრ. ბწკილი.
ბისნურაი, მოხურაი
ჴ. (არხ.) საკალოე ვარსკვლავი. ბისნა და მოხე მთებია არხოტში, სადაც საკალოე ვარსკვლავი ამოდის.
ბიტირი
„მიდამოები მალე აივსო ძვლებით, ბუმბულით, ნადირთა ბალნით და ბიტირით (ვაჟა, ნაპრალნი, VI, 55.4). ა. ჭინჭარაულის ახსნით, ბიტირი არის „უხეში მატყლისა და ბალნის ქვეშ ამოსული ნაზი ბეწვი („ვაჟა-ფშაველას მცირე ლექსიკონი“).
ბიძა
ჴევსურულში და სხვაგან მთაში ბიძა მხოლოდ მამის ძმაა (დედის ძმა დედის ძმაა და არა ბიძა). ბიძია კნინობ. ფორმაა (ჴ. მას.).
ბიჭა
(1) „მთაში ქალი კაცს სახელს ძნელად დაუძახებს, საზოგადოდ ბიჭობით ელაპარაკებიან“ (ყ. 632, შნშ.) ბიჭა მოჴ. ბიჭო. ასე ეძახის რძალი მაზლს, ქმრის ბიძაშვილსა და მამამთილს (გინდ ბებერიც იყოს). ქმარს ეძახის: კაცო! მულს ეძახის: ქალა! ქმარი ცოლს ეძახის: ეი, ან გვარიშვილობით: ღუდუშაურიანთ ქალო, ჩოფიკაანთ ქალო, ოდიანთ ქალო და სხვ. ეგრეა მთიულეთშიც. ბიჭა (ყ. 890, 12 ქვ.) მიმართვაა ქმრისადმი, მაგრამ მე მიმიწერია: „შეუძლებელია ჴევში ბიჭობით დაუძახოს ცოლმა ქმარს, ყაზბეგი სცდება“. თუშეთში რძალი დედამთილს მიმართავს: ქალო, მაზლებს და სხვებს ბიჭო. ბიჭა შავი ჴ. (ყ. 503,14), ბიჭ-შავო! ქალ-შავო! წყევლაა. ბიჭ-შავო მთ., ბიჭ-კუპრი ნ. ქალა-შავი.
ბიჭა
(2) ბიჭა ბატკანი უდროოდ განერბული ცხვრის ბატკანი. „მემცხორეს რომ ყოჩი გაეპარება და ცხორში შავალის, განერბავს ცხორს და ბატკანი გაჩნდება დოლის წინ. იმას ვეძახით ბიჭა ბატკანს“ (გუდ.). იგივეა მთიულეთშიც. ნაზამთრევი ჴ. (ნახეთ).
ბიჭონი
ჴ., თ., ფიჭვანი ფშ. დაჴალებული სიმინდი, ქერი ან სვილი (სანამ დაიფქვეოდეს. დაიფქვება და ჴალია). ნ. ბუჭონი ჩუბ.
ბობო
მთ. ობი (პურისა, ხისა). დაბობოვდა მთ. დაობდა, ჩაბობოვდბა მთ. დანესტიანდება (გვირილას აშრობდნენ და იმაზე იყო ნათქვამი). ბიკა თ., ბიბკი ფშ.
ბოლოთრია
ფშ. (აქა-იქ) პატარა ურემი მთებში სახმარებლად. ფშაურ ბოლოთრიას გრძელი ბოლო აქვს და მიწაზე მიათრევს. „ბარში იციან“ (გუდ.), „ბოლოთრიბი საქართველოში იციან“ (მთ.).
ბოლტი
მოჴ. ბალახიანად მოჭრილი მიწა (მაგ., სარუისთვის), ბელტი, ბალახით დაფენილი მინდორი, რომელიც არას დროს არ მოხნულა. ყამირი ჰქვია მოუხნავად დაგდებულ მიწას ნ. ბორტი.
ბოლქვი
ფშ. ჯგუფად ამოსული ყანა, გროვა, ქუჩი; ერთ მარცვალზე ბურჩხად ამოსული ღერი (ოთხი-ხუთი), ბორჯი თ. ნ. ჯინჭველაჸის ბოლქვი, ჯინჭველთ გორალა.
ბოჟირი
(ჭყ.) „დაწიოკება. თ. რაზიკაშვილის განმარტებით – აშლა, აყრა. არწივი წეროებს ააბოჟირებს, ღრუბლები ამობოჟირდნენ“. არევ-დარევა. ნისლი ბოჟირობს. მთიულეთში არ იციან.
ბორა
(1), ბაურა ფშ. (თვალივლებმა: ზევით იციან ფშავშიო). ბორა სხვა არის, ვიდრე ბზიკი (ჴ., თ., მოჴ.), რომელიც საქონლის შემაწუხებელი ბუზია ერთი.
ბორბოლიჭყი, ბორბოხჭელაი
მოჴ. ბროლი, გველთ-მარილა ჴ., გველის სალოკი ქვა ჴ., გველის ნასლეკი (ნალოკი) ქვა ფშ., თ. ბროლს ხევსურები ეძახიან, თეთრი ქვაა ერთი, იმას კვარცი (?).
ბორტ-ი
ფშ., მთ., ბორტვი ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ბელტი“. ბორტვი ჴ. სრულებით მოუხნავი მიწა, თ. სრულებით გაუტეხარი მიწა (ყამირი თ. ხან იხვნება, ხან არა). ბორტვი ფშ., ბუსნა ფშ. გაუტეხარი მიწა. ბორტვი ჴ. (ბორტი გუდ., მთ., ბოლტი მოჴ.) მოლი, მწვანე ბალახით დაფენილი მიწა, გაუტეხელი, სრულიად მოუხნავი. ბორტვი ჴორჴში ნიშნავს ბელტს, წყლის პირში ბალახიანად მოჭრილ მიწას, ბუსნო მთ. უქვო მიწა, ხირხოტი მთ. ქვიანი მიწა. ნ. ბოლტი.
ბორცო
მოჴ. ღერი, ღერო. „მთიულეთში იციან“ (მოჴ.) მამალი თ. (მამალი უფრო კატარიანი ღერია, გახმება და ჯოყარი შიქნება).
ბორწკალი
ჴ. მაშა, საკეცი, არცისკანა მოჴ., ბორწკალი თ. იგივეა, რაც ფშ. წეპწკალი, ე. ი. პაწაწა მაშა (წვერის საგლეჯი). ნ. წეპწკალი.
ბოსელი
(1) ხევსურეთში სახლი ჩვეულებრივ ორსართულიანია. პირველ სართულს ბოსელი ჰქვია, სადაც საქონელი ჰყავთ. მეორეს – ჭერხო.
ბოსელი
(2) ჴ. ა) საქონლის ბინა სოფელში, ან სოფლის გარეთ, ხანდახან ძალიან შორსაც (ჴ. მას.) ბ) სოფლის მოშორებით აშენებული ქოხი თვიურიანი ქალის სამყოფად. „ბოსელჩ-ორ“, მიპასუხა ერთმა ქალმა, როცა დავუძახე, რომ მეკითხა ჩირდილის გზა, და არ მომეკარა. სამრელო, სამრევლო ჴ.
ბოსლობა
(1) (რაზ.-ჭყ.) „ფშავში, ხევსურეთში და თუშეთში ქალები თვიური წესისი დროს სახლში არ შევლენ, ვიდრე არ დაირეცხებიან, და ბოსელში ცხოვრობენ. ამიტომ დარქმევია ბოსლობა“. მთ. თითქმის აღარ იციან. მოჴ. სრულებით არ არის.
ბოსლობა
(2) ჴ. საბოსლოდ წასვლა ხარ-ძროხით და ცხვრით (მხოლოდ). თ. ზამთარში სოფელს გარეთ ქოხებში ცხოვრება ცოლ-შვილით და საქონლით.
ბოტ-ი
(1) ნ. თხა. გაიბოტნა ჴ. თხა დამაკდა. იბოტება ნ. კეთილობს. ნაბოტარი (თხა) მთ., მოჴ., ფშ., თ. დანაკოდი თხა (ჭყონია, რაზიკაშვილზე მითითებით, ამბობს: ნაბოტარი თხა დაუკოდავიო, მაგრამ შეცდომა მგონია).
ბოტ-ი
(3) თ. აბოტებს ფშ., მოჴ., თ. დიდ ნაბიჯს დგამს, გაიბოტა ჴ. ფეხები განზე გადგა; ნაბოტარი „ნავალი დიდთა ცხოველთა“ (რაზ.-ჭყ.).
ბოტიტანა
ერთურთზე ჯვარედინად (X ასოს მსგავსად) გადაბმული ორი ბოძი, შეშის სახერხავად ან სხვა რამის ფეხად გაკეთებული. ორია, რომელთაც ჴიდი აერთებს.
ბოყვი
ქართ. (რაზ.-ჭყ.) „მომცთარი ნაყოფი ტყემლისა ან ქლიავ-ღოღნოშოსი“. ბოყოჭა ჴორ., გუდ. ტყემლის ან ქლიავის გაფუჭებული ნაყოფი. ტკბილია საჭმელად, თეთრად გამოვა. ბაყოჭაი მთ., ლავაშა, ტყლაპა ფშ.
ბოში
მთ. დიდი ტანისა და მოუხერხებელი. „ბატარა კაცი წააქცევს და სხვები ეტყვიან: არამი იყოს შენზე ეგ ტანიო“ (მთ.). მოჴ., ფშ. ფონე, მოდუნებული, მოშვებული.
ბოცორაგი, ბოცორაკი
ჴ. გაზაფხულზე დასათესი სვილი (ჩვეულებრივი სვილი სთველზე ითესება). ახალთესლი თ., ბაცაროგა, ბაცაროგი ფშ.
ბოძალდი
ფშ. მშვილდ-ისრის კონდახი, რომელზედაც ისარი ძევს და რომელშიდაც სასხლეტ-ბორბალია გაკეთებული. „თოფის მსგავსად სასხლეტი მშვილდ-ისარი (რაზ.-ჭყ.). ნ. ქაიბური.
ბოწიწკობა
ფშ., (რაზ.-ჭყ.) მთ., მოჴ., ჴ. ფეხების მომაგრება მიწაზე, „ფეჴები გაუბოწიწკე“, „რა ფეჴათ მიბოწიწკებ“ (მოჴ.). გაიბოწიწკა „მაგრა დაიჭირა ფეჴებიო“ (გუდ.), გაიბოტიტა, გაიბოწიწკა მთ. იგივე.
ბოწკინტი, -ტა
(ბოძ-კინტი) ფშ., მთ., მოჴ., ჴ., თ. წვრილი ბოძი, „წვრილა ბოძა“, (გუდ.), პატარა ბოძი, წვრილი ბოძი (მთ.).
ბოხრვა
გული მაიბოხრა მტერზედო (გუდ.) – სამაგიერო გადაუჴადაო, ჯავრი ამაიგდოვო. მთ. იგივე. გულის ამობოხრა (ყ. 33,16). მიმიწერია: ძვირად იხმარებაო.
ბრე
გალეწილი ფეტვის ბზე (ნ. პტკველი) „მე ფეტვი, შენ ბრეო“ (ხალხური), ბრე მთ., მოჴ., გაფშვნილ სიმინდს რაც გასცვივა განიავების დროს.
ბრეშა
ჴ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ხარი როცა ხართან საჭიდაოთ ემზადება, ბრეშას იწყებს“. თვალების პრაწვა, ბრიალი. ფშ. მრეშა (აიმრიშა), მრეზა მთ. „ჩვენ ვიცით აიმრიზაო“ (მთ.). ნ. მრეშა.
ბრო
მთ., ბროიანი მთ., მოჴ., ფს., ჴ., თ. შარიანი კაცი, გაჯავრებული, ხანდახან რომ მოუვა გული, მოუთმენელი; თ., ფშ. ხანდახან გიჟი, ხანდახან ჭკვიანი.
ბრძამი
მთ., ფშ. ბალახია, ზამთარშიც მწვანეა („ურთხლის ფოთოლს და იმას რა გააჴმობს!“), საქონელი ჭამს. ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მტის მცენარეა, უფრო ბალახსავით“. ჴადაში არ იციან.
ბუ
ბუობა მოჴ. თამაშობაა. ერთი („ბუ“) კედელთან მივა და ქუდს ჩამოიფარებს თვალებზე. დანარჩენები დაიმალებიან აქა-იქ. „ბუ“ დაიძახებს: „უჰ, გამთენებიაო“! და შეუდგება დამალულების ძებნას. დამალულები ცდილობენ, გაეპარნენ, კედელთან მიასწრონ და დაიკივლონ: ბუ! თუ „ბუმ“ ვინმე დაიჭირა გზაში ან სამალავში, ქუდს დაჰკრავს და „დასჭრის“. ამის შემდეგ „დაჭრილმა“ უნდა იკისროს ბუობა.
ბუბნა
„ქვეს ამოიდო ბებერი, / დაუწყო ბუბნა საცოდავს / დააწვა როგორც დათვია“ (რ. ერისთავი, „ივერია“ 1886 №77).
ბუბუნ-ი
ფშ. (ჭყ.), მთ., ჴ., თ. (ვაჟა, 97,1„2; 191,13) ხარის ყვირილი, ფუტკრის ზუზუნი. ბუბუნებსო ბუღრაობსო (მთ.). „ბუბუნი იცის ჴარმა, ფუტკარმა“). ამობუბუნება. ბუბუნა ფუტკარი მთ. ნ. კაზარა (1).
ბუგრიანი
მოჴ., ფშ., მტ. მუწუკებიანი. ქაჩალი, უხეირო (ყ. 22), მთ. ქაჩალი (მუწუკებიანი?), კიტრიანი მთ. აი შე ბუგრიანო! (ყ. 238,8 ქვ.), „ბუგრით სავსეო – ტილით სავსეო“. „ბუგრიანი ნიშნავს ტილიანს“ (მოჴ.). „უკაცრავად პასუხია, ტილიანს ვეძახით“ (მთ.).
ბუდაყი
მთ. მსუქანი, სრული. გაბუდაყებული, გაბუდახებული მთ. ჩასუქებული. გადუყებული მოჴ. ძალზე გასუქებული, გაბუტაყებული ფშ. ძალიან გასუქებული და თავ-გასული (საქონელი, კაცი), გაბუტაყებული თ. გამსხვილებული (საქონელი, კაცი).
ბუდე
ჴ., საბუდარი ფშ., საბუდანო გუდ. ადგილი, რაშიდაც წისქვილი დგას. ბორბალი რაშიდაც ტრიალებს, იმას ჰქვია საღორე მთ., მოჴ., ჴ (!). ნაბუდვარი ჴ. ნაბუდარი (ჴ. მას.).
ბუზუნა
მოჴ., ბუზურა მთ. ბუზვი ჴ., თ. ბუზი. ბუზურა ფშ., ჴ. მეთაფლია. ბუზი (დიდია და ჭრელი). ბუზურა ფშ. (რაზ.-ჭყ.), ჴ. „მწერი, მიწასი აკეტებს თაფლს“. „ბუზურა ბევრი ბზუისო, ფუტკართან ყველა ტყუისო“ (ანდაზა).
ბუთუთაი
ჴ. (არხ.) თავ-კომბალა (ზოგიერთის თქმით), ჴ. (ბარისაჴო) იგივე. სასალაჸი თ., კუდურა ფშ. (ბევრი უარყოფს) ნ. კუდურა.
ბუთქი
მთ., მოჴ., თ., ბუთქვი ხე ფშ. (რაზ.-ჭყ.) ჴ. ხშირფოთლებიანი ხე, რომელსაც ტოტები ისე აქვს, თითქო ქუდი აქვს ჩამოხურულიო. მოჴ. საზოგადოდ ჯგუფად ამოსული რამ: ტყე, ტოტებიანი ხე, ბალახი.
ბულა
ფშ., ბულო თ., ბულულა მოჴ. რაღაც არსება, რომლის სახელითაც ბავშვებს აშინებენ: „მოიდა ბულულა“ (მოჴ.).
ბუნაგი
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. ჭურჭელი საზოგადოდ (თუნგი, კოდი, გოდორი და სხვ.), ბუნაგი უფრო ასეთი რამ არის, რაც წყალს ან ხორბლეულს დაიჭერს, განსაკუთრებით, რაც ადგილიდან არ იძვრის. რაც ხელზე იხმარება, ის საციქველია (მოჴ.). ბუნაგი, საბარგველი მთ., ბუნაგი მოჴ. რისამე ჩასაყრელი ჭურჭელი (გოდორი და სხვ.), ბუნაგი ფშ., ჴ., თ. ჭურჭელი საზოგადოდ (გოდორი, კოდი, ჯამი, კასრი, კიდობანი და სხვ.).
ბუნგალი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) ქვ. მთ. მტვერი, ბდღვირი (ნაცრისა, გზაში). ბუნგარი ჴ. კორიანტელი, ქარის აყენებული მტვერი. ნაბუნგალი, ნაბუგალი მთ. (ჴადა) თივის, ჩალისა და სხვა რამის ნამცეცები.
ბურბუშელა
(1) მოჴ. ჴ. ა) ნაშალაშინევი, ბ) მოჴ. ერბოთი (და კვრცხითაც) შეზავებული ტაფაზე მოხრაკული საჭმელი, ჩაისთან მისაჭმელი.
ბურბუშელა
(2) თ. ბალახია, ძირი პატარა აქვს, თავს დაიხვევს. ქარი ხშირად მოჰგლეჯს და ააგორებს (შირაქში იზრდება). კუტ-ეკალა ფშ. (ნახე).
ბურკვ-ი
თ. გუნდა (სკორისა, თივისა და სხვ.), ბურკვა ფშ., ჴ. (შატ.) მტევანსავით ჯგუფად მოსხმული რამ. შაბურკვილი ფშ. შეკუმშული. სკორის ბურკვი ნ. სკორე.
ბურნელი
(1) თ., ბარნელა ფშ. რძის შესადღვები ჯოხი, რომელსაც ბოლოზე ჯვარი აქვს გაკეთებული და წნელი შემოხვეული.
ბურძგალი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გინგლი, აშლილი ბეწვი“. მთ., მოჴ. აიბურძგლა; აბურძგლილი ძალიან აწეწილი. ბურძგლი ჴ. ბეწვი. აიბურძგლა ფშ. ბეწვი აეშალა.
ბუსნა
გუდ., მთ., ბუსნო ერწო, ფშ., ჴ. გაუტეხელი ადგილი. „ყამირი კიდევ სხვაა: წელსა და წელს შუა მოვჴნავთ“, ბუსნა სულ მოუხნავია. ბურსანი მოჴ. იგივე.
ბუჩი
ფშ., მოჴ., ბუჩო მთ. მონახვეტი ჩალა-ბულა, მონახვეტი სახლში. ბუჩი ჴ. „თამაქოს ყვავილი“, ნ. საბუჩე.
ბუწი
(2) მოჴ. თოხლი, ერთხელ განაპარსი ბატკანი. ნ. ქუშტი. ბუწვა, ბუწვაი ჴ. ვარსკვლავია (მას წინამძღვარა მიუძღვის), ცხვარ-ბუწვანი ჴ. ბუწვა და წინამძღვარა (?).
ბუჭულა
ფშ., გუდ., მთ., ჴორჴ. პატარა წისქვილი (საპირისპიროა დოლობი, დოლაბი), ბოჭოლა ჴ., მთიულეთში: ბუჭულა – პატარა, წისქვილი – საშუალო, დოლობი – დიდი წისქვილი.
ბუხრის ქუდი
თ. „მაღალი ქუდი იყო წინათ“. ფშ. მაღალი ქუდი ბეწვიანი, ტყავისა“. „არა გოქვ ჩვენა“ (მთ.). „შახუჭუჭებულია“.
ბღანძულაობა
ბალღები რომ ერთმანეთს ხუმრობით მოხვდება. „ნუ ბღანძულაობთ, დაიმტვრევით“ (გუდ.), გაბღანძულავება ფშ., ვაჟა 490,2, გუდ., მთ., მოჴ.
ბღაჯი
მთ., ფშ., „თითები რო გაიშლება“. დაბღაჯა მოჴ. ხელში ჩაიჭირა მაგრად. ბღაჯი მაავლო გუდ. გაიპარაო.
ბღუნვა, დაბღუნვა
ჴ. დახუთვილის სიარული (ძლივს რომ დადის). დაბღუნება მოჴ., ჴ. (არხ.), ფშ. ოთხზე დადგომა. წამობღუნება მოჴ. ხელების დაშველება წამოდგომის დროს.
ბჭე
ჴ. მედიატორე, მოსამართლე (ამორჩეული). მოჴ. მსაჯული, ბჭე მთ., მოჴ. შუამავალი კაცი ძმათა გაყრის დროს.
ბჯღალი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.), მრ. ბჯღლები ბრჭყალი (დათვისა, ციცისა, ფრინვლისა). მწკალი ჴ., მწკალი, ბჯღალი ფშ.
გადაბრუნება
გადაუბრუნებლად (ყ. 856,15; 898,5 ქვ.): „სიტყვაც გადაუბრუნებლად სრულდებოდა“, „ბრძანება გადაუბრუნებლად აღესრულებინა“ – სიტყვის შეუბრუნებლად.
გადაკლიტვა
ფშ. გადაკინწვლა (გურიაში), გადაკლიტული ძაღლები. დაკლიტული (ძაღლი) მთ., მოჴ. თ. მძუვნობის დროს გადასკვნილი.
გადალაჴვა
გადაღლაჴვენ ჴ. გააგიჟებენ, დახჴელთვენ, ჭკვიდან შაშლიან (ბეს.) გადალაჴული გუდ., მთ., ფშ., ჴ., თ. გადარეული, ჭკუიდან შეშლილი. მოჴ. უგერგილო.
გადალევა
გული გადაგელვის (ყ. 11,9), „თოლ-გული გადამელია შენს მოლოდინშია“ (გუდ.). მთაჩი წამიჴდეს თივანი / ამ ყველაჲს ავდარობითა. / სულ გული გადამელია, / ქალ, შენის მუდარობითა (მოჴ.).
გადაოგნებული
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დაჩლუნგებული“, დაბლაგული (იარაღი რო არ ჭრის), მთ. გამოშტერებული, გადაყრუებული; გადაორგნება მოჴ.; ერთი არხოტიონი დაჟინებით ამბობდა: გადავარგნებული უნდაო; სხვები ყველანი უარყოფდნენ. გაოგნება (ჭყ. ნ. ა.) „გაყეყეჩება, გალენჩება“. გადაორგნებული თ. ოჯახზე გულ-აცრუებული (კაცი).
გადასავალი
მოჴ. კარსუკანით (ნ.), საჯალაბო სახლში (ე. ი. სადაც კერა არის) გადასასვლელთან, სადაც დედაბოძი დგას.
გადაფრენა
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., თ. (ყ. 22,8 ქვ.; 25,13) გადახტომა (კაცისა და ცხოველისა). გადაფრინდა (ყ. 274,3) გადახტა.
გადაყრა, გადმოყრა, გადაიყარა
გუდ., გადიყარა ფშ. (ბაჩ., „დ“, 11). გადიჸყარა თ., გადმაიყარა ჴ., მოჴ. გამოიდარა, იღანილა, იკარა.
გადაწვენა
(ერწო) გადამაგინება, მცენარის ტოტის ან ვაზის ლერწის გადაღუნვა და მიწაში ჩაშვება წვერის ამოყოფით (რომ წვერმა ძირი გაიდგას და შემდეგ გადაირგოს).
გადაწვერვა
მზე გადაიწვერა გუდ., მოჴ., (ყ. 245,15 ქვ., 275,1), მზე გადაწვერილიყო (ყ. 248,9), მზე დაწვერდა გუდ., მთ.
გადაწურვა, დაწურვა
გუდ. მდინარის გადაგდება სხვა კალაპოტში თევზების დასაჭერად პირველ (დამშრალ) კალაპოტში.
გადი
გამდის თ., გამიდის ჴ. მმართებს, ვხარჯავ, ვიხდი. ხევსური ეუბნება მაზრის უფროსს: „ჩვენ ქვე გაგვიდისა-დ’ ნაჩალნიკ -პრიშტავები ქვე შჭამთავ“. ნ. გამოდი.
გავედა
მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. 1. გავლენა. გავედიანი გავლენიანი, რომ გაუდის და მის სიტყვას იჯერებენ. 2. გასავალი, მოთხოვნილება საქონელზე, спрос.
გაზები
(2) ფს. (რაზ.-ჭყ.) „ფრინველთ კლანჭები ან საქონლის ფეხები“ შეცდომა მგონია, უნდა: ცხოველის ბრჭყალები (კატისა ან სხვათა).
გაზველვა (გაუზველა)
მთ., გაკირცხვა ფშ., დაკიცხვა თ. (დამეკიცხა თ.), დაღრეჯა ჴ. გამოჯავრება. ნ. გაკირცხვლა, გაქრეჯა.
გაზრდა, გაზდა
შენს გაზდას (ყ. 403,17), შენს გაზრდას (ყ. 413,21). ვზარდი თ. ვზრდი. გაზარდილი თ. გაზრდილი. გამზარდელი თ. გამზრდელი.
გაკირცხვა
გუდ., ფშ., თ., გაკირცხვლა მოჴ., გაკირწყვლა მოჴ. დაცინვით ვისიმე სიტყვის გამეორება. გაუკირცხლეს (ყ. 769,17 ქვ.), გაუკირცხლა (ყ. 221,13 ქვ.), გაკირცხვლა (ყ. 139,23), გაუკირწყლა (ყ. 231,12). შდრ. გაზველვა მთ., დაზველვა ჴ. (შატ.), დაღრეჯა მოჴ., ჴ.
გალ-ი
გუდ., მთ., მოჴ., ჴ., თ. გრძელი და მომსხო შეშა (გაუჴეჩელი). „ხე, რასაც კაცი მჴარზე შაიდებს“ (გუდ., მთ.); ჴ. მომცრო ხე, ტოტებ-გაყრეინებული, რასაც კაცი ასაღებად მოერევა ან ჯოხი (ჴ. მას.). მოჴ. გაჴეჩილი (გაჩეხილი) შეშა; შეშის გალი ჴ., თ. გრძელი შეშა. ნ. პლახი.
გალეგება
ფშ., ჴ. გახუნება, ფერის წასვლა. ნ. ლეგა. გალეგდა, გალეგებული ცომი მთ., გაუღუარი მთ. (მლეთე), მოჴ. („არ გაღვივებულაო“) ნ. გალისკვა.
გალექება
გუდ., მთ., ფშ. სიცხისაგან გალექება, ან სიმთვრალისაგან. გაილექებით სისხლითა (ვაჟა, „ივერია“, 1886, №141).
გალისკვა
გუდ. „ცომი რო მაიზილება და დიდხანს დარჩება შეუსხმელი, გალისკავს. მეორედ თუ არ წაიზილა, არ გამოცხვება კარგად“. „გალეგდაო, ჩვენ ვიცით“ (მთ.), დაფისაო ჴ.
გალო
ფშ. ხელ-ფეხის ზემო ძვალი (ხელისა: იდაყვიდან ბეჭამდე, ფეხისა მუხლიდან მენჯამდე). ჴ. ფეხისა და ხელის ძვალი (უფრო გამოხრული). ფშ., გუდ. გამოხრული ძვალი. ფერცხლის გალები (ასეა!) ჴ., გალო თ. ძვალი საზოგადოდ. „კუთი გირჩევნია თუ გალო“? წვივის ძვალი (ბაჩ., „დ.“ 7).
გალობა
მიგალობს, გიგალობს, უგალობს ფშ., გუდ., მთ. მშვენის. „შენც ეგრე მიგიგალობდეს“ – ერთს რომ სცემოს კაცმა და მეორეს დაექადნოს.
გამატანებული
ჴ. გამოგზავნილი, მიტანებ ჴ. მიგზვანი, ეტანებიან მისცვივდებიან, დამეტანებიან დამეხმარებიან (მუშაობაში, მამითადში); სტანავ ახლავს, ეტან ახლდა, ეტანა თან ახლდა (ჴ. მას.).
გამოდი
შენდ გამამიდის ჴ. შენი მმართებს. ჩემდ გამაგიდის ჴ. ჩემი გმართებს. ნ. გადი, მკიდავს (კიდ-თან).
გამოწალვა
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ. თევზის შიგნეულობის გამოღება. „ყველაფერზე ითქმის: ქათამზე, ცხორზე, თევზზე და სხვ.“ (მოჴ.).
გამჩვენეობა
გუდ., მოჴ., ჴ. კოხტაობა სხვის დასანახავად; „თავს აწონებდეს“ (გუდ.), თავ-მომწონეობა. „კარგა მაექცევა“ (მთ.). ნ. კარკაცობა.
გამწვავება
ჴ., თ. ა) გაცხელება, ადუღება, გაჸამწვავ თ. გააცხელა; ბ) სილის გარტყმა. გამწვავებული გახურებული ადუღებული. ზის ცვარ გაამწვავ ჴ. რძე აადუღა.
გამგიჩი
ჴ. როცა უნდათ გამორეკონ საქონელი რომელიმე ადგილიდან, ხბოს დაუძახებენ: გამგიჩი, თხას: გამქაი, ცხვარს: გამქსაჲ, გამქსი გუდ. (ცხვარს), გამ, დედო, მო, გამ (ფურს) მთ.
განქრევა, გამქრევა
გუდ., მთ., მოჴ. გაფანტვა. ქარი ჩადგა და განთიადთან ერთად ნისლი გაიმქრია (ყ. 484,18), გაიმქრივა (გუდ.); ავარდნილი მტვერი ჯერ კიდევ ირეოდა. ერთბაშად დაჰბერა ქარმა და ისიც გაინქრია (ყ. 628,10).
გარა
(1) მთ., ფშ., ჴ., თ. მრგვალი ჯოხი ქსოვაში სამხარებელი. გარა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ქსლის იარაღი, კეტი, შუაზე გასაყრელი“. გარაიას საყვანელა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გარას ასაწევ-დასაწევი კავი“, ჩიკავკავა მთ., გარაი მოჴ. ხელჯოხი.
გარეგანი
მთ., მოჴ. გაუგონარი, კერპი. „აკი მოგახსენებთ, რომ ყველანი ღვთის რისხვა და გარეგანი არიან“ (ყ. 186,6 ქვ.). ხვთის გარეგანი მოჴ. კერპი.
გარემო
გუდ., მთ., ჴ. წისქვილის ქვის გვერდებზე და უკან შემოვლებული ფიცარი, რომ ფქვილი არ დაიბნეს და მხოლოდ ალატში ჩაიყაროს.
გარესამხარი, გარესამხრობა
ფშ. სახლს გარეთ ცხოვრება (ცხვარში, ძროხაში, ღორში, მგზავრად). გარესამხრობა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გარეთ უსახლკაროთ ცხოვრება ცხვარში ან ლაშქრობას“.
გარიბანდი, გარიბანდის ქუდი (გარიბანდული ქუდი)
თ. გალიბანდი ჴ. (არხ.) ცხვრის ტყავისაგან გაკეთებული ქუდი, რომელსაც ბეწვი შიგნით უნდა ჰქონდეს სულერთიანად. შიგანგარა ჴ.
გასაბლვა (მიწისა)
საბლით გაზომვა მიწისა ივრის ხეობაში დროდადრო (ათი-თხუთმეტი წლის შემდეგ). („დროება“, 1884, № 263).
გასაგნვა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გაკვრა ისრისა ან ჯირითისა“, ჴ. გაკვრა, გასროლა (ისრისა, ჯოხისა). ჴ. ისრის გასრევა. მიზანში ამოუღებლად. ნ. გან, საგანი.
გატვეფა (გატვიფა)
„ზვავის ნატვეფსა ჴევ-ჴუვსა / პირები აჰმწვანებოდა“ (ბაჩ.). („ივერია“, 1887, № 205).
გაფანჩული
გუდ., ფშ. ულაზათო, უშნო (უსარტყლო). რა გაფანჩული დაჲდიხარ (გუდ.) „სუფთად არ აცვია კაცს, ჴორცს გამააჩენს“ (მთ.).
გაფუშვა
გამიფუშდა გუდ., მთ., მოჴ., ჴ. ფეჴი გამიფუშდა, გამფუშვდა (გრეა!) თ. დამიბუჟდა, დამიბრუჟდა, სისხლი გამიჩერდა.
გაქლეშა
გუდ., ფშ., ჴ. გახეხვა, გაწმენდა (ჭურჭლისა და სხვ.). საქონელმა გაიქლიშა (მთ.) – ენა წაისო ტანზეო. ნ. ქლეშა.
გაქრეჯა
ჴ., გაზველვა მთ., დაზველვა ჴ. (შატ., მიღმაჴევი), გაკირცხვა თ., გამეკირცხა, გამეკირცხლა თ. გამიზველა. ნ. ქრეჯა.
გაღვერვა
გუდ., მოჴ., ჴ., თ. გაცლა ქერქისა ან ბალნის გართმევა, გაფცქვნა. გამღვერეს თ. გამქურდეს, გამძარცვეს.
გაღივება
გაღივდა თ. ჭკუიდან შეიშალა. რა დაგემართა, გაღივდია? გამღივარი თ. ჭკუიდან შეშლილი. გამღივარი ფშ. ძალიან მთვრალი.
გაღრჭიალება (გააღრჭიალა)
მოჴ., გაღრაჭუნება მთ., მოჴ. ქვაზე ან ფიცარზე რისამე წასმა და გახახუნება (რომ გული შეგიწუხდეს). გააღრჭიალა (ყ. 308,12; 594,15 ქვ.).
გაყვანა ხატისაგან
„ფშაველი მოვალეა, გამოისყიდოს შვილები თამარ დედოფლის ხატისაგან, ანუ, როგორც თვითონ იტყვიან, „გაიყვანოს“. ვაჟი გამოისყიდება კურატით, ქალი – ცხვრით, საკლავით (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 39).
გაჩქურება
გუდ., მთ., მოჴ. „გაჩქურება მოხეურად ნიშნავს განაბვას, თუმცა ამ სიტყვასა ხმარობენ“ (ყ. 938, შნშ.). „ყველამ მოიხადა ქუდი, გაკმინდა ხმა, გაჩუმდა და გაჩქურდა“ (ყ. 568,14).
გაცდა
გუდ., მთ., მოჴ. ა) დანახვა. „ეგრე ჩაგიყვან და ამოგიყვან, ღვთის მადლმა, რომ ადამიანის თვალმა ვერ გაგიცადოს (ყ. 314,22). ბ) სხვისი წინ გაშვება: იმათ გაიცადეს დედაკაცები და თითონ უკან დარჩნენ (ყ. 225,5 ქვ.). გ) გაცდა მოჴ. (გავიცადე) მოშორება. დ) გაცდა თ. შერცხვენა. ხალხს გეეცა დ ა თ. ხალხში შერცხვა, კაცთ გეეცადეთ. შერცხვი. ჩუმად იყავ, თორემ ჩემ თავსაც კაცთ გავაცდი და შენც გაგაცდით. თავსაც შევირცხვენ და შენც შეგარცხვენ.
გაცმული
ფშ. საწერელი (ფრჩხილის ავადმყოფობა). სათუთქავაი მთ., თით-ბეჭედაჸი თ. (თით-ბეჭედაჸი თუშეთში ცისარტყელასაც აღნიშნავს).
გაწამება
გუდ., მთ., მოჴ. განაბვა.ხალხი გაწამდა, გაჩქურდა და სული განაბა (ყ. 616,3 ქვ.), ხალხი გაჩუმდა და გაწამდა (ყ. 614,10 ქვ.), ყოველისფერი შეწყდა, გაყუჩდა და გაჩქურდა (ყ. 628,4). გაწამდა (ყ. 572,1 ქვ.; 591,8 ქვ.), „გაჩუმდა, სხვა რაა?“ (გუდ.) „ბალღი რომ დიდი ტირილით სულს ვეღარ მოიქცევს, გაწამება ის არის“ (მოჴ.).
გახოლიება
მოჴ. წამება, გატანა, დანდობა. „იმად რო უნამუსონი ხართ, იმად რომ პურ-მარილს გმობთ, იმად რომ უღონო დედაკაცს არ გაიხოლიებთ“ (ყ. 774,9 ქვ.).
გაჴერება
ფშ., თ. (რაზ.-ჭყ. გახერება) უძრავად დგომა, გაშეშება (კაცზე, საქონელზე). რამ გაგაჴერა? (მთ.), გაჴერებული გაშეშებული. გაჴერდი ჴ. (ბაჴურჴ.) სწორად დადეგ.
გაჴინცვა
ფშ., ჴ. ჯღანის გახლართვ-გამოხლართვა (შეკეთება). გაჴინცვა თ. გაჭედვა (მაგ., კარებში რომ ერთად ბევრი კაცი გდიოდეს და ვერ გაეტივნენ).
გეზელი
(1) ჴ. ზარმაცი. ვინა თქვა მთავრის ქორისა / ბაჴალი გეზელიაო? / ან შვილი კაის მამისა / მამცდარა, რეგვენიაო? (ჴ.).
გემნა, გემა
ჴ., მაჯაგანი ფშ., თ., მაჯეგანი გუდ., მთ., მოჴ. ცხვრის ტყავის გასაზელი. [ძროხის ტყავის გასაზელს საღენჭელი ჰქვია]. გემნა „გუდის ტყავის მოსაქნელად, (წვრილფეხა საქონლის ტყავის) დასაზელად და ტყავისაგან ქონის მოსაშორებელი ხელსაწყო (ჩაჩ. 22).
გერგეტულა
(ყ. 869) ერთგვარი სიმღერაა. გერგეტი სოფელია ჴევში, არაგვის (ე.ი. თერგის) მარცხენა ნაპირას.
გერში
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. დაკარგული საქონლის ნიშანი (ტყავი, სისხლი და სხვ.). პატრონი ეუბნება მეცხვარეს: „ისე როგორ დაჰკარგე ცხვარი, რომ მისი ლიშან-გერში არ იპოება“? „უგერშოდ დაიკარგა“.
გერში
(2) ჴ. მძიმე ნაჭრევი თავში (ტვინი რომ ამოუჩნდეს). გაგერშვა ჴ. ოდნავ დაჭრა იარაღით (ცოტა სისხლი რომ გამოუვიდეს) ან ძაღლმა რომ კბილი გაჰკრას. გაგერშვა ფშ., თ. დაჩვევა (ე).
გველთ მარილა
ჴ., გველთ სალოკა ჴ. გველის ნალოკი ქვა ფშ. (რაზ.-ჭყ.), გველის ნასლეკი ქვა თ., ფშ. ბროლი, ნ. ბორბოლიჭყი. „რომენიც თავი ბროლია, იმას ვეძახით ნალოკს, რომენიც წმიდა ბროლია“ (მთ.), ბორბოხჭელა მოჴ. გველთ ენა ბალახა მოჴ. ბალახია, წყლიანში იცის.
გველის რქა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ხუთო, გალესვენ წყალში და გველისაგან ნაკბენს წაუსმენ, ან დაალევინებენ“. მთ. თ. იგივე. „ხუთოში გალესვენ და მოწამლულს წაუსმენ“ (მთ.).
გვიძიონა
გარეული მტრედი, პატარა, ცისფერი. ქედანიც გარეული მტრედია, მაგრამ გაირჩევა იმით, რომ ყელზე თეთრი აქვს და დიდია.
გიდელ-ი
ფშ. ფეხის ბრუნება, ნაქორწილარი ქალის ქმრეულთით მამის სახლში დაბრუნება (ქორწილის გადაყრის მემრე, ერთი-ორი კვირის შემდეგ).
გირგოლი
ჴ. რგოლი, რკალი (ხევსურეთში გირგოლი და გირკალი სხვადასხვაა). ამლათზე გაჩნდა და ჴმალი შემოუგირგლა ილასა (ბაჩ., „დ.“, 72). გირკალი ჴ., თ., ფშ. საქონლის დასაბამად ყელში ამოდებული რკალი, მოხრილი და კვალაით (ნ.) შეკრული, რომელიც ფურს კისერზე ჩამოეცმის წველის დროს და სამბურით მარგილზე მიებმის. კირკალი გუდ., მთ., მოჴ.
გლა
გაგლა თ. გათელვა „ცხენს ნუ გააგლევინებ მაგ ყამირსაო (მთ.); გაუშვი ცხენი, არ გაგგალას (არ გაგაგოროს და წიხლით გაიაროს). გაგალა (სეტყვამ, საქონელმა) გარეგვა, გათელა. დაგლა მთ., მოჴ., უიარაღოდ დაშავება (ჩამოვარდნისგან, წაქცევისგან), დაჟეჟვა, დააგალა მოჴ., ჴ. დაანარცხა. „მიწაზე დაგაგლი!“.
გლახა
ჴ. დაგრეხილი წნელისაგან გაკეთებული რგოლი, რომელიც ლუდის საწურავ „კედებს“ (ნ.) წამოეცმის, ჭილჭა ჴ. (შატ.), ჩირჩოლი ფშ. ჯარჯა თ. ნ. ტანკაჲ, ჭუჭკაჲ.
გლუვი
გუდ., მთ., ფშ., ჴ. თ. უკოჟრო, უკაპო (ხე, ჯოხი), სწორი (მინდორი, რომ არ იყოს ოღრო-ჩოღრო), მგლუვი მთ., მოჴ.
გმინვა
ჴ. კვნესა. ამაიგმინა ჴ. ამოიკვნესა (ჴ. მას.). „ჴარ-ირმებმა გამოჰგმინეს, მითომ ყვირილი დაიწყეს. ყვირილი ჴარ-ირმებმა ენკენობის დროს იციან“ (ბაჩ. „დ.“ 42).
გობანი
(მრ. გობნები, ყ. 711,6) ლეიბი, ნაალი; გობანი, გობანაი (კნინ.) მოჴ., საბან-გობანი (ყ. 212,10), საბან-გობან-სასთაული.
გოგა
ა) ფშ. ბაკმი, მნათობის გარშემო შემოვლებული შუქი რკლად, ბ) თ. წინდის ძირი, უყელო (მას ფშავლები ტერფს ეძახიან). გ) ფშ. თვალის ბაკმი, რომელიც სხვადასხვა ფერისა აქვს სხვადასხვა კაცს.
გოდორკუა
თ. (პირიქით ჩაღმებში) ა) კალტის გასახმობი გოდორი. ნ. კიშტე. ბ) ფაცერი, თევზის დასაჭრი გოდორი.
გონთ
თ. კარგად (ყველაფერზე ითქმის). გონთ არსა? – მკითხეს მორთმეული ერბო-კვერცხის შესახებ, ე. ი. კარგად შენელებული არისო, არაფერი არ აკლიაო? შდრ. უგონთ. გონთ ყოფა ჴ., თ. ჭკუაზე ყოფნა, კარგად ყოფნა, გონზე აღარ ას ჴ. – ჭკუაზე აღარ არის.
გორახა
(1) ჴორჴი, გუდ., ნაცვერცალა მთ., ცვერცვალა ფშ. ცირცველი, ცერცვალა (სარეველა მცენარეა, პურს ერევა).
გორდილაჸი
თ. სიმინდის კვერი, წყალში მოხარშული. ღურღუჭალი თ. პურის კვერი, წყალში მოხარშული. ზოგის ახსნით გორდილაჸი და ღურღუჭალი თ. წყალში მოხარშული კვერია, თუნდ იფქლისა იყოს, თუნდ სიმინდისა. ნ. ალტამა, ხამპალა, ანტრია.
გორილა
(1) ჴ. პატარა მრგვალი კვერი (კვერცხის ოდენა), ბალღებისთვის გამომცხვარი. გორილებსა და აშლებს (ნ. აშალი) ერთად გადაუყრიან ბალღებს ხატში, მხოლოდ ყურ-წიწკნა ხევსურეთში არ იციან.
გრილი
(2) ფშ., გრილო გუდ., მთ., ჴ., თ., ჩდილო ჴ. ჩრდილი; ნაგრილი მთ., მოჴ., ჩირდილი მოჴ. დაცხა და გრილი არა ქნა, / ნაგრილი აიყარაო, / ომს უჩვეველი ბიჭები / შინისკე გაიპარაო (მოჴ.).
გრუზ
იგრუზავს მჴართა იკუმშავს მხრებს (ძირს ჩამოსაშვებად და რისამე დასატანებლად). იტყვიან არწივზე: დაიგრუზება არწივი (ჴ. მას.).
გუბჯაჸი
თ., ასფურცელა მთ., ფშ., მოჴ., ჴ., ცხრა-ფურცელა ჴ. (შატ.), მეგრ. ოშფა, წიგნარა, საქონლის ფაშზე მიბმული დაკეცილი რამ.
გუგლუმა
ფშ. მოხარშული კვერი (რისაც უნდა იყოს: სიმინდისა, პურისა), მოჴ. ბავშვებისათვის გამომცხვარი პატარა კვერი (ქერისა, მჭადისა), გოგლომა ჴ. (შატ.) ალაო ფქვილისაგან გამომცხვარი კვერი. ნ. გორილა (1), ანტრია, გარზანა.
გუგუა
ფშ. მსხალი, კაკალი, თხილი და სხვ. ბალღის დასაწყნარებლად. გუგუა-კაკა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „სათირებელი ბავშვთა“, ნ. დათირება.
გუგულის მძივი
ფშ., გუგულის ნერწყვი მთ., გუგუტის ნერწყვი მთ. (შონჩო) ბალახებზეა თეთრი მძივივით, ბალღებისთვის არის კარგი: ძილი იცისო, აკვანზე შეუბმენო.
გუგულის ჯამი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „წითელი სოკოა. ჯამებივით ამობრუნვით იცის ამოსვლა ნადირთ დანეხვილზე ტყეში“.
გუგუმი
ფშ. ბალახის ფოთლებზე დაკიდებული ცვარი. გუგუმიანი საყურე თ. (ბუქურ. 56,17) პირდაპირი მნიშვნელობა უკვე აღარ ესმის ხალხს. სიტყვა მხოლოდ ძველ ლექსებში გვხვდება.
გუგუტა
ჴ., მოჴ., გუგუტაჸი თ. გუგული. გუგუტაჸის ნიფხავი ან გუგუტაჸის სამუხლე თ. მოთეთრო ბალახია, ყვითელი ყვავილი აქვს. წამლად ხმარობენ: დაჟეჟენ, წყალში ჩაჰყრიან და ამოსწურვენ. შემდეგ წვენს დაალევინებენ და ასაქმებსო. იგივე უნდა იყოს, რაც გუგულის კაბა (ნ.). გაზაფხულზე ჯერ მოდის მოჴნავი (მოჴნეველა), მერმე მერცხალი, მერმე გუგუტი. ხევსურის მტკიცებით ჯერ მოდის ურნატაი (ე. ი. მოჴნავი), მამრე გუგუტი, მამრე მერცხალი. გუგუტი ეუბნება მერცხალიკას: აღზდეგ (ასეა!) და წადი, მერცხალო, / აღდგომის სწორსა, ბზობასა. / მეც მალე წამოგეწევი, / არ იყო შუა გზობასა.
გუდანური
ჴ., გუდ., მთ., დურა ფშ., თ. ცხვრის ტყავისაგან შეკერილი წამოსასხამი, გრძელ-ბეწვიანი, უსაჴლო, საბნადაც ხმარობენ, „ტყავის საბანი საზამთრო, ზედ სახურავი ლოგინზედ“ (ბეს.). შდრ. სასაჴლავი.
გუდუნა
(1) მოჴ. (ყ. 124,8 ქვ.; 758,16 ქვ.) ცივ წყალში მოზელილი და უხაშოდ გამომცხვარი წვრილი ქერის კვერი [მსხვილი იქნება ქარჯინაი]. „ოსურია, არაა ჩვენიო“ (მოჴ.) [ოს. გუდუნ, გუდნ – დიდი პური].
გულ-ქართლი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „პურადი, გამმეტებელი“, გულ-კეთილი, პურადი, პატივისმცემელი. თ. მხიარული, კარგი ხასიათისა (ბარიდან შემოსულიაო).
გულვა
(1): დაგულე დახურე (მაგ., კარი), მიგულე მიხურე. საგულავა დანა თ. დასაკეცი დანა, ჯაყო მოჴ., სამართებელი ჴ., დაგულვა თ. დახურვა. დაგულვა ფშ. დაჭმანვა.
გულის პოვნა
გუდ., მთ., მოჴ. (ყ. 274,13 ქვ.), გულს გიპოვნის (ყ. 476,6 ქვ.), დალიე, გულს გიპოვნის (ყ. 253,3) გულს გაგიკეთებს (ცუდ გონებაზე რომ იყო).
გულის-მდე
ჴ., გულის მამდე ჴორ., გულის მამდები გუდ., მოჴ., გულის მამდბი მთ. მოავე მტერი, ზიანის მაყენებელი. გულის მომდე ჴ. კაცს რო კაცის ზიანი გაეხარდება. გულის მდებელი ფშ., თ. ვისაც სხვისი ზარალი და მარცხი უხარია.
გურგური
ჭყ. „ქუხილი, გურგურებს ქუხს. „ცეცხლზედაც იტყვიან გურგურებსო“. მთ., თ. გრგვინვა, ქუხილი. გურგურებს გრგვინავს.
დაბარგანავება
გუდ., მთ., მოჴ. (ვაჟა 240,13) ფეხის დასხლეტა, დავბარგანავდი (გუდ.) ფეხი დამისხლტა და წავიქეცი. „თავს რო ვერ დავიჭერთ“ მთ. (სიმთვრალეში).
დაგა-დუგი
(ყ. 446,13 542,4) ბაგა-ბუგი, დაგი-დუგი (ყ. 698,12 ქვ.) გულის ღონივრად ცემა. ძაგა-ძუგი მთ., მოჴ., ბრაგი-ბრუგი გუდ.
დაგაზვა
მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. დაკაწრვა ბრჭყალებით (მგლისაგან, კატისაგან, დათვისაგან, ქორისაგან, არწივისაგან). დაგაზა დაკაწრა ბრჭყალებით.
დაგანება
(1) ფშ., მთ., მოჴ. დამიზნება, დაღირება. დაუგანა დაუმიზნა, დაუღირა (თოფი, ქვა, ხმალი, ხანჯალი). დაგანება დაღირების, დამიზნების მნიშვნელობით მლეთეში (მთიულეთში) არ იციან.
დაგანება
(3) მოჴ. დარტყმა. დავაგანე მოჴ. მოვარტყი, მივაგანე მოჴ. მივარტყი. დააგანა თ. მოახვედრა, მოარტყა.
დადაი
(ყ. 110,10; 649,14) ტირილ-ყვირილი მკვდარზე. ავაი დადაი (ყ. 112,15), ვაი დადაი გუდ., დადაი, დადაი მთ. შებრალების შორისდებული. დადაი ჩე! გუდ. ასე წამოიძახებენ, როცა დაზარალდება ვინმე (მაგ., ძროხა გადაუვარდება კლდეზე), ან ვინმე მოუკვდება. ააავ დადადაი (ყ. 289,14).
დადანდლ
დადანდლული, დაიდანდლული (ასეა!) ჴ. (ბრძან. დაიდანდლე). დაბლანდული, მსხვილად ნაკერი, დაბლანდვა, დალარვა მოჴ. საბანი დალარეო მოჴ.
დავით-ფერული
ჴმალია, მესამედი ნაწილი შაშარს (შაშალს) უჭირავს, ორი ღარი შუაზე მიუდის (შაშრამდის), ორი წყვილი ღარი ყუვისკენ მიუდის და იმ ორ წყვილ ღარს შორის ბეჭედი აქვს. ნ. იარაღები, შაშარი.
დაზრობა
ჴელნ დამზრეს ჴ. ხელები გამეყინა, დამზრა ფშ., ჴელები დამზრა თ. შემცივდა ხელებზე. დავზრები თ. მცივა.
დათვია
მოჴ. ფერჴისაში შუაში ჩამდგარი კაცი, რომელსაც სასმელი აქვს და მოთამაშეებს აწვდის ყანწით. ქალებს თოლი გადაავლე, / ჩვენო დათვიაო, / ერთი კიდევ ჩამოგვისხი, / ჩვენო დათვიაო (მოჴ.).
დათვის სახვრემელა
მთ. დათვის სოკო, დათვიმჩარა (ჭყ. სოკოებთან), ხის ძირში ამოდის და სვესავით შემოეხვევა ხეს, ყურძენივით დაისხამს წითლად.
დაკვეთა
გუდ., მთ., მოჴ. (ყ. 767,8) აღკვეთა. „ჩვენ კი დაგვეკვეთა ცხელი ტყვია?“ (ე.ი. ჩვენ კი არ შეგვიძლიაცხელი ტყვია ვესროლოთ?). დამეკვეთა თ. დამეჩვია (ბალღი). სამძახის დაკვეთა ჴ. ნ. სამძახი.
დაკოდვა
გუდ., მთ., ფშ., ჴ. ფუტკრის ჩხვლეტა, ფუტკარმ დამკოდა ჴ., კაზარამ დამკოდა მოჴ., ფუტკარმა მიკოდა გუდ., ფუტკარმა დამკრა თ.
დაკოჭვა (ქალისა)
ჴ. უფრისაგან სულწამაყრილი ქალის გათავისუფლება ეშმაკისაგან და ხთიშვილის დაპატრონება (ჴ. მას. 152-153).
დაკრვა
ფუტკარმა დამკრა თ. ფუტკარმა მიჩხვლიტა. ნ. დაკოდვა. ვინც დახკრავს ლიშანს ჴ. ვინც მოახვედრებს მიზანს.
დალა
(1) ფშ. ყვითელ-გულიანი და ფეხის გულზე ბეწვიანი კვერნა (ბიძაჩემის ბესოს სიტყვით, რომელიც ფშავში ცხოვრობდა).
დალა
(2), გუდ., მთ. დალი ფშ. მოჴ., დვალი ჴ. რძის საწოვებელი ბავშვისთვის (თვითვე აკეთებენ, რქაზე ჩამოაცმენ „თითს“, ე.ი. ძუძუს წვერს).
დალაუგი
ფშ., თ. დაბალი ადგილი, ჩავარდნილი, გალაუგი ჴ., გუდ., მთ. გვერალდში სიგრძისად წაზიდული დაბლობი. „ცოტა ღელე“. გალაუგი გასდევდაო – ცოტა მაღლობი (ასეა!) მისდევდაო (მთ.).
დალდე
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „კლდეში შეზნექილი ადგილი, სადაც ნადირი დაწვება და თოვლი შერჩება“. ფშ., თ. ჩავარდნილი ადგილი, ჴვაფი. შდრ. დალაუგი.
დალორთხვა, დალორთხილი
ცრემლით დალორთხილი თვალები (ყ. 565,11 ქვ.); მდუღარე ცრემლს დაელორთხა მწუხარებით და ზრუნვით დაღარული ღაწვები (ყ. 580,14; 624,10 ქვ.).
დალულვა
(1) ჴორჴ., გუდ., ფშ., მთ. დასუსხვა (ჭინჭრისაგან), დაშუშხვა. დამლულა, დამლილა მთ. ნ. დადიტკვა.
დალუჭება
დალუჭდა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დაწყვილდა“ (ს. ლუწ „წყვილი“). დალუჭდა ორი ყორანი, / ჩავიდენ უღრანს ტყეშია“ (ფშ.) „ლუჭყი იცოდეს წყვილისად“ (ჴ.).
დამახვილება
მოჴ., ჴ. (წინათ) ახალწლის წინა ღამეს კარებზე და და სარკმლებზე ეკლებს და ლურსმანს ჩაარჭობენ, თან ნახშირით (ან ცარცით) ჯვარს დაუსმენ, რომ „მოვნე“ არ შევიდეს სახლში საახალწლოდ.
დამბლა
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., თ. „არც გავლა უგალობს, არც აძრახდომა უგალობს, არც სიტყვა-პასუხი იცის“. გაუგებარი, უთაო.
დამშმარი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.), ჴ. „დამპალ-დაობებული და ასულებული. დასავლ. საქართველოში აშმორებულს იტყვიან“, დამპალი. მთ. „სახით უშნო, მყრალი, მაიმუნი რომ იყოს“, „დამშმარი ძესო – არაფერს აკეთებსო“. შმორი მოჴ., ჴ., აშმორებული მოჴ., დაშმორდა მოჴ. დაობდა. დამშმარი, შმორი ჴ. დამპალი. შმორი ჴ. (აგრეთვე) სველი.
დამწყალობნება
ჴ. წყალობის გამოთხოვა ღვთისაგან, დალოცვა (დისიმილაციით დამწყალობლება სიტყვის ნაცვლად. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ხუცესმა ანუ ხევისბერმა თქვას: შენი მწყალობელიმც ას“).
დაოთხება
გუდ., მთ., მოჴ. ცხენის დაოთხებით წაყვანა, გაჭენება. გაოთხება თ., მთ. ძალიან გაქცევა (საქონელზე).
დაოსება
მთ., მოჴ., (ყ. 532), ფშ. (რაზ.-ჭყ.), ჴ. დაღლა. დაოსებული დაღლილი. „დაოსებულია, აღარაის თავი აქვსო“ (მთ.), „ტირილით დაოსდაო (მოჴ.).
დაჟამება
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.), ჴ., დაჟმობა თ. დამწიფება. დაჟამული, დაჟამებული მწიფე, დამწიფებული (ხილი, მუწუკი). დამჟმარი თ. მწიფე (ითქმის უფრო მოკრეფილი ხილი რომ დაკეთდება შინ). „რა უნდა დაჟამდეს ჩვენჩი“ (მოჴ.).
დაჟარვა
„საბა ამბობს: «ხილის ყინვით დაზრობა». დაჟარული იმას ჰქვია, რომ დაჟეჟილი და ჩაჭყლეტილი ექნება რამეზე დაცემით და არა ყინვით“ (ფშ. რაზ.-ჭყ.). მე ფშავში არ დამიდასტურეს. ა.შ.
დარბაზი
ფშ., ჴ. ადგილი ხატში, სადაც ხუცობენ, ლოცულობენ და ჴელოსნები სხდებიან. საკოდე – სადაც ფუის, საქვაბე – სადაც „ადუღილებენ“. დარბაზი თ. იგივე (ეხლა მხოლოდ სოფ. დოჭუში. ხალხიც შედის შიგ, მანდილოსნების გარდა). ჴ. სალუდის საშუალო ადგილი ხატში, წინა – საქვაბე ან საკუთრივ სალუდე, უკანა – საკოდე.
დარუყვა
ჴ. ალაო-ნაფქვავ (ფორ-ნაფქვავ) წისქვილს ცოტა საფქვავს ჩაუყრიან, რომ ძველი ნაფქვავი გამოიტანოს და შემდეგ საჭმელი პური დააყარონ. თუ უნდათ, რომ წისქვილის ჩამოფქვის შემდეგ სხვა ხორბლეული დააყარონ დასაფქვავად, ქვის გასაწმენდად ხელით უნდა ჩააყარონ საფქვავი. ამას ეძახიან დარუყვას. „წისქვილ დავღრყე“.
დასაკოდი ცხოველები
დასაკოდი თხა – ბოტი, დ. ცხვარი – ყოჩი, ნერბი, ვერძი [ვაცი ნაბოტარი (ე. ი. დაკოდილი) თხა], დ. ჴარი – ბუღა, მაზვერი (მოჴ.), ჭეჭყა თ., დ. ცხენი – აჯილღა, ვაყა.
დასინვა
დასინული ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გაკალული“. „ქობში რომ დარჩება, დასინული არის; ძველი ქობი იქნება, მოსაკალავი. ახალი ქობი არას იზამს“ (მთ.) „მოუკალავი ქობი დასინავს საჭმელს“ (მოჴ.), ფშ., ჴ., თ. იგივე.
დასტური
(1) დასტურის დაცემა გუდ., მთ., მოჴ., ჴ. დათანხმება. დასტური დამეცი (ყ. 239,7), დასტური დამიცია (გუდ.).
დასტური
(2) გუდ., ფშ., ჴ. ლუდის მხარშავი, ხატის მზარეული. ირჩევენ ერთი წლით, ზოგან ორით; ხატის მოსამსახურე, „რომელიც რიგით დგება ყოველ წელს, სოფლისთვი ლუდს ხარშავს ხატში“ (ბეს.). ნ. მერიგე, ჴელოსანი, ჩხანჩხი.
დასხერპ
დავსხერპე მოჴ. „ყველები ჩავაწყვე ტაგანაში და ზევიდან ჭაჭი დავადევი“ (მოჴ.). დასხერპილი მოჴ. შნოიანად დაწყობილი. ნ. დასხეპა.
დატინვა
ჴ. (არხ.) დანესტიანება (ბაბო გაბუურის თქმით), დეეტინა დაენესტიანებინა [იგივე ძირი ჩანს, რაც ტენ].
დატიტკვა
მთ., დადიტკვა მოჴ., დალულვა (დალილვა) მთ., დატყრუშვა ჴ., დაშუშხვა ფშ. დასუსხვა, დაშუშხვა (ჭინჭრისაგან), დატიტკული მთ. ა) დასუსხული, ბ) დაკბენილი ბუზისა და ტკიპისაგან.
დაფარვა
მოჴ., ფშ., ჴ., თ. მიწის დაფარცხვასაც ნიშნავს. „ყანას რო დახფარავენ“ ჴ. – ყანას რო დაფარცხვენ. დაფარული დაფარცხული. ლუკავ, შენს დაფარულზედა / გრიგოლს დაუდის ნახირი. (ფშ.). დაცინვით უთხრა მოკაფიემ ლუკას, რომელსაც მოსახნავი ადგილი არ ჰქონდა, თანაც გადაჰკრა გრიგოლს, რომელსაც საქონელი არ გააჩნდა. ა) დაცვა, ბ) დაფარცხვა.
დაფახება
დაფახდი მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. ეტყვიან ბალღს, რომ ატყდება და არ დაწყნარდება, ან იმას, ვინც ჩხუბობს (დადეგო). დაუფახარი მთ., მოჴ., დაუფახები ჴ. დაუდეგარი (ბალღი).
დაფევა (ფევ-ფივ)
ფშ., ჴ. ჭურჭლის პირის დაცობა. (რაზ.-ჭყ.) „ჭურჭლის პირის დაცობა, აგრეთვე ჭრილობისა“. დაფივე, დაუფივე პირს დაუეც, პირსაცემი მოჴ., პირ-საფევი ჴ., პირ-შაშჭმელაჸი თ., საფევი ფშ., საფივი ჴ. საცობი.
დაფერჴება
დაფერჴდი მოჴ. (ყ. 615,12 ქვ.), შაფერჴდი გუდ., მთ., მოჴ. მოიცადე პატარა ხანს, შედეგ, დადეგ.
დაფისული
ჴ. ხანში შესული ცომი, ღუმელში შესხმა რო დაუგვიანდება. დამჟაული ფშ., თ. ნ. გალაგებული, გალისკული.
დაფოლება, ჩაფოლება
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დაწუნება“. დამაფოლა მთ., მოჴ., ჴ., თ. დამამცირა, არად ჩამაგდო, დამიწუნა, მაძაგა. თუ ორი კაცი (ვთქვათ ვაჭრები) ერთურთს შეეცილებიან რამეში, ვინც წააგებს, ის იტყვის დამაფოლაო. „დამიფოლდა, ვერ გავყიდე“. დაფოლებული მთ., ფშ., ჴ., თ. დაწუნებული, მოჴ. დამცირებული, მიზეზ-მიცემული.
დაფქვა
დაფქას ჴ. დაფქვას. დაუფქველი ჴ. „დამი-ოთხ დღეს ავდრობის დროს წისქვილის სარუეებს დაღგლეჯს და ხალხი ერთ კვირაეს ბევრჯელ დარჩების დაუფქველი“ (ჴ. მას. 190,23, დაბეჭდილია: დაუფქვულო).
დაქოქვა
ა) საათის მომართვა. დაქოქე საათი. ბ) დაქოქვა გუდ. დაწყევლა („შენი ქოქი ამოწყდესო“) (თურქ. ქქ ძირი).
დაღომლება
გუდ., მთ., მოჴ., მოღომლება ჴ. ხორბლეულის დახმობა კეცით ავდრიანობის დროს, დასაფქვავად (მზე რომ არ არის, მის გამო). ნ. ღომელი.
დაყდედვა
მოჴ. ტოლის დადება, მჯობნი ჴარისაკენ ტვირთის გადაწევა უღელში. ნ. დაცანდვა. ყდედი მოჴ. ჭაპანი, ღვედის თასმებისაგან დაწნული „საბელი“.
დაყდედვა
მოჴ. უფრო ღონიერი ჴარისაკენ ტვირთის გადაწევა უღელში, საუღლის გადაგდება თ. „ცანდს იმას ვეტყვით ჩვენ, რომ ჴარი რომ ჴარს სჯობია უღელში, იმისაკენ მივსწევთ ცანდს; ერთი რომ მოკლედ იყოს (რომენიც სჯობია) და მეორე რომ გრძლად იყოს (რომენიც სუსტია). ბარსი ტოლს ეძახიან: ტოლი დაუდეს“.
დაყუდება
ჴ., თ. დადგომა, დგომა. დეეყუდე დადეგ. „აქაც იციან: რასა ჰყუდიხარ, რას დაყუდებულხარო“ (გუდ.). მთ., მოჴ. იგივე.
დაშამათება, დაშამანთება
ეს სიტყვა, აღებული ჭადრაკის თამაშობიდან, საწყევრად არის გამოყენებული მთაში: დაგშამათოს ღმერთმა! (მთ.), დაგშამანთოს წმ. გიორგიმ! (ფშ.), დაგწყევლოს და დაგშამანთოს! დაგშანთოს ჴ. წყევლაა (ეს „დაგშანთოს“ ალბათ არა შანთისაგან, არამედ დაგშამათოს-გან არის მიღებული.
დაშატვა
გუდ., მთ. გასკვნა, დასკვნა, შემოხვევა, დანასკვა (თოკისა). დაშატვა, დაშალტვა თ. მაყურჟად გამოკვრა. გამოშალტე ჴ., თ. გამოამაყურჟე (შატი ჴ. მაყურჟი).
დაცინტავება
ჴ., დაცრინტავება გუდ., მოჴ., დაცქრინტავება მთ. ცხვირის დაცემინება, დაცხინკვება, აცრინტეებს მოჴ.
დაძირება
ფშ., ჴ. დაძირწვერება თ.: ერბოს დაძირება („დავაძირე“) ერბოს გაკეთება. დაძირავება გუდ. „კარაქს რომ გადაადნობენ, დავაძირავეო“ (გუდ.). ნაძირალაი გუდ., მთ., მოჴ. ერბოს ძირს დარჩენილი რიოში. იმისგან ერბო რომ ამოსწურონ, საფანელს წაუკიდებენ, გადაადნობენ. კარაქის ძირი ჴ. იგივე.
დაწვერვა
(2) ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ტაბაკით ხორბლის გადარკვევა“. გადაწვერეო (მთ.), სრველის დაკეთება მოჴ., სრველის დაკეთება ჴ.
დაწკეპვა
(1), გამოწკეპვა, წამოწკვეპვა გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. ნამგლისა, ცელისა ან ცულის პირის გამართვა, მოპირვა (გურულად).
დაწონა, წონა
მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. გაბედვა. ვერა გწონდა მთ., მოჴ., ჴ., თ. ვერ გიბედავდა. ყორანო, ჭარის ბოლოსა / არცსად ჩაავლე თოლია? / ხომ არსად ღნახე უშიშა, აბაიშვილი ჴარია? / – ვნახე და ვეღარ დავსწონე: / არწივს ეფარნეს მჴარნია (მოჴ.)
დაჭკდევა
ჴ. დავეჭკდევი (დეეჭკდევი, დეეჭკდევის) დამეკვებება, დამებედება (სხვაგან ჩამიწერია: დამეჭკდევის ჴ. დამეკვებება). ნ. დაკვებება.
დაჭრეხილი
თ., ფშ. დაგრეხილი (მაგ., ბურღი, ჭახრაკი; ხეზედაც ითქმის, რომ შემოხვეული ჰქონდეს ზოლივით). ფშ. ხუჭუჭი.
დახავრება
„მოაყარეს (წყლულს) გამამთელებელი წამალი მელისკუდა და მაგრა შეუხვიეს. რასაკვირველია, მარილის მოყრა არ დაივიწყეს, რათა არ დაეხავრა (ყ. 303, 9–7 ქვ.), ჭრილობის ანთება(?).
დახალისება
მთ., ფშ. ხალისით კეთება, რომ არ ეზარება რაიმე (ჩხუბი და სხვ.). კაი საქმეზედაც ითქმის: დახალისებულიაო.
დახულვა
ჴ. ა) ქორის ან სხვა მტაცებელი ფრინვლის დატევება, დახულუზნება; ბ) ჴ. (ბაკურჴ.), მოჴ., თ. ჯორის ან ცხენის მიერ ყურის უკან წაღება, საკამპავად ან საწიხლავად რომ ემზადება. „ცხენმა დაიხულა, არიქა წიხლი არ დაგარტყასო“ (მოჴ.). დახულაჸება თ. ა) ცხენის ყურების დაცქვეტა (საკბენად); ბ) არწივის დატანება (დამიხულაჸა, დაჸუხულაჸა).
დაჴამლული
მთ. დაჩაგრული. „დაიჴამლა“ ნიშნავს „დაიჩეგრა“ (მთ.). „აბლა-დაცემული, მწერელთშვილი, მკვდარ-ცოცხალი რომ არის“ (ბაკურჴ.). მთ. კოჭლი, დაჴუთვილი, მოჴ. კოჭლი, დაჴამრული მოჴ. დაკოჭლებული ან რაიმე ნაკლი რომ ექნება. ფშ. (რაზ.-ჭყ. დახამლული) „მწერელჩვილი, დაჩაგრული“, დაჴამლული, დაჴრასტული ჴ. ხრინწიანი, ხმა-ჩახლეჩილი, „ჴმა-ჩაქცეული“.
დაჴაფრვა
ფშ., მთ., მოჴ., (ყ. 25,7 ქვ.) დაკარგვა, დაღუპვა, დათხევა. დაჴაფრე დაკარგე, დაიჴაფრე დაიკარგე, დაიღუპე, დაიჴაფრე მისთხიე (ჴ.). თუშეთში არ ხმარობენ (რაზ.-ჭყ.) დახაფრვა).
დაჴელთილი
ფშ., მთ., მოჴ., დაჴელთული ჴ. (შდრ. ს.) გიჟი, გადარეული, „გაცეტებული რომა და არა ეყურების“ (ბაკურჴ.). თუშეთში არ იციან.
დაჴლა
(2) თოფის დაკვრა. ნადირა და გამახარე, / შენ რო თოფი დამაჴალე, / მე კი ამცდა, კატას მოხვდა, / კატას თოლი გამოსთხარე“ (მოჴ.).
დაჯილდოვება
ფშ., ჴ., დანაძლევება: დავჯილდოვდათ ჴ., დავჯილდოვდეთ ფშ. დავნაძლევდეთ. დაჯილდაჸება თ. დავჯილდაჸდეთ გავეჯაბრნეთ, შევეჯიბროთ (მაგ,. მატყლის დართვაში.
დაჯრა
ჴ. დახურვა. დაჯარა – დახურა (კარი). „ბევრისა კარი დავსჯარე, / ბევრისა ისევ მღე არი“ (ვაჟა, „ივერია“, 1886, №36)
დგანდგარი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გრიალი, მიწის ხმაურობა, როცა მიწა იძვრის“, როცა მიწა სულ ერთიანად იძვრის, სულ ერთიანად, ძირიანად შერყევა. დგანდგარება გუდ. „ხალხი რომ ქოთობს, დგანდგარებენო“ (გუდ.). „ქაჯებმ მზე წყალში შააგდეს წყალს მისცეს დგანდგარებითა“ (მერკ. 5).
დედ-ჟოლაჸი
თ. მინდვრის ხილია, წითელია, მაყვლის მსგავსი (ჟოლო არ არის, სტომიც სხვაა), თეთრ-წითელა ჴ., წითელი ხილი მოჴ. ნ. ქურ-წითელა.
დევნა, ზდევნა
მიზდევნე კარები ჴ. მიხურე კარები, მოზდევნე ჴ. მოხურე, დაზდევნე (კარები) დახურე. ამ ზმნაში ზ მე-3 პირის ობიექტური ნიშანი უნდა იყოს, რომელიც ფუძეს შეჰზრდია. ნ. ზიდ.
დეკა
მთ., მოჴ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) ჴ., თ. „ჯაგის მსგავსი მცენარე“, გრილოებში იცის, მთის წვერებზე, მთის შქერი.
დელამა
(ქართლში?) ახალი ყველი. დელამუწი მთ., მოჴ., ფშ. შედედებული ყველი, სანამ ამოიწურებოდეს, დელამოწი თ. „დელამუწს ბარსი ეძახიანო“ (გუდ.).
დემფა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ზედადგარივით სამ-ფეხა სათამაშო ხისა, ბალღები დადგამენ და შორიდან რიკებს ესვრიან“. ნ. დამფა.
დენგარი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „წვრილმანი ტყე, გაუვალი ჯაგ-მაგი“. წვრიმლიანი, წვრილოანი მთ., წვრიმლიანი მოჴ., წვრილიანი ჴ.
დეჸი
თუშეთში უმცროსი უფროს დედაკაცს (ნათესავს) სახელს არ დაუძახებს, ყოველთვის შვილს უხსენებს: ანოს დეჸი, ნინოს დეჸი, მართოს დეჸი, ბაბოს დეჸი, დაჸოს დეჸი, უთურის დეჸი და სხვ. რძალი კი ვერც შვილს უხსენებს დედამთილს: ქალოვო, მაზლებს და სხვებს: ბიჭოვო. შდრ. თიკუნი.
დვალი
(2) ჴ., ფშ. ა) ჯარატარზე ჩამოსაცმელი რგოლი, შუშანაჸი თ. ბ) ყანწზე წამოცმული ძუძუს თითი, უძეძო ბავშვების საწოვად. ნ. დალი. დვალაი გუდ. ორ-კაპიანი ჯოხი ჯარაში, რომელზედაც ჯარატარი ტრიალებს. ბატი თ.
დვრიტა
თ. ბატკნის ხსენი რძის შესადედებლად. ნ. შაბოში, წამალა. დვრიტა მოჴ. ხსნის ქერქი („დვრიტას ჩვენ ვეძახით ხსნის ქერქს“, მოჴ.).
დიპჩა
ჴ., დიფჩა ფშ. (ბაჩ., „დ“, 73) „დუდურა, გახვრეტილი ღერო ბალახისა, მაგ., დიყისა, შუპყისა, ლემხურასი და სხვ.“ დიფჩა – სანამ ნედლია. გახმება და დუდურად გადაიქცევა.
დირე
(1) ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ხე, ფიცარი, კედლის ქვეშ დადებული მიწასა და ფიცრებს შუა, რომ ფიცრები არ დალპეს“. აგრეთვე სიმაგრისათვის (ფიცრულ სახლს უნდა მხოლოდ), კუნძი მოჴ.
დირე
(2) მოჴ. წყალზე გადებული ხე, საცალფეხო. რიდე მთ., გუდ., დირე თ. წყალზე ხიდად გადებული ცალი ხე. ნ. ცალა-დირე.
დობილნი
ჴ. ადგილის დედანი. წარმოდგენილი ჰყავთ ბავშვების სახით (მამრია თუ მდედრია, არ იციან). ძლიერებით ისინი, ხევსურების წარმოდგენით, ხთისშვილებზე უფრო დაბლა დგანან, შეუძლიათ ზიანი მიაყენონ მხოლოდ საქონელს, ან რძე გააფუჭონ. ბალღების ავადმყოფობასაც დობილთ აბრალებენ. პატარა კვერებს დაუცხობენ, ყველს დასჭრიან პატარა ნაჭრებად, ხუცესი იხუცებს და შემდეგნ ჯვერებს და ყველის ნაჭრებს ბავშვებს გადაუყრიან. დობილიანი ყმაწვილი თ. ავადმყოფი ბავშვი, რომელიც ავად არის რომელიღაც ანგელოზის მიზეზით. პატარა კვერებს გამოუცხობენ, სამჯერ შემოატარებენ ლოცვით (ზოგი თიკანს შემოატარებს, ქათამს), შემდეგ შორს გაიტანენ და გადაყრიან. სადობილო (ქადები) ფშ.
დოილა
ჴ. (ერწო), დადოილი, ჴ. დაღვინჯებული, დაქაშებული. თუ ხილი მწიფე არ არის, ქვას ან კედელს წაუსმენ და ჩვენს ჩაუყენებენ. დავადოვე ჴ.
დოლ-ი
(1), დოლობა მთ., მოჴ., ფშ., თ. ხანი, როცა ცხვარი ბატკნებს იგებს. დოლის თავი მოჴ., ფშ., თ. (ყ. 135,5 ქვ.) პირველად გაჩენილი მამალი ბატკანი (ხატებს აღუთქვამენ). ნ. შიშაქი.
დოლა
მთ., მოჴ., ფშ., თ. რქა-მოტეხილი, ურქო (ხარი, ფური, ცხვარი). ჴევსურეთში იციან, მაგრამ არ ხმარობენ. დოლა, დოლია მთ.: დორია ურქო თხა (არ მაქვს აღნიშნული, სად).
დონდლედ
გუდ., ფშ. (ვაჟა, 27,14) მოუჭერლად, ფონედ (მაგ., სარტყელზე), მოჴ. (იშვ.) იგივე, თუნთლი გათუნთლილი (გათინთლული) ჴ. მოუჭიკავი.
დონყაზი
თ. ჭიშკრის აქეთ-იქით დასობილი ხეები, რომლებიც გახვრეტილებია და ჴირჴლები შეეყრება (ნ. ჴირჴალი). დონყაზი ფშ. ორ-ტოტი სარი, რომელზედაც ღობის ხარიხებია გადებული.
დოსტოღრივ
[თურქ.] ფშ. (რაზ.-ჭყ.), მოჴ., ჴ., თ. პირდაპირ მისვლა გაბედულათ და შეუპოვრათ“. ეს სიტყვა იხმარება „სარკე თქმულთაშიაც“. გურიაში დოსტოღრივის მაგიერ იტყვიან „ჯიქურ“ (რაზ.-ჭყ.).
დოხანი
ჴ. (ჭყ. დ. პ.) „უდრის კოლიოს იმ განსხვავებით, გარდა წმინდა პურისა, დოხანს აკეთებენ აგრეთვე ცერცვისა და სიმინდისასაც“. ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ლობიო და ხორბალი ერთად მოხარშული“. ფშ. ჴ., თ. იფქლი, სიმინდი ან ცერცვი წყალში მოხარშული (მარილს მოაყრიან და წვნიანად ჭამენ). ფშ. ერთგვარი წანდილი ანუ კორკოტი.
დრებალი
(ბაკებისა და ფარეხების გვერდები) „კეთდება ორ-პირის წნულით და შუა ადგილები იჭედება მიწით და დრებალით“ (ყ. 754,1). „შეცდომააო“, მიმიწერია. დრემლით (?). ნ. დრემლა.
დროსეული
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ავის საქნელად დროს მომლოდინე კაცი“, დროსეული ჴ. „ფშავში უარყოფენო“, მიმიწერია).
დროშა
(სპ.): მედროშაე ჴ. „ხუცესი“. რომელიც ხატის დროშას ემსახურება, რომელიც დროშას საჭიროების მიხედვით სადმე წაიღებს „ხატიდან“ და მერმე ისევ უკან მოიტანს (ჴ. მას.).
დუდურა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ხმელი ბალახის ღერის გახვრეტილი ლულა“ (მსხვილი ბალახისაო, მიმიწერია). დუდურა ჴ. გამხმარი დიპჩა. ჯოყარი წვრილი ბალახისაა.
დუთქუნთაი
მთ., დოთქუნთაი მოჴ. ამოჭრილი ხე, რომელშიც სადღვებელია (ვარიაა) ჩამჯდარი და აქანებენ. შდრ. ქუნთაი.
დუმბარა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ნაკერი ბამბიანი საცმელი, ისე რომ სახე გამოდიოდეს“. პირსა და სარჩულს შუა ძაფს დაუტოვებენ და შემდეგ გრძლად ზოლივით აქეთ-იქით გაჰკერვენ, რომ შუა ძაფი დაჩნდეს.
დუჟნი
ჴ., დუჟი, დუჟილი თ., ფშ. ფურთხი. ვადუჟნებ ჴ. ვაფურთხებ, დაზდუჟნე ჴ. დააფურთხე. გადადუჟა თ. გადააფურთხა, გადადუჟნა ფშ. გადახუშა მთ., მოჴ.
დურაღი
მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. სიცივისაგან გაჩენილი სატკივარი საქონლისა. აქედან: დადურაღება მთ., მოჴ. (ყ. 230), ფშ., ჴ., თ. დურაღის კვრა.
დურკი
თ. ჭურჭელი, რაშიაც წველენ ცხვარსა და ფურს. შდრ. კასრი. „ცხვრის მოსაწველი ტაგანი“ (ჭყ.). ჴელადა მოჴ., საწველელი ჴ. (ფშავში მითხრეს, დურკი თუშურიაო, და მართლაც ეგრეა).
დუსხა
ჴ. თხუსი, ძროხის კოჭი. „დუსხაობა კოჭის თამაშია. ლიპაობისაგან იმით განსხვავდება, რომ კოჭებს წრეში მოთავსებული ქვაზე აწყობენ და ხარის მუხლიდან ამოღებულ ძვალს – დუსხას ტყორცნიან. ამ გარტყმით კოჭი რამდენიმე ნაბიჯით უნდა გადააცილონ წრეს“ (ჩაჩ. 45). „დუსხა“ კნინობიტი ფორმა ჩანს თხუსისა, სადაც ბგერებია გადასმული.
დუქანი
(სპ.) ფშ., თ. ცხვრის საკრეჭი მაკრატელი, დიდი. ხევსურმა დუქარდი არ იცის, ის დიდს ეძახის საპარსველს, პატარას კი მაკრატელს. მთიულებსა და მოხევეებში პატარას, ფარჩის საჭრელს, ეძახიან დუქარდს, ცხვრის საკრეჭს კი – მაკრატელს. მაკრატელი თ. მომცრო დუქარდი, თითი რომ არ გაეყრება, საკვეცა თ. პატარა მაკრატელი, თითი რომ გაეყრება.
დუქარდი
ფშ., თ., მაკრატელი მოჴ. (გუდამაყარსა და მთიულეთში დუქარდი ტანისამოსისთვის სახმარებელ მაკრატელსჰქვია). თუშეთში: დუქარდი დიდი მაკრატელია, ცხვრის საპარსავი, მაკრატელი კი მომცრო მაკრატელია (თითი არ აეყრება). საკვეცაჸი თით-გასაყრელი პატარა მაკრატელია.
დუყაჸი
თ. მშიშარა (თავდაპირველად კაცის სახელი). კაისა მოყმის აბჯარი / მჴარს ჰკიდავ, შვენდებიანო. / მონის დუყაჸის აბჯარი / ბოძზედაც შავდებიანო (თ.). „მონა დუყაჸის საგძალი შინავე შაიჭმება“ (თუშური ანდაზა: დუყაჸი სამტროდ გამზადებულა, მაგრამ ვეღარ წასულა და ეს ამბავი ანდაზად დარჩენილა). სხვა ვერსიით, დუყაი წვიმას გაჰქცევია და კლდეს შეჰფარებია.
დუშლუყი
მთ., გუდ., ახალუხის მაგვარი ჩასაცმელი, დედაკაცებისა. საგულე მოჴ. (გარეთ ჩასაცმელი, გრძელი). ნ. საგულე.
ეგ, ჲეგ
თ. ასე ეძახის თუშეთში ცოლი ქმარს: „ჲეგ არ არსა მანდა“ (თ. ჩემი ქმარი ხომ არ არის მანდ?), „იმაგას უთხარით“ (ჩემ ქმარს უთხარით) „მაგამა თქვა“ (ჩემმა ქმარმა თქვა) და მისთ.
ეზო
ჴ. ბოსლის წინ (ე.ი. სახლის ქვემო სართულის წინ) ბანით დახურული ადგილი, წვიმისაგან დაფარებული (ქარიპანი მხოლოდ ჭერხოს აქვს). კართანა თ. გუდამაყარში ბოსელი ანუ გომური (სახლის ძირს, სულ ქვეშ (ეზო, შინა და კალო).
ელვა
ჴ., ფშ. მეხი. დაელნება, დეელნება ჴ. დაელვება (ჴ. მას.) არც „მეხი“ და არც „მედგარი“ არ იციან ხევსურეთში, შდრ. თვალის დაცემა ჴ., ფშ.
ენა-წყლიანი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მჭევრმეტყველი, მშვენიერი მოლაპარაკე, ენამჭევრი“. მიმიწერია: არ იხმ., არ არის ჩვეულებრივი ფშაური სიტყვა.
ერდო
ჴ. (შატ.), საკვამი ჴ., ერდო თ. ასაჴედ-ჩამოსაჴედი: თავისუფლად დატოვებული ალაგი ჭერში, სადაც შუადან ბაშტეს ჩადიან, ან ჭერხოს ადიან. ნ. შუკუმი, საკვამი. ხევსურული საკვამიდან კვამლიც გადის გარეთ და სინათლეც ჩამოდის შიგნით.
ესკალა
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. ასკილი, ეკლებიანი მცენარე-ბუჩქი, დიდი თხილის ოდენა კაკლები აქვს, რომლებშიც წვრილი თესლებია.
ესხტი
მდ. აფხუშურა მოდის ესხტად, ლამაზად, წმინდა-წყლიანი (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 42). მე კითხვის ნიშანი დამისვამს, ალბათ კორ. შეცდომაა.
ეხი
ჴ., ფშ. გამოქვაბული კლდე, ვეხი გუდ., რუხი თ., ქოხი მოჴ., ეხი, კვარიხი ფშ. (არა ეხში, როგორც ჭყონიას აქვს).
ეხლად
ჴ. ახლა, ეხლადაც ახლაც (ჴ. მას.), ეხლანის მოჴ. (ყ. 143,14 ქვ.) ეხლა, ახლა, ეეწ ჴ., ჲაწ, ჲახლ თ.
ვალდახი
მთ., მოჴ., (ყ. 200), ალდახი, ვალდახი გუდ., ბალდახი ჴორჴში, ვალდახი მთ., მოჴ., ალერდი ფშ. თივის დასამაგრებლად დაწნული ბალახი. „ძირს ვეტყვით სათარსა და გვერდზე – ვალდახს“ (მთ.). ბალახის თოკი, რომლითაც მთაში თივასა ჰკვრენ.
ვაცი
გუდ. მამალი ჯიჴვი. „ჯიჴვი მეეკლა ვაციო“ (გუდ.). ჯიჴვია ჯიჴვის მამკლავი, / ირემს ცუდაი მაჰკლავსა (გუდ.).
ვახტირჯი, ვასჯირჯი
წმ. გიორგი (ოსურად). სიტყვა იციან მთიულეთში, მოჴევეებში: (ვასჯირჯიმ ერთმანეთთან მოგარიგოთ და ბოლომდე ტკბილი ცხოვრება მოგანიჭოთ“ („დროება“, 1884, № 147).
ვაჴშმის პირით გადატანა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ვახშმის ისე ჭამა, რომ საქმეს თავი არ დაანებოს“, ფშ. ნავახშმევს მაშინვე ლოგინში ჩაწოლა. „ოჴშამი პირით წაიღა“ („გაიღა“) ჴ. (შატ.) – ვახშამი გაათავა თუ არა, მაშინვე დაწვა. მუშაი ჩემ დედაკაცი, / ჩოჴა არ დამიძველდება: / დილას მაიბომს ფარტენას, / საღამოს დრომდი გრძელდება. / პირით გადიღებს ოჴშამსა (ჴ.).
ველობა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „საომრათ წასვლა ან სათარეშოთ“, ან კიდევ სანადიროდ. საველოდ წასვლა თ., ველობა ჴ. მზირობა, მეკობრობა (ურბნელი, „ივერია“, 1887, № 178). გაველდა ჴელიდან რომ გასხლტება და ვერ დაიჭერ.
ვეხი
გუდ., ეხი ჴ., ფშ., ქოხი მოჴ., ეხი, რუხი თ. გამოქვაბული კლდე. მონადირენი და მთიბლები დგებიან შიგ.
ზავთი
ფშ., თ. შეხედულება; მკაცრი გამომეტყველება, მრისხანება. ზავთი იმათი ზღვას ჰგავდა (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 89). ზავი მთ., მოჴ. ზავიანი (კაცი) მთ., მოჴ., კაი შეხედულებისა, წარმოსადეგი. ზავთიანი ორღვიანი (ნ.).
ზალა
(2) თ. ჩირქი, ზარ-წყალი ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „წყალი და სისხლი მუწუკიდან გამოსული“, ზალა-წყალა მუწუკიდან ან ნაჭრევიდან გამოსული სისხლ-ნარევი ჩირქი. ნ. ზრიმლი.
ზანდარჩო
(ყ. 930,11 ქვ.) (სპ.) ყვითელი კოჭა. „მიხეილის სასიმამრომ ზიზღით შეხედა ქალსა, რომელსაც ფერი ზანდარჩოს დამსგავსებოდა“; „გრძნობას თავი ჩაეხრევინებინა და სახე ზანდარჩოდ გადაექცია“ (ყ. 425,3 ქვ. შეცდომით ხანდარჩოდ არის დაბეჭდილი).
ზაყება
პეტრე ჯერ კიდევ გატაცებით იცინოდა და აქეთ-იქით ეზაყებოდა (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 142) ირხეოდა. იზაყება მოჴ. ბარბაცებს (სიმთვრალისაგან). იზაყა ჴ. იღრძო.
ზგელი
ჴ., თ. ზრქელი (ვ. ქართ.), სქელი, მსხვილი. ზგელ-ფეჴი საქონელი (საპირისპიროა წვრილ-ფეჴი) მსხვილ-ფეჴი საქონელი. საზგლო თ. მსხვილი ძაფი (ხურჯინისა, ფარდაგისა, ტომრისა).
ზე
(2): ზეისაკე ტ. ზეითკენ (საპირისპიროა ქოქვესაკე). საზეო ძვალი, ზეთა ძვალი ჴ. თავის ქალას ძვლის გარეთა კომპაქტური ნივთიერება.
ზედამდგომი
ჴ. (არხ.), ზედამდეგი ჴ. მომსახურე ნადიმის დროს (საჭმლის მომტანი, მერიქიფე და სხვ.). ზედამდგომი თ., მაქალათი თ. საჭმლის მომტანი, გამრიგებელი. „ხატში სათანადო რელიგიური წესების შესრულებსი შემდეგ ზედამდეგებს ირჩევდენ და ჯარი სმად დაჯდებოდა (იწყებოდა ლუდის სმა). ქადებს ზედამდეგები ჭრიდნენ, ერთ მეოთხედს პატრონს არგუნებდნენ, დანარჩენს კი ხალხს ჩამოურიგებდნენ. წილობიდან დარჩენილ ქადის ნაჭრებს საფეხნოში თავმოყრილ ბავშვებს უნაწილებდნენ“ (ჩაჩ. 144). ნ. ზეზამდგური.
ზედამრჩო
დაქვრივებული ქალის ქმრის ზედამრჩონი ჴ. – ვინც დარჩნენ დაქვრივებული ქალის ქმარს (ჴ. მას, გვ. 136).
ზედაქვე
მთ., მოჴ. ორ-სართულიანი სახლი, (ზე და ქვე), სამი ზედაქვე სამსართულიანი სახლი, ოთხი ზედაქვე ოთხსართულიანი სახლი და შემდგომი. „სამი ზედაქვია“ (მთ.). თვალი ჴ., თ. სართული. ქვეთვალი ჴ. პირველი სართული, ზეთვალი მეორე სართული. თუ სახლი მრავალსართულიანია, ქვეთვალი, მეორე თვალი, მესამე თვალი და შემდგომი. „ციხეებშია“ (ჴ.), ორ-თვალიანი თ. ორ-სართულიანი (ზოგი უარყოფს) ხევსურეთში ჩვეულებრივ მხოლოდ ჭერხო-ბოსელი არის. ნ. ჭერხო, ბოსელი.
ზედგანი
ჴ. ცეცხლზე შემოკიდებული თხელი თუჯი ან სიპი ხმიადისა და მაჭკატის გამოსაცხობად. ნ. საჯი. ზედგანი თ. ზედადგარი, სამფეხა. ნ. ოჩაყი.
ზეზ
დაზეზება ფშ., ჴ., აზეზება თ. აშვება. დაზეზდა დაბმულმა საქონელმა აიშვა (თავის ნებით რო გაწყვეტს საბელს ან მოძრაობს პალოს და გაიქცევა), ცხენი დაზეზდა. წამოზეზდა მთ. წამოდგა (მაგ., ავადმყოფი). დააზეზე აუშვი.
ზემყნელი
ფს., ჴორჴი, მთ., ზემყრელი გუდ. ერთნაირი ფერჴისა იყო ძველად მთაში. გადასდებდნენ ერთიმეორეს მხრებზე ხელებს, მათ ზევით სხვები შეადგებოდნენ მხრებზე და ისინიც გადახვევდნენ ერთურთს ხელებს. ჯერ ქვეითნი იტყოდნენ სიმღერას და მერმე ზეითნი გაიმეორებდნენ (ბევრი უარყოფს, არ იციან). ქორ-ბეღელაჸი თ.
ზენ
ფშ., თ. ზევით. ზენ აიარა (საპირისპიროა ქვენ ჩაიარა). ზენ წადიან თ. ზენ-უბანი ჴ. ზედა-უბანი (სოფელში).
ზეჴმელი
მთ., ფშ. გამხმარი ხე, რომელიც დგას (რომ გახმა თავისით, ან იმის გამო, რომ კაცმა შემოყვერა). ზეჴმლებს კოდალა გაუკაკუნებს (ბაჩ. „ივერია“, 1887, № 9). ზეჴმელი, მზეჴმელი მოჴ., მზეჴმელი (გომეწარშიო, მიწერია. ალბათ იგულისხმება ფშავის გომეწარი და არა თუშეთისა). ზეჴმელი ჴ. ტყეში გამხმარი ხე (გინდ წაქცეულიც იყოს).
ზვარა
ფშ. პირველი ხბო, შესაწირავი. კლავენ, იშვიათად ზრდიან. ზორა მთ., მოჴ., ყურ-ახეული თ. შდრ. ზორა.
ზვება
იზვა ჴ. მოიგო (ფურმა, ჭაკმა, თხამ, ცვარმა). მზველი რომელიც იგებს. უმზველი რომელსაც არ მოუგია. საზვები ჴ. მაკე, მოსაგები (რომელმაც უნდა მოიგოს). ნამზვებლავი ჴ. რაც თან გამოჰყვება ახლად მოგებულ ხბოს ან კვიცს, თიკანს, კრავს.
ზიკ
(2): შაზიკული, შეზიკული ფშ. მორთული (ღილებით, შიბებით). შეუზიკავი (ვაჟა, 233,8) მოურთველი. ზიკზიკა ჴმალი (ვაჟა, 27,2).
ზიქა
ჴ. ა) კოჭის მაღლა შეჯდომა. „კოჭი ზიქას დაჯდა“. ნ. კოჭაობა. ბ) კაცის ჩაჩოქება (არც იჯდეს და არც მიწაზე გაგორდეს სულ).
ზორა
მთ., მოჴ. ახალ-მოგებული ხბო (ორი კვირისა, სამი კვირისა, დედალი იქნება თუ მამალი, სულ ერთია), ხბო, სანამ ძუძუს აბია. მთ. ხატისთვის შეწირული, ანუ აღთქმული ხარი. მარჯვენა ბეჭი და მარჯვენა ყური უნდა შეეტუსოს წმ. სანთლით. დაკოდავენ (კურატი არც დაიკოდება და არც უღელში გაიბმება). შვიდი წლის იქით არც აცოცხლებენ, დაჰკვლენ ან სამის, ან ხუთის, ან შვიდის წლისას. ორისა, ოთხისა და ექვსის წლის დაკვლა არ შეიძლებაო. ზვარა ფშ. პირველი ხბო. მზორაი მოჴ., ხბო, სანამ ძუძუს აბია. მაცალო მთ. მოზვერი, ერთის ან ორის წლის სახარე ხბო, დეკეული ერთის ან ორის წლის საფურე ხბო. მზვარა თ. (კახეთიდან) ხატისთვის შეწირული საქონელი (ცხვარი, ძროხა მამალი უნდა იყოს, დასაკოდავი).
ზუთუ
მოჴ. მცენარეა, წითლად ისხამს სიმინდის მარცვლის ოდენებს. მეტად მჟავეა. ძალიან ეტანება ჭკა და ყვავი. ქაცვის ნაყოფი. ნ. ყვავის ტყემალა, ქაცვი, ჩხარდელი.
ზურტუხი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „საცემრად დაღირება, ცემის დაპირება“ (მართალიაო, მიმიწერია და დამიმატებია: დატევება).
ზღავი
მთ., გუდ., ფშ. მიწაზე დაგებული ხეები (ან ქვა) ბაგასთან, რაზედაც საქონელი წვება. საზღავო მოჴ., ზღვა ჴ. (შატ.), თ.
თაგვის კბილა
მოჴ. პაწა მუწუკი. თაგვის კმილაჸი თ. ერთგვარი მუწუკია (ბედნიერი სხვაა, პირქვეითი სხვა, ძირდიდა კიდევ სხვა).
თაგისტომა
(<თაგვის სტომა) ჴ. (შატ.), ქურ-წითელა ჴ., წითელი ხილი მოჴ. (სტომი თ. იგივეა, რაც ხახამა მოჴ.). ნ. ქურ-წითელა.
თავ-გზიანი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ყველაფრის მომხერხებელი“, მთ. „ვისაც გეეგება, იცის“, მოჴ. იგივე. ჴ. ხერხიანი, ყოჩაღი. თავ-გზიანი, გზიანი თ. იგივე.
თავ-ი
თავ-აღმ ჴ., ფშ. ზევითკენ, ზეისაკ თ., თავ-ჩაღმ ჴ., ფშ. ქვევითკენ. იმ თავითვე (ყ. 396,4) თავიდგანვე, თავიდანვე. ნ. გველის თავი.
თავ-მასაპარსაო
ჴ. წესი, რომელსაც ასრულებენ, მოკეთე-მოკიდულის თანდასწრებით, როცა ყმაწვილი (ვაჟი) ერთი წლის გახდება, ხუცესი დანით ცოტა თმას მოპარსავს ყმაწვილს და დაამწყალობნებს. მოსდევს სმა (ჴ. მას. 130-131).
თავ-მეთავობა
ჴ. ხევსურეთის ადათობრივი სამართლის მიხედვით მიღებული წესები, თუ როგორ უნდა იქცეოდეს მეჴელე (ე.ი. კაცი, რომელსაც სისხლი დაედო კაცის მოკვლისათვის) მესისხლის ანუ მეთავის მიმართ (ე.ი. მომკვდრის პატრონის მიმართ). ამის შესახებ ნახეთ ბეს. გაბუურის „თავ-მეთავობა არხვატში და მთელ ჴევსურეთში“: ქართ. საენათმეცნიერო საზოგადოების წელიწდეული I-II (1923-24), გვ. 140-141.
თავ-საკრავაჸი
თ., თასაკრავი (ასეა!) მოჴ. ნახე ხილაბანდიო, მიწერია, მაგრამ კარკუჩელმა თასაკრავი და ხილაბანდი სხვადასხვააო.
თავ-სახურა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „სახურავიანი თაბახი ან ქვაბი“. მე წამიშლია ეს განმარტება და დამიწერია: ფშ., თ. თავსახური.
თავ-ჩითა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „თავშალი“. ეს მე წამიშლია და დამიწერია: პატარა თავშალი, დედაკაცის თავზე დასახურავი. თავის ქიჩილა ჴ. (შატ.) თავშალი.
თავ-ჯოხი
ფშ., მოჴ., მარხილის თავში გადებული ლვილი, იქ, სადაც მარჴილის ღუა მოხრილია. ნემსა ფშ., თავთ-კედი, თავთ-კედა ჴ.
თავკაცი
ჴ. „თავკაცი ეწოდებოდა მცოდნე, მოენე და გონება-მახვილ კაცს, რომელმაც ზედმიწევნით იცოდა ხევსურეთის ყოფა-ცხოვრების თავისებურებანი და მამა-პაპური წეს-ჩვეულებანი“ (ჩაჩ. 56). თავკაცები (მათ რიცხვში ხატის კაცნიც). „ხატის კაცთაგან განსაკუთრებით ხუცესი გამოირჩეოდა“ (ჩაჩ. 55).
თავრიალა
გუდ., მთ., მოჴ., თავრივლის ტყავი ჴ. ძროხის (ხარისა და ფურის) თავზე აღებული ტყავი, ყელს ზევით. თავრიალა ბალნიანი ნაწილია მხოლოდ.
თათ-ი
(2) ჴ. წინდა. მთ., მოჴ. უყელო წინდა. ფშ. მსხვილი წინდა, საზამთრო, გარეთ ჩასაცმელი (ე. ი. სხვა წინდაზე).
თამაშა
(არაბ.) მოჴ. (ყ. 19,19) სეირი. „ერთი ავიდეთ-ღა იქა, მერმე ვუჩვენებთ იმათ თამაშას“. იმავე მნიშვნელობით იხმარება: გაყურებიებ (ვაყურებიებ) სეირს.
თანიობა
ნეტავ ძმად რად არ მთანიობს (ვაჟა, 251,1), არა სთანიობს გუდ., ყურს არ უგდებს. არად სთანიობს მოჴ. არაფრად აგდებს, გამითანიავა ჴ. თავის ტოლად დამაყენა, გამითანია ფშ. გამიამხანაგა. გათანაჸება თ. გაამხანაგება. გამაითანივა მთ. გამაინაპირაო, ყური არ ათხოვაო.
თარაქამა
ა) თარაქამა ჴარი, თარაქამული ჴარი კარგი ხარი, ქალაქური ხარი მოჴ. ჴარის ჯიში (ძლიერი, ავი); თარაქამა თ. ა) თათარი, ბ) თათრული ცხვარი [არაბ. თურქმან (მხოლ.), თარქიმ (მრავლ.) თურქმანი].
თარგმანი
ფშ. (?) „გაკვირვებული სომეხი მოჰყვა თავისთვის თარგმანსა“. (ბაჩანა, „სახალხო ფურცლის“ სურათებიანი დამატება, 11 თებერვ., 1916, № 91).
თაჴვი
ჴ. (შატ.), ფშ. (რაზ.-ჭყ. თახვი) თხუნელა, მიწის მგელი მთ., მოჴ., ფშ. „ჩვენ თხუნველას მიწის მგელს ვეძახით“ (მთ.). აფე თაგვი თ. წყლის თაგვიც არის, საქონელს წყლის თაგვი ჰკლავსო.
თბე
თ., ჴ. (ჭყ., ურბ.) ა) ფრთა, ფთე ფშ., ბ) ფურცელი წიგნისა. კლდის თბე ჴ. კლდის ზურგი გრძლად გაზიდული (თხელი). ნ. ფრთე.
თებერვლის
ბოლოს და მარტის პირველში. გაიპარსება აგვისტოს პირველში (კრაველი) და შეიქმნება თოხლი. [ცხორი ენკენისთვის პირველში იპარსება]. მომავალ გაზაფხულზე გაიპარსება (მაისში) და დაერქმევა დედალს შიშაქი, მამალს ჭედილა. ნაქცი ჴ. მეორედ განაპარსი მატყლი (პირველად გაპარსვენ მკათათვეში – კრაველი, მეორედ გაპარსვენ გიორგობის თვეში – ნაქცი, მესამედ გაზაფხულზე – რისვი. ნ. თხა.
თეგრი
ფშ., ჴ., თერგი მთ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გარეული ღორების საზამთრო ბინა“, ნადირის საბუდარი საზოგადოდ, თერგი მთ. გარეული ღორის ბინა. „თერგში მუასწარიო“ (მთ.), „დოლში მივასწარიო“ (მოჴ.). ნ. დოლი. (2).
თევზო
ზ. ფშ., მთ., თეზო გუდ., მთ., მოჴ. თეძოზე გადმოტანა ჭიდაობაში. ნ. მეჯი, ხეცრო. ქალო, დედის ნებიარო, / გადახრილო თეზოშია, / ეგრე მოვისვენებ შენთან, / როგორც ჴარი ეზოჩია (მოჴ.).
თეთრ-ი
ჴ. ფული (რისაც უნდა იყოს: ვერცხლისა, ატრატისა, ე. ი. ქაღალდისა თუ რვალისა, ე. ი. სპილენძისა). თუშეთში არ იციან (იციან საინგილოში: ედილი, „კოლხიდა“, 1911, № 142).
თეთრ, თეთრება, დათეთრება, გათეთრება
დათეთრება ფშ. გაკეთება (საპირისპიროა დაშავება). ერთი მითხარ, რა დაგიშავე? – მა რა დაგითეთრებავ? გათეთრება: რა გამითეთრე მთ., მოჴ., რა გამიკეთე? რა გაათეთრე ჴ. რა გააკეთე? რაჸ გაჸათეთრე, რაჸს ათეთრებ თ.
თელება
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დასაჯდომად დაღირება; ფრინველები როცა ლეშს უნდა დაასხდნენ, ეთელებიან“. მოკლეს მოკლია ჴირჩლაი, / ყორნები ეთელებოდა. „რომ ვერც ბედავდეს დაჯდომას და ტრიალებდეს ლეშთან“ (ფშ.).
თეო
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., თ. ადგილი „ფარის განაპირებით“ (ყ. 734, შენიშვნა), „ცხვრის განაპირებით“ (ყ. 743,13 ქვ.). ნაპირი საზოგადოდ (მთ.), სუყველგან, უფრო კი ცხვარში (მოჴ.), ცხვრის გნაპირი ადგილი, თეო ფშ., თ. ალაგი, სადაც ძაღლი ყარაულობს ან მწყემსი თვითონ ადევნებს თვალ-ყურს. „თევაზე გავიდაო“ (მთ.).
თერგი
(2) მთ. ა) გარეული ღორის ბინა. „თერგში მივასწარიო“ („დოლში მივასწარიო“ მოჴ.). ნ. თეგი. ბ) რკინის გადასაჭრელი (რკინა, პირიანი, სამჭედლოში). გ) ქუდის თერგი. ისე მიხსნიან, რომ უნდა იყოს თარგი. ნ. თეგი, თეგრი.
თეფა
(თათრ.) ფშ., თ. მინდორზე ამაღლებული გორაკი ბარში. ზამთარში მის გვერდით ქოხებს აკეთებენ მეცხვარეები.
თვალ-ი
(1): თვალის გუგაჸი თ. ნ. ბიათოლი. თვალის დაცემა (ცისა) ელვა, „ცამ თვალი დაუცა“ (ჴ.) გაიელვა, თვალის სინათე ფშ. ნ. თოლის კაკალი, ბიათოლი. თვალის ცეცხლი ჴ. ნ. თოლის კაკალი, თვალის დავლევა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დათვალიერება“, თოლის დავლევა მთ., მოჴ. იგივე. ნ. თოლ-კოჭი, წისქვილი.
თვლა
გათვლა მოჴ., ჴ., თ. დათვლა (ყ. 745,2 და 22 ქვ.). დათვლა, მოთვლა, ჩამოთვლა გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., თ.
თიბის თავი
(მთ., მოჴ., ჴ., თიბვის თავი „თიბვის წინ (ოთხი-ხუთი დღით ადრე) სოფელი ყოველთვის საღმვთოს აკეთებს და ამას ჰქვია თიბვის თავი (ყ. 636, შენიშვნა). „ელიობას ვიცით“ (მთ.). სამთიბლო სამღვთო გუდ., სამთიბლო ჴ.; ფშავში არ იციან.
თივა
მოჴ. ა) თივა, ბ) აგებული თივა, ზვინი. თივა-კბილა, თივის კბილა მოჴ. დიდი ზვინი თივისა. თივის კბილი ფშ., ჴ. ერთ დადგმულ თივაზე მეორე მიდგმული თივა.
თით-ბეჭედაჸი
(1) თ. ცისარტყელა. თით-ბეჭედა დავინახე, / ჴელი კარგად შავინახე (თ.). ნ. მარიამის სარტყელი.
თით-ი
(1): ბერაი, ბერა-თითი ფშ., ჴ., გუდ., მთ., მოჴ., ჯიგვი თ. ცერი, სხვა თითები: სალოკა ჴ., სალოკელა თითი გუდ., სალოკელა მთ. სალოკი თითი. შეშუალა ჴ. შუა თითი; იმის გვერდა ჴ. არა თითი. თით-ნიკაჸის დედა თ. იგივე, ნიკორა ჴ., ნეკა მთ., მოჴ., ნიკა თ. ნეკი.
თიკანი
(2): წვივის თიკანი ჴ., ფშ., გუდ. წვივის უკანა (რბილი) ნაწილი, კუთი, თიკანი მოჴ., კუთი მთ., თ., ნაკუთალი ფშ.
თიკვი
ფშ., თ. მჩვარი, ნაჭერი. თიკვი ჴ. ტალავერზე მისაკერებელი (მოქსოვილია). ტყლაპი მთ., მოჴ., თიკვი თ. ნაჭერი (დასაკერებელი). ნ. ტყლაპი. კალთ-თიკვი ჴ. სადიაცოს (ნ.) ის ნაწილი, რომელიც ქოქომოს ზემოდან არის მიკერებული. იმის ზემოთ კი უბთ საკერებაი არის (ზემოდან რომ დავჰყვეთ: უბთ საკერებაი, კალთ-თიკვი, ქოქომო).
თიკნური, ციკნური, თიკრუნი
თიკნური ჴ. უბეწვო გუდა. ნ. მელოტი გუდა და ყალჩაღი. ციკნური „ბატარა გუდა“ (გუდ.), მელოტი გუდა გუდ. დიდი გუდა, გაყვლეფილი, ბალნიანი გუდა, ზედ რომ აქვს ბალანი. თიკრუნი ჴ. (რაზ.-ჭყ.) „პატარა გუდა. ხევსურულათ კიდევ გუდას ამ სახელებსაც ეძახიან: შოლტა, ხასუნა, ქეშელა. ხასუნა ჴ., ხასუქა ჴ. (შატ.) თიკნის გუდა; ქეშელა, ქეშლურა ციკნისა (შატ.), ჴბო-ჭოჭყისა (ჴ.). გუდები ხევსურეთში: სასაგძლე, ხასუნა, ქეშლურა, თიკრუნი, ქინთი. ამათგან: სასაგძლე ხბოსი, ბეწვიანი (გარეთ ბეწვი აქვს), ხასუნა (ხასუქა შატ.) „თიკნისა, ბეწვიანი“. შატილში ხასუქაც თიკნისა არის. ესეც სასაგძლედ, მარილისთვის და სხვად. ქეშლურა – თიკნისა ან ხბოსი. ბეწვი შიგნით აქვს, მაგრამ გაპარსული ან ბეწვგაყრეინებული. თიკრუნი – თხისა ან ვაცისა ან ხბოსი. ბეწვი გარეთკენ აქვს, მაგრამ გაყრილი. ფქვილი მოაქვთ წისქვილიდან. ქინთი – ტიკჭორა.
თიკუნი
ჴ. ზედმეტი სახელი თავის მიერ ან სხვის მიერ დარქმეული. თიკუნი უფრო მოშაირეებშია გავრცელებული და ფსევდონიმს მოგვაგონებს, ამას გარდა, თიკუნია შვილი რომ მამას სახელს გამოუცვლის და სხვა სახელს ეძახის (უფრო ხშირად გაგას ეძახიან), აგრეთვე რძალი რომ მამამთილსა და დედამთილს სახელს გამოუცვლის. უფროსი კაცის სახელი რომ ბავშვსაც ერქვას, იმასაც სხვა სახელი უნდა დაარქვას. ამნაირად დარქმეული ზედმეტი სახელი თიკუნი არის. ფშავში იგივეა: რძალი დედამთილს და მამამთილს მაზლის სახელობით ეძახის: ხიწუას დედა, ხიწუას მამა, კირკილას დედა, კირკილას მამა. შდრ. დეჸი.
თირება
ფშ. ბალღის დაწყნარება, დამშვიდება, დათირება ჴ. (შატ.) ბავშვის დაწყნარება. მთიულეთში არ იციან.
თოლ-ი
მთ., მოჴ., თვალი. თოლის დავლება ნ. თვალის დავლება, თოლის კაკალი, თვალის ცეცხლი ჴ., გუგაჸი თ. თოლადი ბიჭი ნ. სერ-ჴორციანი.
თოლ-კოჭი
მოჴ. [წისქვილში] სიქინჯილა (გურიაში), ჯერ სადები, მერმე თოლი (თვალი), მერმე კოჭი. ნ. ლითონი.
თოფვა
ჴ. თოფის სროლა: ვთოფავთ, სთოფავთ, თოფევდა, ეთოფ, ნათოფავი (ჴ. მას.). მეთოფე ჴ. თოფის მსროლელი; სათოფე ჴ. თოფის სასროლად დაყენებული ნიშანი. „თუ სათოფეს, ტყვია არ მახვდ, ის აღებულ არ ას, ტყვია სათოფეს უნდა მახვდას“. სრევამდე ჭირის პატრონები გამააცხადებენ: „ჩემს სათოფეზე ჯღანი დგას“, ჩემს სათოფეზე თეთრივ“ (ჴ. მას. 147-148).
თოფის გაყრა (ან დამბაჩისა)
გუდ., მოჴ., თ. ლულის განთავისუფლება კონდახისაგან, სალტეებისაგან და კუდის გამოღება გასაწმენდად.
თოფის ჴმის გატეხა
1. ხევში მკვდრის დასაფლავების შემდეგ სოფელში თოფს ვერავინ ისვრის, სანამ ჭირისუფლები შესანდობრად და მოსახსენებლად ნიშანს არ დააყენებენ. პირველად ჭირისუფალმა უნდა ესროლოს (და იმღეროს), მერმე – სოფელმა. ამას ეძახიან თოფის ჴმის გატეხას (ყ. 13, შენიშვნა). იგივეა გუდამაყარშიც. ხევში დაემდურებიან, რომ სამი დღის შემდეგ თოფის ხმა არ გატეხონ. ხევსურეთში (და ხევშიც), რადგან შიშიანობაა, თოფის ჴმას სამი დღის შემდეგ გასტეხენო (არხოტში იმავე დღეს). მთიულებმა: გუდამაყარში და მოჴევეებში იციანო. ნ. შაშანდობარი. 2. განგაშის ატეხა.
თოქმა
(2) ჩასხმული (ქალი, კაცი), არც მაღალი, არც დაბალი, არც წვრილი და არც მსხვილი. თოქმა ფშ. (ბარიდან) დაბალი (მიზის კითხვის ნიშანი).
თოში
ჴ. ა) დეკის ნეშო, დეკის ფოთოლი. ნ. დეკა. ბ) ჴ. (შატ.) ყანეულის ნეშო (ქერისა, სიმინდისა, ნივრისა, და არა ტყისა, არც დეკისა).
თოხლი
ნ. თხა, შიშაქი. ბატკანი გაზაფხულზე ჩნდება თებერვლის ბოლოს და მარტის დასაწყისში. შემოდგომიდან იგი თოხლია. გამიგონია ასეთი ანეგდოტი: ერთი ბარელი მეველე დაუდგა წინ ერთ წოვა-თუშ მეცხვარეს და უნდოდა ცხვარი წაერთვა. მეცხვარემ დაუძახა თავის ბიჭებს: თ ო ხ ლ ე , ჰეო! (წოვა-თუშურად: დაჰკარი!). მეველემ უთხრა: თოხლი კი არა ჭედილა მინდაო.
თოჴი
(2) მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. წისქვილის ბორბლის ღერძზე ზემოდან დაცმული რკინა, რომელიც ზედა წისქვილის ქვას ატრიალებს. ნ. კაპორჩხალა, წისქვილი.
თრიმლი
გუდ., მთ., თ. თვრიმლი ფშ., გუდ. ყვითლად საღებავი ხე. მთაში ძვირად არის. ცხორმა და ძროხამ რომ ჭამოს, მოჰკლავსო. მთიულეთში არ არის.
თუთქარი
მოჴ., ფუფქარი ფშ., ღადარი ფშ., თურთქალი თ. (გომეწ.) ცხელი ნაცარი. მთუთქარი ჴ. მწვავი, ცხელი საზოგადოდ.
თუილი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ჭიების თუთუნი“ თუილი (თუის, თუოდა) თევზისა, ბუზისა , ჭიისა, ფრინველებისა და სხვათა არევა, მრავლად როცა არის, ნ. თუთუნებს.
თულუხი
ფშ. (ვაჟა, ჭყ.) „სპილენძის კოკა. თულუხს, წყალი რო დააქვთ კამეჩის ტყავით, იმასაც ეძახიან“. ჭურჭელი იხმარება და სიტყვაც იციან აგრეთვე მთიულეთში, ხევში და ხევსურეთში. ქართულად მოუბარი თუშები მას თუნგს ეძახიან. თულუხი, კოკა ფშ. სპილენძის კოკა. არის სხვადასხვა სახის თულუხი: ძაუგური, ქალაქური.
თუში
1) გუდ., ფშ., თ. სამი ჯოხი ქვეშ გაშლილი და ზემოთ ერთად შეკრული, რომელზედაც ქვაბი ჩამოეკიდება. შუაზე საკიდელი ჰკიდია. თუში ხისგან კეთდება. იგი ზედადგრის მაგივრად იხმარება დღეობის დროს, ზოგჯერ საკიდლის მაგივრადაც. არის სხვანაირი თუშიც: კაპიანი ხე დაესობა და კაპზე ქვაბი ჩამოეკიდება. „ანთია ცეცხლი, რომელზედაც თუშებით ხორციანი ქვაბები ჰკიდია“ (ვაჟა, „ივერია“ 1886, № 141). ნ. კიბალი. 2) მთ., მოჴ., ორკაპი ხე ლოდების ზედ დასაწყობად და გასათრევად.
თხა
მოჴ. (ყ. 312) დედალი ჯიჴვი, დედალი ფსიტი (ანუ დედალი არჩვი). მამალს ჰქვია ჴარი ჯიჴვი, ჴარ-ლაღი (მოჴ.). „თხა არი დედალი ფსიტი და დედალი მშველი. დედალ ჯიჴვს შუნს ეძახიან. მამალი ჯიჴვი ვაცია“ (გუდ.). თხა და ცხვარი. თხაც დოლობის დროს ჩნდება (ე. ი. თებერვლის ბოლოს და მარტის დამდეგს). ჯერ თიკანი (ცხვრისა – ბატკანი), შემოდგომიდან – ჩებიჩი (ცხვრისა – თოხლი). ერთი წლის შემდეგ მამალი თხა – ვაცალა (ცხვრისა – ჭედილა), დედალი – წალი (ცხვრისა – შიშაქი); ორის წლის შემდეგ მამალი – ვაცი (რომ დაიკოდება – ნაბოტარი), დედალი – თხა. ბოტი – დაუკოდავი თხა საზოგადოდ, ასაკში შესული. ვერძი (ყოჩი) ჴ., მოჴ. დაუკოდავი ცხვარი საზოგადოდ. ბოტი ჴ. დაუკოდავი თხა (რამდენი ხნისაც უნდა იყოს). ბოტი ფშ. ორი წლის მამალი თხა (დაკოდვამდი ჩებიჩია). ბოტი გუდ. სანამ დაიკოდება, ბოტია, დაიკოდება და ვაცია. ერთის წლისა ჩებიჩია, ორისა ბოტი, რომ დაიკოდება, ვაცია. ბოტი მთ. ორი წლის მამალი ხარი. ბოტილაი მთ. ერთის წლის მამალი თხა („დედლია ჩებიჩი“). აგრე მიწერია, მაგრამ მეეჭვება: ჩებიჩი საზოგადოდ მამალი თხაა პირველი შემოდგომიდან და არა დედალი. შატილში: ჯერ თიკანი, მეორე წელში ჩამდგარი: მამალი – ვაცუნი, დედალი – წალი; წალი მოიგებს თუ არა – თხა; ვაცუნი ოთხის წლის შემდეგ – ვაცი. წალი მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. ერთი წლის დედალი თიკანი. ჩებიჩი მოჴ., ჴ. (ჩეფიში თ.) მამალია. წლამდი: ციკანი თ., თიკანი ჴ., შემდეგ ჩეფიში თ. მამალი, წალი თ. დედალი. ორი წლისა: ვაცუნი თ. (მამ.), თხა თ. (დედალი, რაკი მოიგებს). დაყვერვის შემდეგ ვაცი თ. ნ. ჯიჴვი.
თხევა, დათხევა, მითხევა
ფშ., ჴ. დაკარგვა, დამალვა. მიეთხიე დაიკარგე, მისთხიე. ნ. დაფარვა. დათხევა (რაზ.-ჭყ.) „უცებ დაკარგვა, მიმალვა. დაითხიე აქედან წაეთრიე აქედანაო“.
თხის ძუძუა
ერწო, მთ., თითა მოჴ., თ. მცენარეა. ძირს ჭამენ. ძირს სამი ან მეტი კაპი აქვს. ნახნავში არ მოდის, მხოლოდ ბუსნოში და ჭყანტ ადგილებში იცისო.
თხლაშანი
მოჴ., ტყლაშნი, ტყრაშნი ჴ. სილა. თხლაშათ გაგადენ მოჴ., ტყრაშნი გაადინ ჴ., ტყლაშანი თ., ფშ. გარტყმევის ხმა.
თხლე
თ., წვერის თხლე ა) ლუდის (ალუდის თ.) თავზე მოყენებული პერი, ჭიჭი ჴ., ჩამი ფშ.; ბ) ძირის თხლე თ., თხლე ჴ. ლუდის თხლე.
თხოვა, დათხოვა (მუქარისა)
ჴ. მუქრება, დამუქრება. მუქარას მთხოვენ მემუქრებიან, მუქარას დასთხოვს დაემუქრება (ჴ. მას.).
თხორი
ა) ჴ., ფშ. (რაზ-ჭყ.), ნართი მთ., ნასთი მოჴ., დულუკაჸი თ. გორგალი დართულის ძაფისა, ბურთივით დახვეული ძაფი; ბ) თხორი თ. ქსლის ძაფი (სიგრძეზე გაბმული), თხორი ფშ. ქსელი ყდებზე გაბმული. ნ. ხინდე. შდრ. ყუმბილაი.
თხრა
ფშ. გუდ., მოჴ., ჴ., თ. მიწის თხრა თევზის მიერ წყლის ნაპირებში ქვირითის დაყრის დროს. შემოდგომაზეა, ხვთიშობლობის შემდეგ იცის. ჴარ-ირემიც მაშინ ყვირის.
თხუსი
გუდ., მთ., მოჴ., დუსხაი ჴ. ძროხის (ხარისა და ფურის) კოჭი. საქონელს აქვს უკანა ფეხის სახსარში საგორავი ძვალი („კაცს აქვს კვისტავი“). თხუსი ძროხისაა, კოჭი ცხვრისა. სათხუსავი ტყავი მათარად კეთდება. „თხუსი“ არ იციან თუშეთში, ორივეს კოჭას ეძახიან. შდრ. დუსხა.
იალაღი
(თურქ.) გუდ., მთ., მოჴ., ჴ., თ., იალახი ფშ. საზაფხულო საძოვარი მთაში. „ჯერ ამ საზაფხულო იალაღის წესები ვსინჯოთ“ (შაქრო, „დროება“, 1884, № 270). „სათემო და საზაფხულო იალაღი“ (იქვე), „დასაკუთრებული იალაღი“ (იქვე), „ჯიჴვი და ჴარი იალახისა“ (ბაჩანა, „ივერია“, 1887, № 9).
იაღი
ჴ., ფშ. (დალოცვაში იციან): „თქვენსამც სულს უნათობს, თქვენსამც სულს აიაღებს (ალაღებს)“ (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 35), იაღად ამყოფოსო (გუდ.) გაანათლოს, ნათელი აღირსოს, აცხოვნოსო,
იაღშიამც ხარო
(მკვდარს ეტყვიან). იაღი ცხონებულების სამყოფო ადგილი(?). ერთი მოკლული გმირისადმი მიძღვნილ ლექსში იკითხება: იაღიმც შახვალ იაღში / ზიხარ იაღთამც სკამსაო! ამის მიხედვით „იაღი“ ხევსურეთში უნდა ნიშნავდეს სამოთხეს, ცხონებულთა სამყოფოს და თვით ცხონებულსაც.
ინჩვლი
მოჴ., შატი ჴ., თ. ყულფი, მარყუჟი. „ინჩვლი გამოჰკარ“ (მოჴ.). „ნეღვები (ნოღაელები არყანს ეძახიან“, „ნეღვები აკეთებენ ჯოხზე, ჩვენები ბადესავით ისვრიან, რომ ცხენი დაიჭირონ ინჩვლით“.
იონი
ვინაობის სუფიქსი ხევსურულში: არხოტიონი, შატილიონი, როშკიონი და სხვ. ჯვარიონნი ჴ. ჯვარის (ანუ ხატის) მოსამსახურე პირები. ხატიონნი ჴ. იგივე.
ირადი
(ოს. ირდ) ფული და საქონელი, რომელიც უნდა მისცეს სასიძომ საცოლოს მშობლებს (ოსებში). „სასიძო და საცოლოს ძმა ირადის მიცემას ურიგდებიან ერთმანეთს“ („დროება“, 1884, № 147).
ირემი
ირმის ნაფრენი, ჴარ-ირმის ნაფრენი მთ., ფშ. (ჭყ.). ჴარ-ირემთ ნაფრენი ზ. ფშ. „მგლის მუხლი, ვარსკვლავთ ცაზე რომ გზასავით მისდევს, ვარსკვლავთა გროვა. (რაზ.-ჭყ.). ირმისა და ჴარის ნაფრენი მოჴ., ირმის ნახტომი ჴ., ჴარ-ირმის ნაფრენი თ. Млечный путь.
ისარნა
ფშ., სარნა ფშ. წ. ფშავში (ჩარგალში) დიდი გეჯა. ნ. ლათბა. ისარნა ჴ. გრძელი ღარი მარილის დასაყრელად ცხვრებისთვის. ხევსურეთში: გეჯა – არაყისთვის, ლათბა – ლუდისთვის (დიდია), ისარნა – ცხვრის მარილისთვის.
ისკორტა
ჴ. კავებიანი ლატანი, რამე-რუმეების შესაკიდებლად. ბაკურციხელმა კონტას ვეძახითო. ისკორტაზე გადავლევა ჴ. ყირაზე გადაგდება. ნ. ისყია.
იფქლი
ჴ., თ. მოჴ. წმინდა პური (ასლისა და ქერის გარდა), ახალ-თესლი, დიკა, (შემოდგომაზე ხევუსრეთში სვილის მეტი არა ითესება რა). წმინდა პური თუ ბარიდან აიტანეს, იმასაც იფქლს ეძახიან. იფქლი ხევსურეთში მხოლოდ შატილში მოდის.
იხვი-იხვი-იხვი
(ერწოში) იხვების მოხმობა საკენკზე (გურიაში, მაგ., საჯავახოში, იციან: კვატ-კვატ-კვატ).
იხტილატი
(არაბ. მეგობრული ურთიერთობა): „ჯერ სახლში დამპატიჟეს, იხტილატი გამიწიეს, მერმე ვნახოთ ერთი ცხვირში მცემს, მეორე მეჭიდება“ (ვაჟა, 492,3).
იჴბორია
ფშ., ჴ. ფური, რომელმაც ადრე მოიგო ხბო (ვთქვათ, ორი წლისამ). უმართისა მთ., მოჴ., ჴბოილა ფშ., ჴბოურაჸი თ.
კ, -კე, -კედ
ჴ. თანდებულია, რომელსაც უდრის სალიტერატურო ქართულის კენ: არხვატისკ, ხალხისკ; მშავისკე, სოფლისკე; საისკედ, მტრისაკედ (ჴ. მას.).
კაბიწი
თ. საწყაოა: ლიტრაზე ცოტა მეტი. ოთხი კაბიწი ხუთი ლიტრაა. ლიტრა ქერი ათ გირვანქას იწონის, ლიტრა ქერ-იფქლი (არეული) – თორმეტ გირვანქას, ლიტრა იფქლი – 13-14 გირვანქას. კაბიწი მთლიანი ხეა, ამოთხრილია, ძირი ვიწრო აქვს და პირი – ფართო.
კადრება
ჴ. დაწონვა (ნ.), გაბედვა, ვერ იკადრა ჴ. ვერ გაბედა. მკადრე ჴ. (იშვ.) მედროშე (ვინც ჰკადრებს ჯვარსა და დროშებს წაღებ-წამოღებას). საკადრისი ფშ. ხატისად შეწირული რამ (უმთავრესად დროშაზე შებმული ხელსახოცი). „საკადრისი“ ხევსურებმა არ იციან. ნ. უკადროება.
კაზარა
(1) გუდ., მთ., ფუტკარზე დიდი ბუზია, ბუბუნა ფუტკარი მთ. ფუტკარზე დიდია, არ იკბინება; დიდი ხმა აქვს, როცა ბზუის, სათიბში იცის ბუდის კეთება, თაფლს აკეთებს. კუდიანთ კაზარა გუდ., მთ.
კაკაჩუნა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) ცეცხლისაგან კეცის გადმოსაღები მოკაული ხე. „ჩვენ ხოწს ვეტყვით“ (მთ.). ხოწი რკინისაა.
კალ
(2): დავაკალ ჴ. დავაკელ, დააკლა, დააკლო, მიკლავის მიკლია, გადაკლებული ვინც დააკლდა გვარს ან ოჯახს (ჴ. მას.).
კალთა
კალთის მოჭრა ჴ. „რძლის ან გვარეული ქალის გაუპატიურებისა თუ მშობლების ცემის წინააღმდეგ მიმართული ზომა“ (ჩაჩ. 42).
კალმახა ზოკო
ფშ. (რაზ-ჭყ.) საჭმელი ზოკოა. „დამპალმა წიფელმა იცის, ერთათ რამდენიმე ამოვა და სულ შეიხურხლება ხე. რამდენიმე დღეს გაძლებს. არა მგონია, ამაზე უგემრიელესი სოკო კიდევ იყოს“. კალმახი ზოკო თ. (ალვანში). თუშეთში იციან, მაგრამ თუშეთში არ მოდისო.
კალო
ჴ., ფშ., გუდ., მთ. სახლის მესამე სართული, სადაც ძნას და გასანიავებელ პურს ინახავენ; სახლს ზემოთ, სადაც კალოს ლეწვენ.
კალტი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ხაჭო“, ფშ. ცხვრის ხაჭო. თ., ჴ. ა) ხაჭო საზოგადოდ; ბ) ნადუღალი (ნ.). კალტი სვლისაც არის და დოვისაც (დოსი): ჴ. ა) სვლისაგან ამოღებული სიმსუქნე, ბ) გამთბარი დოსაგანა ამოღებული ხაჭო. თ. ხაჭო დოსი („დოვისა“).
კამპვა
(რაზ.-ჭყ.) ფშ., მთ. ცხენის კბენა. „მკამპავს უკან მოექეც და მწიხლავს წინაო“ (ანდაზა). ნ. მკბილავი.
კანთიალ, კანთიელ
საკანთიალო გუდ., მთ., საკანთიელო ჴ., ფშ., მოჴ. გასაოცარი, გასაკვირვალი, „საკურველი“ (გუდ.), კარგი (მთ.).
კანტალა
ჴ. შინაური ქურდი (შინ რომ ქურდობდეს), კანტალა ფშ. ქურდი. ცრუ-კანტალაი მთ. ფრანტი. ნ. ჴელ-კატუტაჸი.
კანძი
მთ., მოჴ., ფშ. ერთი ცხვრის განაპარსი მატყლი, ერთად შეკრული. ნაპარსი თ., ფშ., „ჩვენ ერთ მატყლს ვეტყვით იმას“ (ჴ.).
კაპარი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „სასმელია. ქართლში ბურახს ეძახიან“. დ. პ. ასე ხსნის: „ხევსურების სასმელია. რუსულ კვასს ჰგავს. აკეთებენ ალაო ფქვილისაგან, რომელსაც აძლევენ საფუარს, ე. ი. ლუდის ქაფს“. ამ ახსნას შეგვიძლია დავურთოთ ა. ყაზბეგის ახსნა: „ქატოსაგან გაკეთებული სასმელი“ (ყ. 124,6 ქვ.), სამარხვო სასმელია მჟავე. ფქვილს ჩაჰყრიან წყალში და აადუღებენ, მერმე ფორს დააყრიან, დააყენებენ და მეორე დღისათვის კარგია. მოჴ. იგივე, შიმჟავე თ. იგივე. ნ. ლამონი. კაპარი ნახსენებია დავით აღმაშენებლის მიერ შიო-მღვიმისთვის მიცემულ სიგელში.
კაპორჩხალა
მთ., კაპორჩხინა გუდ., კაჭკაჭი ფშ., ლითონი მოჴ. „ბორბალი კაპორჩხალაზე ბრუნავს“ (მთ.). საკოჭური თ.
კარ-ი
კარის კედი ნ. საგოდელი. კარის შუკუნა მოჴ. ნ. შუკუმი. ომის კარ ჴ. ბრძოლის ველზე; ჯვარის კარ ჴ. ხატის კართან, ხატში (ჴ. მას.).
კარადა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „შკაფ-კამოდის ყაიდაზე გაკეთებული დგამი“. ორ-თაროიანი შკაფი საჭმელებისთვის (ოთხი კარი აქვს). კარადა ჴ. „საპურე შკაფი, ძველი, ჴევსურული“ (ბეს.).
კარაჩხა
(1), კარჩხა ჴ., კარჩხა, კრჩხა მთ., კირჩხა ფშ., ჩხა, რჩხა თ. კაპებიანი ხე რისამე ჩამოსაკიდებლად.
კარახანა
ჴ. (ვაჟა, 105,7 ქვ.) პურის ჭამის შემდეგ პირველად დასალევი ლუდი ან არაყი. ხევსურეთში სმა და ჭამა ერთად არ იციან. ჯერ ჭამენ და მერმე სმენ. ჭამას რომ მორჩებიან, ერთ თასს (ან ყანწს) გამოსცლის თვითეული. აი ეს არის კარახანა.
კარახანა
„მე სადღაც განმარტებაში წავიკითხე (ახლა აღარ მახსომს), კარახანა თასი არისო. არა, კარახანა არ არის ისეთი სიტყვა, რომ ერთი რომელიმე სასმისით აისახოს. სიტყვა კარახანა არის ისეთი სასმისი, რომელიც პურის ჭამის შემდეგ პირველად დაილევა. შეიძლება არაყი იყოს, ან ლუდი, ანდა ორივეც. მხოლოდ ერთზე მეტი არ შეიძლება კარახანად ჩაითვალოს. იმას კი მნიშვნელობა არა აქვს, თუ რით დაილევის – თასი, ყანწი, ჭიქა თუ სხვა რამით. რამდენადაც პურის ჭამასთანაა დაკავშირებული ეს სიტყვა, მინდა, რომ ისიც ავღნიშნა, რომ პურის ჭამა განსაზღვრულ დროში იცოდენ წარსულში“ (სამუკა ფაშქოშისძე ზვიადაურის წერილიდან, რომელიც მივიღე 24.5.1967 წ.). ს. ზვიადაური არდოტელია, წერილის გამოგზავნის დროს მასწავლებელი იყო გომბორში.
კართუკენითი, კართუკვენითი
ჴ. ადგილი კარების უკან (ჭერხოშიც და ბოსელშიც, ე. ი. მეორე სართულშიც და პირველშიც). შდრ. კარსუკენა.
კარკალი
„კაჟი ქვა, ქარწბი, კარკალი / შეუძრავს, შეურყევია“ (რ. ერისთავი, „ივერია“, 1886, № 108). მთიულეთსა და ხევში არ იციან.
კარს ყოფა
გუდ., ფშ., ჴ., თ. ბოსელში ყოფნა თვიურის დროს. ნ. ბოსელი (2). კარს მყოფი თვიურიანი ქალი ან დედაკაცი. კარს ნამყოფი ბოსელში ნამყოფი.
კარსე
თ. შუას (ნ.) გვერდზე მიშენებული ოთახი, სადაც უმთავრესად რამე-რუმეებს ინახავენ (იქ ჩვეულებრივ ცეცხლი არ ინთება).
კარუზ-ი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მამალი ფუტკარი“. კარუზა ჴ. კარული ნადირი ჴ. გარეული ნადირი (რაც იჭმევა: თხა, ვაცი, ჯიხვი, ირემი, შველი, ფსიტი). ველის ნადირი რაც არ იჭმევა.
კარშიკი
ჴ. აბზინდი, ბალთა, რისაც უნდა იყოს, ქარშიკი ა) გუდ. მთ., მოჴ. შუა მოსართავი ცხენისა, მოქსოვილი; მას აბზინდა აქვს შემობმული საპალნისთვის და უნაგირისთვის, ღვედია. ქარშიკი ბ) მთ. კაცის ან ქალის სარტყელი, მოქსოვილია. მოჴ. მოქსოვილი სარტყელი კაცისთვის. ნ. გარსაკრი.
კასრი
ჴ. მომცრო კოდი (ხის მორი, გულ-ამოთხრილი და ძირ-გამოკერებული), რომელიც ყველისა და ერბოს შესანახად იხმარება.
კასრი
თ. ჭურჭელი, რაშიდაც ცხვარს წველავენ. უფრო მემცხვარეები ხმარობენ. ოჯახში დედაკაცებმა დურკი იციან.
კატაღუა
ფშ. (რაჭ-ჭყ.) „მამლისაგან დედლის მიალერსება დასაპეპლათ“. მართალიაო, მიმიწერია. არ დამენახვის თვალითა / სამაიაში თავისა: / ქალ-ვაჟნი ერთ-ურთს უვლიან, / კატალუასა ჰგავისა (ფშ.).
კატაში
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დამჟავებულ რძეს რომ ხაჭოთ გაათბობენ, იმის ზემოთ მოგდებული ქაფი“. მართალიაო, მიმწერია. ჴ. დამჟავებული სველი რომ თავზე ქაფს მოიგდებს (მაშინ სველი არაფრად ვარგა). „იმას პერს ვეძახით“ (მთ. ).
კაფია
(არაბ. რითმა) გუდ., მთ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.), ჴ. ხელდახელ ნათქვამი ლექსი; გაბაასება, გაუბნება, შემღერება ლექსად; კაფიაობენო, იტყვიან, როცა ერთიმეორეს ელექსებიან. წაუკაფიაებავ ჴ. კაფია წარმოუთქვამს. ზოგის ახსნით, კაფია უფრო მარტო ერთი კაცის ნათქვამ ლექსს ერქმის, რომელშიც რაიმე სენტენციაა გატარებული.
კაჩა
ფშ. კაცის ფეხი მთლად, ძროხის უკანა ფეხი (მთლად). კაჩაი მოჴ. უკანა ფეხის ძვალი მუხლს ქვემოთ. ქაჯია მოჴ. წინა ფეხის ძვალი მუხლს ქვემოთ.
კაცშუაკაცი
ჴ. (კოლექტ. სახელი) მედიატორეები. შაკაცი ჴ. ერთი მედიატორე, შაკაცი მთ., მოჴ., თ. იგივე. მოჴ. მაჭანკალი, შუამავალი.
კაწაი
მოჴ. ბალახია. მისი ძირი იჭმევა. თვითონ ძირსა ჰქვიან კაწაი. გუთანს ამოაქვს ძირები. მაჩიკა (მოჩიკა) ჴ., მაჩიკა თ., ნაჩიკა ფშ.
კაწალბი, კაწარბი
მთ., კრაწალები მოჴ. ბრჭყალები (ცხოველებისა, ფრინველებისა), კაწრები ჴ. იგივე (ფრჩხილზედაც ითქმის); მწკლები ჴ., ფშ., თ. იგივე („ბრჯღალი“ არ იციან მთიულეთში, არც „ბრჭყალი“).
კაწიბანა
ჴ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მოჩხუბარი, მოუსვენარი. უფრო ბალღზე იტყვიან“. მართალიაო, მიმიწერია. სუმუდამ მყეფარი ძაღლი.
კაწრვა, გაკაწრვა, გამოკაწრვა
ფშ., გუდ., მთ., გაქურდვა. „ისე გაქურდეს, რომ გამოკაწრეს იქაურობა“. ნ. ხრუწვა.
კაჭალა, ენა-კაჭალა
გუდ., ფშ., ჴ. (შატ.) ენა-ტანია, მაბეზღარი, ცუდი ენის პატრონი („კაცს გადაჰკიდებს კაცს“). ენა-მაწიკელა მთ., მოჴ., მეტის-მეტი მოლაპარაკე. ენათ-მზიდავი ჴ., ენა-კაჭალა ჴ. (შატ.) მაბეზღარი. წელღონა თ. იგივე.
კბილ-სავარცხალა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ზღაპრული ქალი, რომელსაც ისეტი კბილები ჰქონდა, ხეებს ცულდივით ჭრიდა“. ბრტყელ- და გრძელ-კბილიანი. კბილ-საორცხალა ჴ. დიდ-კბილიანი (კაცი), თ. იგივე (ზღაპარში). „არეკში კი გამიგონია, ქალი ყოფილა, დედ-მამა და ძმები დაუჭამია“ (მთ.).
კბილი
ძაღლის კბილა ჴ., თ., სათხილე კბილი მთ. ეშვი (კაცისა). ძაღლის კმილა თ. უკანა კბილი. ნ. თაგვის კბილა, თივის კბილა (თივასთან).
კედ-ი, კედები
ფშ., ჴ. ორი ერთი თავში ერთურთზე გადაბმული კეტი ლუდიანი ტომრის ან ცვილის დასაწურავად. კედი თ. მარხილის ლვილი. ნ. დგალა. კედი ჴ., თ. ურდული. კედა მოჴ. (ყ. 506,19) ურდული. კედი ჴ., ფშ., თ., მოჴ. კეტი ნ. შუკუმი, წელთა, საღენჭელი.
კეზი
ჴ. უმთავრესი დირე სახლის შუა ადგილზე, რომელსაც სხვა მომცრო დირეები („ხეები“) აძევს. „კეზ გაგერეკას კერასა“ (ჴ.) წყევლაა. თავხე ფშ., თავხე, თავი ხე მთ., ტანი მოჴ. შდრ. კესი. ნ. ხეები.
კეთება
(1), დაკეთება გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. ხორბლის დარკვევა ტაბაკით, ცხრილით ან ჴელ-ვარცლით. სრავალი დააკეთე (მოჴ.). დარიჭნვა თ. იგივე.
კეთილობს
ჴ., ფშ., ჴარობს მთ., მოჴ., ეჴარების თ. ატეხილია (ფური). მძუნობს მოჴ. (ძაღლი, კატა). ცხოველთა (და ფრინველთა) დამშვიდება კეთილობის შემდგომ მთიულურად: გრილდება, დაგირლდება ცხენი, იჭეკნება ცხენი, ინერბება ცხორი, იბოტება თხა, იპეპლება ქათამი.
კელობს
ფშ., ჴ., თ. ცოტად კოჭლობს. ამასთან უნდა იყოს ეტიმოლოგიურ კავშირში ბაკურჴეველ ხევსურთა მკლე – ფეხით ხაიბარი. ნ. თარყაუშობს.
კენკეშა
ფშ., ჴ., (რაზ.-ჭყ.), კანკეშა გუდ. მცენარეა, იზრდება მთაში, ჭამენ. მთის მცენარეები (ბალახები) მთიულის ჩვენებით: კანკეშა (კენკეშა), დუცი (დუსი, მთ.), ხოზო, ყროლაი, ყოვის პწკალაი, შუპყაი, წიწმატი, დიყი, ვირ-დუცაი, ტიტა, ფხოლის თავაი.
კენტ
დაკენტვა ჴ., დაკეჭნა ფშ. დაჭდევა. ნაკენტი ჴ. ნაჭდევი (ნახე დაღილვაო, მიწერია, მაგრამ სათანადო ბარათი არ აღმომაჩნდა).
კერასი
გუდ. წვრილი სანთელი. მიცვალებულის დამარხვის დროს იხმარება. გამდნარ ცვილში პატრუქს გაავლებენ და, რაც აჰყვება, ის არის.
კეს-ი
ფს. შუა სახურავზე ქვეშ გაგდებული დირე. კესი, კესის ჴიდი თ. შუა სახურავზე დატანებული შოლტი, ისარი, კესი, საყუე ფშ.
კესანე
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ყვავილია; აგრეთვე საალერსო სიტყვა: გენაცვალე“. „ყვავილია“, ამაზე მე კითხვის ნიშნები მისხედს. შენი კესანე ფშ., მთ. (<შენი კვნესა მე?) ბავშვებს მიეალერსებიან.
კეტრი
ფშ. (რაზ-ჭყ.) „სატკბური მუწუკები თავზე“. კეტრი ჴ., მოჴ. მუწუკი თავზე, „ქაჩლიანსაც ვეტყვით და კეტრიანსაც“ (მოჴ.). კეტრიანი ვაშლი ფშ. „ვაშლს თუ კანზე ჭორფლივით ან მუწუკებივით გაუჩნდა, იმას კეტრიანს ეძახიან“.
კეტრი
ჴ. ქეცი (თმას რომ გააყრევინებს სულ). კეტრი თ. გამხმარი მუწუკი. კეტრიანი ფშ. ქეციანი, თავზე მუწუკებიანი.
კეჭნ
(იშვ. კენჭ): დაკეჭნა მთ., მოჴ. კაცი დაჭრა. ნ. ნაჭრევი. დაკეჭნა, დაკენჭნა ფშ. იგივე (მიმიწერია: ფშავლებმა იციან ხევსურების დაცინვისას. ხევსურული არ არის).
კვალ
ჴ., ფშ., მსგავსი, ფერი, ნაირი, ჩემ კვალ კაცი ჴ. ჩემფერი კაცი. ჩემ კოლ კაცი (გუდ.) ნ. კოლ. იმისდა კვალად (ყ. 677,8 ქვ.) იმის მიხედვით.
კვალა
(2) ფშ., ჴ., თ. გირკლის თავშესაკვრელი ბაწარი. ნ. გირკალი. ერთ ხევსურს ვჰკითხე: რას ეძახით თქვენ კვალას-მეთქი? ერთბაშად ვერ გაიგო და შემომეკითხა: რაო? იქ იმ დროს იყო ერთი ჴორჴელი კაცი და ჩემ მაგივრად მან უპასუხა: კოლას გეკითხებაო.
კვალთ, კვართ
ფშ., კოლთ მთ., გუდ., მოჴ. აკვალთვა, დაკვალთვა, შამოკვალთვა, აკვართვა, დაკვართვა ჴ. დამკვართვა თ. დაკოლთვა მოჴ. აკაპიწება, და-, შემო-, დაკოტავება (სახელოებისა, შარვლისა). ქისტი ელვის სიწრაფით გადახტა წრეში, ჩოხის კალთები აიკვართნა (ლ. ბალიაური, ბუსკაის მწკალი: „ლიტერ. საქ.“, 20.7,1939).
კვალობა
იმის კვალობაზე (ყ. 858,8 ქვ.) იმისდა გვარად, იმის კოლობაზე გუდ., მთ. იმის ბადლად, იმის მაგივრად.
კვამლი
საკვამი ჴ. ერდო, კვამლის ამოსავალი სახლიდან და სინათლის ჩასავალი სახლში (ჴ. მას.). ნ. საკმისი, საკომი, შუკუმი.
კვეთა
ჴ. აკრძალვა. უკვეთ ვუკრძალავ (გათხოვებას გარკვეულ პირზე). კვეთილში ნაჯდომ ქალი, ქმარ-ნაკვეთ ქალი, კვეთილიანი ქალი (ჴ. მას. 134-136).
კვეთილიანი
ფშ., ჴ., თ. (რაჭ.-ჭყ.) „ქალი რომ ქმარს დაიწუნებდა, ფშავლების ადათით ქმარს ვეღარ შეირთავდა და ამაზე იტყოდენ: კველითიანი ქალიაო“. კვეთილიანი ქალი ჴ. ქმარ-გაყრილი ქალი, რომელსაც ქმრისაგან აღკვეთილი აქვს (აკრძალული აქვს) ერთ რომელსამე (ეჭვ-მიტანილ) პირზე გათხოვება (ჴ. მას.). ჴ. თუ ქმარმა „სამწუნობრო“ არ აიღო, შეუძლია კვეთილში ჩასვას, ე. ი. აუკვეთოს გათხოვება. შდრ. მოკვეთილი.
კვირიონი
თ., გვირილა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „კვირია ფრინველი. იმერეთში ბალახია, რომელსაც რწყილის წამლათ აკეთებენ“.
კვირტი
(2) ა) ჴ. ბოლონდელ ჩეჩვაში დამრჩალი მატყლი.ნ. ნაგულა. ბ) თ. „ფეჴების“ (ნ.) ძირების გამოსაქსოვი მსხვილი ძაფი.
კვისტავი
გუდ., მთ., კვიშტავი მოჴ., ჴ., ფშ. ა) მუხლის თავი, მუხლის კვერი, კვიშტავი, მუჴლის ფარდა მოჴ., კუშტავი თ. ბ) ტარზე წამოცმული ქვის რგოლი, კვირისთავი.
კვლავ უფრო
(ყ. 138,8; 313,10 ქვ.), კვლავ უფრო, კვლავ უფრო! (ყ. 520) „ამ სიტყვებით მიმართავენ ხოლმე სანადიროდან დაბრუნებულ მონადირეს“; სხვა დროსაც, როცა კარგ რასმე დაინახავენ (მთ. კლო უფრო!).
კვლევა, დაკვლევა
ფშ. გაშინჯვა. ჩხრეკა მთ. ქალს ნუ ჰკვლევ ჯარობაშია: / ტანზედ ნათხოვი აცვია. / ქალი თუ გინდა ლამაზი, / დაჰკვლიე ქერის მკაშია (ვაჟა, „ივერია“ 1886, № 30). ნადირის კვლევა ნადირის ძებნა.
კვლიავი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ბალახია ერთგვარი და არა ზირა, როგორც ჩუბინაშვილი ჰგონებს, ზირას ფშავში ტყიურას ეძახიან“, კვლიავაჲ მთ., მოჴ. ბალახია, კვლივა ჴ.
კვრენცა
მოჴ. მოწვერვა, ყანის მაღლა მომკა. გაკვრეცა ჴ. „დუქარდით“ გაჭრა. კვრენცა თ. მაკრატლით მოჭრა. აკვრეცა ფშ. მაკრატლით (პატარა მ.) გაჭრა. უბედურო კენცელაო, / ცხოთა ყანის მკვრენცელაო (მოჴ.). კვრეცა: შუაზე გააკვრეცივა ჴ. შუაზე გააჩეხინა (ჴ. მას.).
კიბალი
თ. სამ-კაპი ხე (შეყრილი). მემცხვარეებში თუშის მაგივრობას სწევს. გუდამაყარში სწორედ თუშს ეძახიან კიბალს.
კიბირჭი
ჴ., კიბურჭი ჴ. (უკენაჴო), კიბურჭი, კიპურჭი ფშ., კიბორჭაჸი თ. კლდის პირზე გაყვანილი ვიწრო, ჭყორ-ღორღიანი და ძნელად გასავლელი გზა. ნ. კიბური.
კიდება
ჴელის მაკიდება ჴ. ფიცში ჩაყოლა; მაიკიდ ჴელს ფიცში ჩაიყოლია მაეკიდებიან ჴელს ჴ. ფიცში ჩაჰყვებიან, ჴელს-მამკიდე ფიცში ჩაყოლილი (ჴ. მას. 138-139).
კიდინის კვირაჸე (კდინის კვირაჸე), კატათ კვირაჸე, შურის კვირაჸე
(სამივე ერთია) თ. ხორცის აღების კვირიაკის წინა კვირიაკე, შურის კვირა ფშ.
კიდო
ფშ., მოჴ. უბატკნოდ მეწველი ცხვარი, უთიკნოდ მეწველი თხა, უბოჩოლოდ მეწველი ფური (როცა მოუკვდება ბატკანი, თიკანი, ბოჩოლა). „ჩვენ იმას ვეძახით ბერწა ცხორს“ (მთ.), კიდუ ჴ. (შატ.) უდედო ბატკანი (ჰო ასეა!).
კილდონი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ფოცხვერი ნადირი“. კილდონი, კინდოლი ფშ., კინდოლი ჴ. „ტურის კამათი არის“ (ჴ.), [ე. ი. ტურის მსგავსიაო], ფოცხვერი. კინდოლაი ხარის სახელია.
კინთა, კინთულა
ჴ., კანთურა ფშ., კინტულა მთ., მოჴ. „არა, ცუნცულას ვტყვით“ (მთ. მლეთე), კოტნაჸი თ. კნუტი.
კინწოლი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ნაპერწკალი, წვეთი“. „ნაპერწკალი“ წამიშლია და დამიწერია: ადუღებული წყლის გადმონასროლი წვეთი. კინწოლ-ი, კინწოლა ჴ. პაწაწინა, პატარა რამე. „ჩვენ კინწოლაიას“ (ბავშვზე). არხოტელი უარყოფს.
კირკ
ნაკირკალა ფშ. ცხვრის ტყავის გამოუსადეგარი ნაჭერი. ნაკერკატი გუდ., ნაკერკატალი ჴ., ნაკენჭალა მთ., მოჴ.
კირჩხა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „კაჩხა“ გუდ., კარჩხა მთ., ჴ., კარაჩხა მოჴ., რჩხა, ჩხა თ. ჩამოსაკიდი, ტოტებიანი ბოძი, რომელზედაც ხარიხო გაიდება. „წუხელ, ძმისავ, კარგი სიზმარი რომ ვნახე, ტყავს რასმე გავზილავდი, ლეშს რასამ ვკიდებდი კირჩხაზე (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 34). კარჩხა, კრჩხა მთ. შდრ. ჯღრდე.
კიტი
მოჴ., რიკი თ. ჩილიკი, რიკი, ჴმალ-კიტობაში (ე. ი. ჩილიკაობაში) სახმარი რიკი (კიტი მოკლე ჯოხია, ჴმალი – გრძელი). ნ. ჴმალ-ჯოხაობა.
კიტრა
ჴ., კიტრანაი მთ., კიტრი-კობალა მოჴ. ბალახია, მისი ნაყოფი მეტად წვრილია და კიტრსა ჰგავს. ჭამენ.
კიწლ-ი
ჴ., კიწლა ფშ., გუდ., ჯარაზე გამოძახული ძაფი, სანამ ამოიხვეოდეს (გადაიხვევა). კირწლა მთ. რაც გაძახვის დროს ბეწვი გასცვივა („ხარჯი“).
კლდე-კინჭუხიანი
სამშობლო (ბაჩ. „დროება“, 1885, № 187). შდრ. კენწუხი. კინჭუხი ფშ., ჴ. ფხვიერი კლდე (იშლება), სადაც კაცს გავლა შეუძლია; სადაც ფეხი მოეკიდება (მოსხმული აქვს ქვები და არ არის მთლიანი). ნ. კუნჭუხი.
კმაზულობა
შეკმაზულობა, მართულობა ჴ., კმაზულობა, შაკმაზულობა გუდ., შეკაზმულობა ფშ., საკმაზულობა ფშ., აკმაზულობა თ. ცხენი მორთულობა. კმაზულობა მოაყრევიე (გუდ.) – მორთულობა მოჰხადე.
კოდ-ი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დიდი კასრის მასგავსად ამოხვრეტილი ხე“, ჭურჭელი პურის ჩასაყრელად. კოდი გუდ. საწყაო, დაახლოებით სამი ფუთი. კოდი ჴ. გულამოღებული ხის მორი, რომელსაც, თუ ძირი აქვს, შინ იხმარება ჭურჭლად (მაგ., პურის ჩასაყრელად), ხოლო უძიროს წყაროზე ჩასდგმენ, რომ შიგ წყალი დაგუბდეს, როდესაც წყალი ცოტა ამოდის მიწიდან (ჴ. მას.). ნ. შემდგომი სიტყვა.
კოდის წყალი
ჴ., კოდაის წყალი მთ. თუ წყალი ბლომად არ ამოდის მიწიდან რომ სოფლის მოთხოვნილება დააკმაყოფილოს, გულ-ამოღებულ ხის მორს ჩასდგმენ, რომ შიგ წყალი დაგუბდეს. კოდის წყალი თ. ჩამდგარი კოდიდან ამომდინარე წყალი.
კოკოშაი
ჴ. ვერცხლის ხრიკა (კოპე) არაყისა და ლუდის ამოსაღებად. გუდ., მთ., მოჴ. მწარე გოგრისაგან გაკეთებული ხრიკა (კოპე) წყლის ამოსაღებად. კოკოშა თ. (ალვანში) მწარე გოგრა წყლის ჭურჭლად სახმარებელი.
კოლტება
აკოლტება (ავაკოლტებთ) მოჴ. აგროვება. შაკოლტება გუდ. შეგროვება, შექუჩება; „რო შაიყრებიან, შაკოლტდენო“ (გუდ.).
კომიჭა
ფშ., კობიჭა თ. გუნდა (თოვლისა, მიწისა), ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გოროხი“. კომიჭა, კორკომიჭა ჴ. შეკრული ფქვილი ცომში.
კონკი
ფშ., გუდ., მთ. ტანისამოსი (და არა იმ გაგებით, როგორც სხვაგან, ე. ი. არა დახეული ტანისამოსი). კონკები არა მაქვს, კონკები უნდა დავირეცხო. კონკის ძველი გუდ., ძველი ტანისამოსი. კონკი მთ., მოჴ., ფშ. ძველმანი.
კონჩხა, კონჩხო
ფშ., ჴ. მეცხვარის წყლის სასმისი, ყურიანი, ხისა (მეცხვარეს იგი წელზე ჰკიდია). მათარა ტყავისა არის. კოჩხო თ. ა) მეცხვარის წელზე შესაკიდი წყლის სასმისი, ყურიანი, ბ) ქაფჩა (ტარიანი).
კონჩხულა, კონჩხულაჸი
თ. პატარა ყველის კვერი (ძროხისა), კუშკანა ჴ., მოჴ. კონჩხულა ძროხისა არის მხოლოდ, ცხვრისას დიდ ყველს აკეთებენ.
კოპ-ი
ფშ., თ. ქალამნის ამოსასხამი თასმა. „კოპი ეწოდება ტყავის წვრილ ზონარს, რომლითაც ქალამანი ისხმება“ (ჩაჩ. 23).
კორ-ი
მოჴ. ხის ბურთი, კორ-ჯოხობაში სახმარი. კორ-ჯოხობა მოჴ. თამაშობაა. ერთი პარტია შეაჯდება მეორეს („დედა“ დედას და „ამხანაგი“ ამხანაგს). დედა დაიჭერს კორს და გარას (ჯოხს) გაჰკრავს. სადაც კორი დავარდება, იქ უნდა მიარბენინონ „ცხენებმა“. შემდეგ გარა უნდა ესროლოს „ცხენზეით“ კორს და გააგოროს. თუ ააცდინა დედამ, „შვილი“ გაჰკრავს და გააგორებს. თუ ყველამ ააცდინა, „ცხენები“ „მჴედრებად“ გადაიქცევიან და „მჴედრები“ „ცხენებად“.
კორა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „თოფის გასახედი სანიშნებელი. საბა ამბობს ბარის სატერფულიაო“. გასანიშნავი მოჴ., კორა ჴ., კორამი ჴ. (შატ.).
კორნე
ჴ. (შატ.) დაწნული აკვანი (პირველად იმაში აწვენენ ბავშვს). კორნილა ფშ. აკვანი (მისხედს კითხვის ნიშნები. ალბათ, სადაც შევამოწმე, იქ არ იცოდნენ).
კოღო
მთ. (ჴადა) ბუზია ერთნაირი, რომელიც მწარედ ჰკბენს ცხენს, მოჴ. თითქო იგივეა. კარგად ვერ ამიხსნეს. კოღო მთ. (მლეთე) იგივე, რაც სალიტ. ენაში.
კოში
(2) ჩამჩა, ლუდის ამოსაღები (ტარიანი). „დიდი სალუდე თასია“ (ბეს.). „სალუდე ჯამი რვლისა“ (ბეს.), „რვლის დიდი თასი; ვინც რამე სახელს იზამს ჴევსურეთში. ეს კოვშს დიდი მნიშვნელობა აქვს“ (ბეს.).
კოშკი
მოჴ. სათიბში ქვა ქვაზე შეწყობილი (ნიშანია იმისი, რომ არავინ მოაძოვოს). სათიბის ნაპირში დგამენ. ლიგანა, ციხია ჴ. (არხ.), ლიგანა, კოშკი ჴ., სარყი მოჴ., სარყე ფშ. დასობილი გაყვლეფილი ჯოხია იმავე მიზნისთვის.
კოჩხო
თ. ჩამჩა (კოჩხო ტარიანიც არის და უტაროც (უტარო მეცხვარისა არის). ჩამჩას ხევსურეთში ქიტი ჰქვიან.
კოწოლი
(1) ფშ. ადუღებული წყალი რომ ისვრის შხეფს. წკინტოლი ფშ., კოწოლი ჴ. ადუღებული წყლის მიერ ამონასროლი წვეთი. ნაწკინტოლი გუდ., წინწალი მთ. (წინწალი მოჴ. ნაპერწკალი). ნ. წკინტოლი.
კოჭაობა
ჴ.: ბედნი (მხ. ბედი) ამხანაგები კოჭაობაში ან სხვა თამაშობაში (ორი ერთ მხარეზე იყოს და ორი მეორეზე). ჟანტა-მშრალა კენჭის ყრა (ორს შუა), ფერი კაი გვერდი, ჭიტი ამოთხრილი გვერდი, ზიქა თხელი გვერდი. ჩამიდგი კოჭი მასესხე. მავსწუყე, მავიწუყე მოვიგე. ჯილაზე გასვლა თავნზე ყოფნა, ფრედ თამაში.
კოჭობ-ი
(1) გუდ., მთ., მოჴ. სპილენძისგან (ან თიჴისგან) ერბოსთვის გაკეთებული ყურიან-ყელიან-ჭოჭიანი ჭურჭელი, პატარა, თუნგივით მოყვანილი.
კოხი
(1) ფშ., მთ., მოჴ. გურჩი, ფილთაქვა, მრგვალი ქვა, „მირგოლი ქვა“ (გუდ.), „გურგალი ქვა“ (მთ.), მოჴ. იგივე და ქვა საზოგადოდ. ჴ. ქვა, რასაც ხელით აიღებს კაცი. ნ. ფილთაკოხი.
კოხუჯი
გუდ., მთ., მოჴ. ქალამანი, კოხმიჯი, კოხმინჯი ზ. ფშ. სიტყვა გამოსულია ხმარებიდან: კოხმიჯნი ჩაიცვენ, შვილო, გამიგონავ ბებრისაგან“ (ფშ.). კოხუჯი მოჴევეებმა იციანო (მთ.), „ჩვენ ქალბანს ვეძახით“ (ჴ.). კოხუჯს ხევში ზემოდან არა აქვს რა და წმინდა მოჩანს. მხოლოდ ძირი აქვს და ზედაპირი – არა. თასმებით არის გადაკრული. ნ. ბანდული, ჴუნჩა.
კრაჭუნა
თ., რეტ-რეტა ჴ., კუტ-რეტა ფშ. ცხვრის ავადმყოფობაა: უცბად კლავს ცხვარს. (ცხვარს) კბილების კრაჭუნი აქვს და იმიტომ დორბლსა ჰყრის პირიდან.
კრუტი
გუდ., მთ., მოჴ., ჴ. (არხ.), ფშ., თ. (თუშეთში იშვიათად, ჩვეულებრივ კრუხი იხმარება) კრუხი. მოკრუტება მოკრუხება. შენი და კვერცხად აქცია, / მენამც ზედ მომაკრუტაო (ფშ.).
კუდ-ი
სამხრის კუდი ფშ. ჭამა სამხარსა და ვახშამს შუა. სამხართ უკენა მთ. „სამხრის კუდი არა და ვაჴშმის კუდი გამიგონია“. ნემსის კუდი გუდ., მთ., ფშ., ჴ., თ. ნემსს რომ ძაფი შერჩება კერვისა ან ქსოვის შემდეგ.
კუდიან-ი
ჴ. ავ სულად წარმოდგენილი არსება, რომელიც კუდიანთ ღამეს ტილს და რწყილს გადააშლის თავზე მესმიანებს და იტყვის, ვინ რისგან მოკვდება სოფელში (ჴ. მას. 149-151)
კუდიანთ წუხრა
ჴ. დიდ მარხვის უკანა კვირის ოთხშაბათ ღამეს სახლის პატრონი ნახშირს მოაყრის ყოველგვარ საგანს სახლში (ტანისამოსს, იარაღს, ლოგინს და სხვ.) კუდიანთაგან დასაცავად (ჴ. მას. 149-150).
კუდოვანი
ჴ. ბოლო-თეთრი ძერა (ტანი შავი აქვს. თუ ტანიც თეთრი აქვს, მაშინ ორბს ეძახიან). კუდ-ბეჭედა თ., ფშ.
კუდურა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) თავკომბალა. სანსალა მოჴ., სამსალა ჴ. (შატ.), ბუთუთა ჴ., ბაყაყის კოვზა მთ., სასალაჸი, სალსალაჸი თ.
კუზურაჸი
თ. ეს მეტაჸ კუზურაჸი არს თ. – ამან ბევრი სატნის (ყველის) მიჭმევა იცის. აკუზურაჸებ ატან, აჴდურებ. უდერაჸს ნუ აკუზურაჸებ თ. – ბევრს ნუ ატან.
კულა
(1) მოჴ. ხშირად ხმარობენ დედაკაცები: კარგი-ღა, ჩე, კულა! სუ-ღა, კულა ჩე! თავად წავა კულა. მაიტა-ღა, კულა ჩე! კარგი-ღა ბეჩა კულა.
კულა
(2) ჴ., მოჴ., ფშ., გუდ. „სახლში ბოძივით აშენებული ქვისა, რომელიც იმაგრებს სახლს“ (ბეს.). ქვებისაგან აშენებული კედელი, ბოძის მაგიერ ამოყვანილი. მთ. ქვით აშენებული ბოძი (არშინ-ნახევარი იქნება ირგვლივ). კულო ჴ. (შატ.) ოთხკუთხი ბურჯი. შდრ. ლიკვი (2).
კულუხი
მთ., ფშ., მოჴ., ჴ. ღვინის ღალა ხატისთვის. ხატებს წინათ მამულები ჰქონდათ ბარში. კულუხი საზოგადოდ ღალა არის, უფრო კი სასმელებისას ჰქვია. ნ. მათარა (2).
კუნკუხო
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „იგივე კუკუხო, უკანანი“. კუნკუხონი, კუკუხონი ფშ. გავა (?). კუკუხო მოჴ. საჯდომი ძვალი მეჯების ქვემოთ.
კუნტულა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „უკუდო“, კუდ-მოკლე (ცხვარი); მოკლე-ტანისამოსიანი. მოჴ., თ. უდუმო ცხვარი, მცირე დუმიანი; ცხვარი, რომელსაც დუმა არ აჩნია. კოჩა ჴ. (შატ.), დუმა-კუნტა ჴ.
კურატი
ფშ., მთ., კურეტი ჴ. ხატისად შეწირული ხარი, რომელიც არ დაიკოდება და არც უღელში გაიბმის. დაუკოდავი ხარი („მოზვერი“ ბეს.), ხატის დასაკლავად განკუთვნილი.
კუსება
გავრცელებულია აზრი (ა. ზისერმანსაც მოჰყავს იგი „კავკაზში“ 1851 წ.) თითქოს ხევსური ჭერხოდან ჩასძახებდეს თავის დიაცს: კუს თუ გეკუსებისაო? დიაცი თითქო უპასუხებდეს: მეკუსებისაო, ან მეჴსენ, მეძინებისაო, მეხიმც გედღლიშებისაო! მაგრამ დამარწმუნეს, რომ სულ ტყუილიაო. ასეთი სიტყვები არ არსებობს ხევსურეთში (არ არსებობს არც მეხი). საჯამბარაოდ რომ მიდიან ხევსურები ბარში (ჭაპნის დასაწნელად), მართალია, მაშინ ეუბნებიან ბარელებს (ან ვისაც შეხვდებიან) ეგრე ვიცითო, მაგრამ ხუმრობითო (ნ. მაინც კუსკუსობა).
კუსკუსელა, კუსუსა
მოჴ. გუდა-ფშუკა, დათვის ქაჩქაჩა, ყოვის საჩუარა მთ., ყვავთ კუსა ჴ., მყვართ კუსაი ჴ., მყორთ კუსაი (ჰო, ასეა) ჴ. (არხ.), ყვავთ ყველი თ. სანამ პატარაა, გაიზრდება, გაშავდება და საცუარა თ. (დიდი), ყოვთ საცუარა ფშ., კუსკუსელა (ან კუსუსა) პატარაა, რომ გაიზრდება – დათვის ქაჩქაჩა.
კუტ-ი, კუტნ-ი
ჴ. Cunnus, pudenda mulieris, ორივე ბაგე vaginae. ზუტი თ.; „დიაცმ თუ გაგვაჯავრ, «დაგეწვნეს კუტნიო» ვეტყვით“ (ჴ.). კუკი თ. იგივე.
კუტალა
ჴ. (რაზ.-ჭყ.) „კინკრიჟო“. კითხვის ნიშნები მისხედს. არ იციანო, მიმიწერია. ზემო ფშავლებმა იციანო, გომეწრელმა მითხრა.
კუჭ-ი
(1) გუდ., თავ-ქუდი მთ., ქუჩალა (<ქუდ-ჩალა?) ფშ., ჴ. მოწვერილ თივაზე დასაფარები (ისევ თივისა), რომ წვიმა არ ჩაუვიდეს.
ლაგამი
(სპ.): საჴორჴე ლაგამი მთ. პირში ამოსადები რკინიანი აღვირი. ნ. ალაჴი (1). მარჴილის ლაგამი მთ. თივისა და მარხილის შესაჩერებელი მუხრუჭი. ლაგმვა, დალაგმვა ჴ., თ. შეჩერება, დამორჩილება: „მიწრიელ დაულაგმიდი“ ჴ.
ლავაშ-ი
ლაში, ლაოში მოჴ. ლავაში, თხლად გამომცხვარი პური. „ბებრის ქელეხში ქერის ლავაშიც კარგიაო“ (ანდაზა).
ლავაშა
(3) ფშ., მთ. გიჟი ცხენის დაჭედვის დროს დასაწყნარებლად ყურზე ან ჩიჩვირზე თოკ-გამობმული ირმის რქა ან ხე.
ლათბა
ჴ. გრძელი და დიდი გეჯა. ხმარობენ უმეტესად ხატებში ლუდისთვის. ლახტბა, ლახტმა თ. (ბევრმა არ იცის) სალუდე გეჯა. ლათვე, ლათბე ჴორ., გუდ. წყალზე დადგმული გეჯა საქონლისთვის. ნ. ისარნა.
ლაკანტური
ჴ. ლუყი, ენა-მოჩლექილი, ჩლიქი. ლაკანტურობით ცნობილიაო ხევსურეთში ორი სოფელი: ხორნაულთა და ჭიმღა. მაგალითები ჭიმღიდან: დალაი (დანაი), კოლაი (კონაი), ლას ამბობ შელა (რას ამბობ შენა), მაცვი (მაჩვი) და სხვ.
ლალვა
წალალვა ჴ. წარგზავნა, გაგზავნა; წამალალვა ჴ. გამოგზავნა; გადალალეს ჴ. გადარეკეს. ელალე თ. გარეკე (საქონელი).
ლამპარი
ჴ. შუა ზამთარი, დაახლოებით იანვრის ბოლო რიცხვები („ზამთარ რო გასწორდების“). ლამპრობა ჴ. ნ. ივ. ჯავახიშვილი, ქართვ. ერის ისტორია, წ. I, 1908, გვ. 109. კ. კეკელიძე.
ლამპარია
გუდ., მთ. დიდ ოთხშაბათს ცეცხლი უნდა დაანთონ (ლიხისა), გადაფრინდებიან ზედ და იტყვიან: „რი კუდიანთასაო“. ამპარია მოჴ., ლომპორია ფშ. დიდი ცეცხლი.
ლამპარიობა
გუდ. ცეცხლის დანთება ნათლისღების წინა დღეს. ლამპორიობა მთ. დიდ ხუთშაბათს დანთებული ცეცხლი. ლომპორია ფშ. დიდ ოთხშაბათს დანთებული ცეცხლი. ამპარიობა (ჰო აგრე!) მოჴ. ჭია-კოკონა (31 იანვარს დაანთებენ ცეცხლს). „ლამპრობა“, როგორც საეკლესიო დღესასწაული, მოდიოდა მირქმის დღეს. ე. ი. 2 თებერვალს ძველი სტილით. ნ. ლამპრობა.
ლამპრობა
მთ. ყველივრის პარასკევს ცეცხლს დაანთებენ და ზედ გადაფრინდებიან ბალღები. ნ. ლამპარი, ლამპრიობა.
ლასტ
(2) გამოლასტული მთ., მოჴ., თ. „გომი ზურგზე მიკრული“ (მთ.), ძლიერ მშიერი. დალასტული, წამოლასტული დაწვენილი ყანა (ავდრისგან, სეტყვისგან ან თავისი სიმძიმის გამო).
ლაფ-ი
მოჴ., ჴ. სველი. დალაფება ფშ., თ., ჴ. დასველება წვიმისგან. დამალაფა – წვიმამ დამასველა. დავლაფდი, ჩავლაფდი, გუდ. დავსველდი წვიმისგან. ჩამალაფა და ჩამატბორა თ. ნ. ტბორი.
ლაქარდიანი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ენაწყლიანი, ენა-ტკბილი“. თილისმიანი ფშ., მოჴ. პირმოთნეობით მოლაპარაკე. „გაუთლის ლაქარდებს“ (ფშ.).
ლაღი
გალაღება ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გახარება“. მთ., მოჴ., ჴ. თ. იგივე. „გალაღებულია, არა აჯავრებს რაო“ (მთ.).
ლაყო
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ. ლოყა, ქური ჴ. (თუშეთში ლოყა იციან). გუდამაყარში ყოყმანობს თვითეული: ხან ლაყო-ო, ხან ლოყა-ო. იხმარება კი ორივე ფორმა, მაგრამ რომელი უფრო ხშირად, ვერ გამოვარკვიე.
ლაშარის ჯვარი
ფშავლების სალოცავია (ფშავის არაგვის თავში, მარჯვენა მხარეს. მის პირდაპირ მარცხენა მხარეს, ოღონდ უფრო მაღლა, თამარ-ნეფეა.
ლაშნი
(მრ.) მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. პირი. ლაშთ გართხმა, დართხმა პირის გაღება, დაღება. „რას ართხამ ლაშთაო“ (მოჴ.), რას დაგირთხმია ლაშნი“.
ლაჩქიმი
ფშ., ლაჩქიმა (ერწ.) ორი ხე, რაზედაც დაწნული ჩელტია დაკრული და რომლითაც ჯინს მიათრევენ. ლაჩქიმა გუდ., ციგის ღუა (ღუა – ციგისა და მარხილის ფეხი). ლაჩქიმი მთ. ფიცრისგან გაკეთებული ციგა (ციგა მთიულეთში მოხრილი ხისგან მარხილსავით გაკეთებული საქანელაა).
ლაჭანი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „წნელისაგან მოქსოვილი ლოგინი. შიგ თივა ან ბურდო აგია და ისე იძინებენ“. ჩაფი ჴ., ლაჭანი ჴ. (შატ.), ტახტი (ფიცრისა), ჯინი თ. იგივე.
ლახიანი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ფეხებს რომ ძლივს დაათრევს, ისეთი კაცი“. მისხედს კითხვის ნიშნები და მიმიწერია: არ არისო. ნ. ლაჯიანი.
ლახტარა
ჴ. მჟაველა (მჟაუნის მსგავსია). მჟავია ჴ. კიდევ სხვაა, მაღალი იზრდება. მჟავია თ., მჟავანა ფშ. საზოგადოდ ორივე.
ლაჴ
(1): გალაჴვა მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. მიწაზე გაგორება. გალაჴვა მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. მიწაზე გაგორება. გალაჴვა თ. გათელვა. დალაჴვა ჴ. ფეხით შედგომა, ფეხის დადგმა.
ლაჴ-ი
თ. ა) დაღლილ კაცს წყურვილის გამო პირზე რომ ჭუჭყი მოუვა. ბ) ლაჴი თ., ნერჴი ფშ. დამდგარი წყალი რომ თავზე ჭუჭყს მოიგდებს.
ლაჯიანი
ჴ. კოჭლი; ლეჯიანი ჴ. (შატ.) კოჭლი. ლაჯიანი თ. ვინც კარგად ვერ დადის; ვისაც ბუნებით დაჰყვება რაიმე ნაკლი და ვერ დადის კარგა. „ლაჯიანი ლაჯიანს აყვედრიდაო“ თ. (ანდაზა).
ლებ-ი
(1) მოჴ., ფშ., ჴ. კლდიდან გამონადუღი შაბის მსგავსი რამ (შრება, მლაშეა). ჯიჴვი და ფსიტი ეტანება და ლოკავს. მონადირეებმა იციან ეს ადგილები. კლდიდან გადმოდის. შაბის გემო აქვს. საღებავად ხმარობენ (წითლადაც, შავადაც და სხვ., ყოველგვარია). დიში თ., შდრ. მატალა.
ლებვა, დალებვა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „შესაღებავათ გამზადებული ნართის მჟავეში გავლება“, ლებით შეღებვა. ნ. საღებავი.
ლეგუში
ფშ. ლუდის ამოსაღები ჭურჭელი. ზოგი დიდია, ზოგი პატარა. სპილენძისაა, ხისაც. როგორც თუნგი, ისეთი ფორმისაა.
ლეკურა
ფშ. წყალში მოხარშული პატარა პურის კვერი (ცომი მომრგვალდება ერთი ხელის გამოსმით, მაგრამ თავი არ შეეკვრის).
ლემ-ი
თ. (ბოჭორნაში ლიმი), ლემცოფა თ., ფშ. ლენციფა. თეთრი ბალახია, მაღალი იზრდება. კაცს აგიჟებს. ნ. ნარცოფა.
ლემადე
ჴ. (ჭყონიას ლამადე შეცდომაა) ქარ-ბუქიანი ნისლი, თანაც ბნელი; ნისლი მთაზე გადმოწოლილი ქარისაგან. „ლემადეს იმას ვეძახთ, ცოტა ნისლებ რომ დაჩნდების, იმასთან ცოტა სიცივე იქნების“ (ჴ.). ნ. ჯანღი.
ლემანი
მოჴ. ნისლის ფერი, ყომრალი, რუხი. ლეგა ფშ., ჴ., ლემანა, ლემანაი ჴ. (იშვ.) ითქმის ხარზე და ფურზე.
ლეპო
მთ., ლაპო მოჴ., ლოპო ფშ., ჴ., თ. წვენი, რომელიც ჩაუდგება გაღვიძებულ მცენარეს ქერს ქვეშ და რომლითაც ის იზრდება. „ლაპობის დროს (თებერვალ-მარტში) მოჭრილი ხე“ (მოჴ.).
ლექსი
მოჴ. (ყ. 642,18; 758,17 ქვ.) ზღაპარი. ლექსი ჴ. ლექსად ნათქვამი უფრო ქალ-ვაჟის სიყვარულის შესახებ. ნ. სიმღერე.
ლეში
(1) მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. (იშვ.) ხორცი. საპირისპიროა ძვალი, ძოლი. „წუხელ, ძმისავ, კარგი სიზმარი ვნახე, ტყავს რასმე გავზილავდი, ლეშს რასამ ვკიდებდი კირჩხაზე“ (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 34). დაილოცენით, ფშავლებო, / თქვენის ფშაურის წესითა! / მანამ თქვენ მყავხართ ცოცხლები, / ლეში არ მომაკლდებისა. (ვაჟას ექსპრომტი, ფარნ. ლომაშვილის „რამდენიმე მოგონება“: „ლიტ. საქართვ.“, 13.8.1976).
ლვილი
(1) ფშ., ჴ. ა) საქსოვში (საქსოვ ხელსაწყოს ყდათ ეძახიან, ყდანი) ერთი თავში და ერთი ბოლოში გაყრილი ჯოხი, რომელზედაც ქსელია დახვეული. ბ) მარხილში გაყრილი ჯოხი. რვილი ჴორ., გუდ., მთ. ვილი თ. (ქსლისა).
ლიბო
გუდ., ფშ., თ., ლიბუ ჴ., ლიბო (ბაჩ. „ივერია“, 1887, № 205). საძირკველი, უმთავრესად მისი ზემო ნაწილი.
ლიგანა
ჴ. (არხ.) სათიბის პირად ქვებისაგან ახოხოლებული კოშკი. ნ. კოშკი. ლიგანა ჴ. (კიდევ) მთებში გზის საჩვენებლად ახოხოლებული კოშკი (ვთქვათ, მონადირეებისა).
ლითონი
მოჴ., კაჭკაჭი ფშ., კაპორჩხალა მთ., კაპორჩხინა (გუდ.), თვალი ჴ., თოლ-კოჭი (?) მოჴ., საკოჭური თ. რაზედაც წისქვილის ბორბალი ბრუნავს. „ლითონზე გადავარდაო“ (მოჴ.).
ლიკვი
(2) თ. კედლის („ყორის“) აფრა, სხვეტსავით აყვანილი კედელზე, მისაშველებლად (ნ. კულა). ლიკვები თ. კედელში დატანებული გათლილი ხეები ან სიპები, რომ კედელი არ გაიხსნას.
ლიპაობა
ჴ. „ბავშვების სათამაშოა. ბავშვები წრეს შემოხაზავენ და შუაში მწკრივზე კოჭებს გააწყობენ. თვითეული მოთამაშე გარკვეული მანძილიდან ქვას ესვრის კოჭების მწკრივს და რამდენ კოჭსაც ამ გარტყმით შემოხაზულ წრეს გადააცილებს, იმდენსავეა მოგებული“ (ჩაჩ. 45).
ლიტრა
საწყაოა. ხევსურული ლიტრა შეიცავს ოთხ ჩარექს, ანუ ოც სტილს. სტილი კი – ოთხ კვერცხს. ნახელიტრა ჴ. ნახევარი ლიტრა. ნ. საწყაო.
ლიშანი
(1) ჴ. ნიშანი, ლიშნავს ჴ., ა) ნიშნავს, ბ) შარნავს (საცოლეს), ლიშან-მიცემული ქალი ჴ., ანუ დალიშნული ქალი ჴ. „ნათხოვი“ (ბეს.).
ლიშანი
(2) ჴ. მიზანი. დაღლიშნებს დაუმიზნებს: „ლიშანი იცის ისეთი, რომ, რასაც დაღლიშნებს, არ გააცდენს ტყვიას“ (ჴ. მას. 188,8).
ლიხი
მთ., მოჴ. გამხმარი ღერი ნარისა და თამბაქოსი. თამბაქოს ლიხი: თამბაქოს ჩამოაცლიან ფოთოლს, ღერს გაახმობენ, მოხარშვენ და მის ნახარშში ხბოებს გაბანენ, რომ წილი გაუწყვიტოს. ნახარში მწარეა. მისი სუნი ხბოს აბრუებს და ზოგი ვერც კი უძლებს. ლიხი მოჴ. ყალივნის ტარის („სირის“) გამოსაწმენდი წვრილი მცენარის ღერი. გამხმარი ღერი ბალახისა საზოგადოდ. ლიხი ჴ. მსხვილ-ფეხა ბალახი. ლიხი თ. მაღალჯოყრიანი ბალახი. ლიხი ფშ. ა) მდიდარი ბალახი. ბ) სველი, დანესტიანებული.
ლოჴ-ი
(2) ფშ., მოჴ., ჭუჭყი. ლოჴი, გოხი ჴ. ჭუჭყი. ლოჴი ჴორ., გუდ., მთ., მოჴ., ფშ. ჭუჭყი. ლოჴიანი, გოხიანი ჭუჭყიანი.
ლუბი
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., გამხდარი, მჭლე (საქონელი). სილუბე სიგამხდრე. გალუბება ჴ. დამჭლევება. ნ. ჯანდაგი.
ლუგუმი
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. უგემური, უმარილო (საჭმელი ან სასმელი, მაგ., დაუმჟავებელი კაპარი); ულაზათო, უგერგილო (კაცი). „სიტყვა კოჭლი და ლუგუმი“ (ვაჟა, 112,1 ქვ.).
ლულუა
ჴ. (იშვ.), ლილია ჴ. (ხშირად), ლულუა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ზიზია“, ბრწყინვალე რამ ბავშვების სათამაშოდ. ბალღებს ვეტყვით: მოიდა ლულუაიო, მოიდა ბუაიო (მთ.) „ლულუან გელევიანო“ (ჴ.).
ლურუმა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ბალახია“. მე კითხვა მიზის და არ იციანო, მიწერია. ალბათ კორ. შეცდომაა ლუხუმას ნაცვლად.
ლუსმარი
ფშ., რუსმალი მოჴ., უსმარი ჴ., თ. (არაბ. მუსმრ) მუსმარი, ლურსმანი. უსმარი თ., ლუსმარი ფშ. ცხენის დასაჭედი ლურსმანი.
ლუწ-ი
მთ., მოჴ., ლუჭი გუდ., ფშ., ლუჭყი ჴ., ლურთი თ. (თამაშობაში): ლუწი თუ კენტი (მთ.), ლუწი თუ კეტი (მოჴ. კეტი და არა კენტი), ლუჭ თუ კენტი (გუდ.), ლუჭყ თუ კეტი (ჴ.). „ ლუწნი წყვილია“ (მოჴ.). ნ. ჩუთქი თუ ქანა საღარა.
ლუწკეტობია
„დილით კალოს კარზე გაუთხოვარი ქალები ცალკე იკრიბებოდნენ, თან თხილი ან კაკალი მოჰქონდათ და საფეხნოს კარზე მყოფ ბიჭებთან შარის გასწვრივ ლუწუკეტობიას თამაშობდნენ“ (ჩაჩ. 144). „ბიჭები საფეხნოში ჭიდაობდნენ, შვილდ-ისარს ისროდნენ, ლუწკეტაობდნენ“ (ჩაჩ. 145).
მავანი
გუდ., მთ., თ., ფლანი ფშ. (არაბ. ) ესა და ეს, მთქმელისთვის ნაცნობი, მაგრამ დაუსახელებელი (კაცზე, ცხოველზე, უსულო საგანზე). ფლანი კაცი ვნახე, ფლანი და ფლანი კაცი ვნახე.
მავნე
გუდ., მთ., თ. ფშ., მანე ჴ., მონე მოჴ. მაცდური, ეშმაკი, მავნებელი, ზიანის მიმყენებელი. „მაუშარებს რასმე კაცი კაცსა“ (გუდ.).
მათარა
1) მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. თხუსის ტყავისაგან გაკეთებული წყლის ჭურჭელი. ჴევში მეშისას აკეთებენ. „მათარაიმც გამიჴადა მზეინარის ბარკლისაო“ (ფშ.).
მაკრატელი
თ. მაკრატლის ჯურაა. თითები არ გაეყრება. ცხვრის საპარსველი რომ არის, ისეთია, მხოლოდ პატარა. ქსოვილების გასაკვეცად ხმარობენ. მაკრატელი ჴ. პატარა, ოჯახში სახმარებელი მაკრატელი. ნ. დუქარდი და საკვეცაჸი.
მაკუტაჸი
თ. თივის ბულულა. ჩადალს ხე აქვს ჩარჭობილი. მაკუტაჸი სახელდახელოა; რამდენიმე თივის კონა ერთად დაყუდებული. ნ. ბიჟინა.
მალეული
ჴ., თ., ადრეული ფშ. ა) შემოდგომასა და ზამთარში გაჩენილი საქონელი. ბ) გაზაფუხლზე პირველად მოხნული ყანა (ადრე შემოდის). საპირისპიროა ნელაი ჴ.
მამა
ჴ. ა) თაობა, ჩამომავლობა, გვარი. მამად მაუდის ჴ. ჩამომავლობით მოუდის. მამ-პაპანი წინაპარნი (ჴ. მას.).
მამრი
ჴ. მომეცალე, მაღრი (=მოერიდე) მოეცალე, მორი თ. ჩაწერილი მაქვს აგრეთვე მამღრი („გამშორდი“-ს მნიშვნელობით, მაგრამ ფორმა მაეჭვებს (ორი ობიექტის ნიშანია: პირველი პირისა და მესამისა). ნ. რიდება.
მანქანა
გუდ., ჴ., სამაქნე (=სამანქნე) ფშ., ამოსაზიდი თ., ასაზიდი მთ., მოჴ. წისქვილის ფეხის ასაწევ-დასაწევი, მანქანა დაუდე – დაუწიე წისქვილს ფეხი.
მანძილა
(ჭყ., ჴ., ნ. ურბ.) „დიდი ირემი“. ჴ. ექვსისა და მეტი წლის ჯიხვი. „მანძილა“ ჴევსურეთში ჯიჴვის ეპითეტია, მაგრამ მეტაფორულად შეიძლება კარგ ვაჟკაცზედაც ითქვას. თ. ხარის სახელია, ფშ. ზორბა ხარი. ნ. ჯიჴვი.
მარაგი
(1) მოჴ. (ყ. 465, 13; ვაჟა, „ცრ.“, 96) ღრუბელი; ნისლი. „მარაგს იკრავს“ (მოჴ.). მარაგი თ. თბილი ღრუბელი.
მარახული
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „შემოდგომის ყვითელი ფერი“. მთას მარახული მოჰკიდა, / მწყემსო, აჰყარე ცხვარია. / არ მოგწყინდაა მთას ყოფნა, / არ მოგინდაა ბარია? (ფშ.)
მარახული
ჴ. (ს. ნისლი) სთველზე, როცა მთაში ნისლია და ცოტად თოვს და თოვლი ბალახსა და ტყეს ეკვრის და იყინება (მიწაზე კი დნება); „რო მოსწვიმს და მემრ ბალახებზე გახყინავს სთველზე, იმას ვეძახით ჩვენ მარახულს“ (რთვილი სხვაა კიდევ). ჭირხლი თ. სთველთ რო მოსწვიმს და მემრ ბალახებზე გახყინავს, იმას ხქვიან ჩვენჩი მარახული“. რაზიკაშვილის ახსნაც უსაფუძვლო არ ჩანს: ერთი ფშაველის ახსნით „მარახული ლიშნავს შემოდგომის პირზე გადამხმარ ბალახ-ბულახს. მარე ნ. მარი.
მართალი
ჴ., ფშ. სწორი (ხმალი, ჯოხი და სხვ.). მართალი გზა თ. სწორი გზა. მართალი თოფი ჴ. უტყუარი, მიზანში სწორად მიმავალი თოფი (ჴ. მას.).
მართულობა
ჴ., მორთულობა გუდ., მოჴ., კმაზულობა მთ., მოჴ., აკმაზულობა თ. ცხენის მორთულობა ნ. კმაზულობა.
მარი
ფშ., გუდ., მთ., მოჴ., მაღრიჴ (რდე) მოეცალე. მარი ჩე, მა! მარი, ჩე! მორი თ., მარი (ყ. 235,2 ქვ.). ნ. მამრი, რიდება.
მარიამის სარტყელი
გუდ., მოჴ., მარიემის სარტყელი მთ. ცისარტყელა, მშვილდ-ისარა ფშ., მშვილდ-ისარანი ჴ., თით-ბეჭედა თ. ჴაჴმატში (ჴევსურეთში) გავიგონე ცის გირკალაჲ, მაგრამ უარყოფენ.
მარტო-სკამი
მთ., სამარტო სკამი, სამარტოე სკამი მთ. სამ-ფეხიანი პატარა სკამი (ერთისთვის). მარტო-შკამი მოჴ. (ყ. 107,9; 248,1 ქვ.; 654,10), სამარტო შკამი მოჴ. იმაზე უფროსი დაჯდება ქორწილში, სხვას არავის შეუძლია.
მარტო-ყვავილი
ჴ., ძროხის ყოილი გუდ., ძროხის უოილი, უფრო ჴარის ყოილი მოჴ., ბედნიერი ფშ. (საქონელს შეეყრება, კაცსაც) ციმბირის წყლული(?).
მარღვიალი
მთ. კაცის კაცზე წამკიდებელი, ვინც კაცს კაცზე ასისინებს, მარღვიელი მოჴ. „ვისაც ჩხამიანი ენა აქვს“.
მარხვა-ტეხია
ფშ., ჴ., მარხვა-ჩეხია ჴ. (არხ.), მარხო-ჯიგანაი მთ., მარხა-გეჯაი მოჴ. ვინც მარხვას არ ინახავს.
მარჴე
ჴ. ძნელად გასაკეთებელი, საჯაფო (საპირისპიროა მარჯვე). მარჯვე კი არ ას, მარჴე (ჴ.), მარჴედ პურმამშეული ჴ. მეტად მოშიებული. მარჴე ფშ. ა) ავი, ბ) მძიმე ავადმყოფი, მარჴედ ყოფნა ფშ. მძიმედ გახდომა ავად („მარჴედ არის“), მარჴე თ. ანჩხლი, ავი (კაცი, ძაღლი), საპირისპიროა ალალაჸი.
მარჴილი
მარჴილის ფეჴი (გუდ.), მარჴილის ღო, მარჴილის ღუა მთ. ნ. ღო, ღუა. მარჴილის კედები ნ. ხაბუხბი. მარჴილის ლაგამი ნ. ლაგამი.
მარჴილის უბე
მოჴ. ორი წერი ანუ ორმოცდაოთხი ძნა ერთად აგებული (სხვანაირად: ცხრა ხუთეული, ერთით ნაკლები). ჴელეური ერთი ძნა, ხუთეული ხუთი ძნა, წერი 22 ძნა, მარჴილის უბე ორი წერი, ანუ 44 ძნა.
მარჯვე
გუდ., მთ., მოჴ., (ყ. 554,8), ჴ. (იშვ.) ახლოს მყოფი. „შეშა აღარ გვქონდა და გზასთან ეგ ხე უფრო მარჯვედ იდგა“, „მარჯვეს არი“ (მოჴ.), ახლოა (საპირისპიროა შორი). მარჯვე ჴ. ადვილად გასაკეთებელი (საპირისპიროა მარჴე). მარჯვეს ჴ. ახლოს.
მასე
თ. (ძველად), ჭირტალი თ. (ძნელად შემოსულია) ღოლოს მსგავსი ბალახია (ჭეკარი?). მხლად არ აკეთებენ. ნ. ჭეკარი.
მატალა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „შირიმის კლდე, წყალი რომ წვეთავს მაღლიდან და თან კირიან კლდეებს აკეთებს. ფშავში ბევრია ამისთანა კლდეები“. მისხედს კითხვის ნიშნები. ალბათ, კორექტ. შეცდომაა. მიტალა ჴ. „წითლად რო გაებმის მიწას“.
მაქანისი
ყ. 69,7 ქვ. (კორ. შეცდომაა?) მაქნისი (?), მოქნისი, მოქნისა მოჴ. როს მოქნისი არის (მოჴ.) რის მკეთებელია, რის მარგებელია.
მაყვარე
საყვარელი(?). „მაყვარეების გულისთვის ქმარი ვის გაუგდიანო“ (მერკ. 13). მთიულეთსა და ხევში მოყვარე არ იციან. იციან მოკეთე და (მ)ძახალი (ცოლეურზე). მაყვალია ნ. მაყოლია.
მაყვერება
მაიყვერაო, იტყვიან: „გათბება და მოყრჩოლდბა ბაზალუყი და იმის გამონაჴად არაყზე იტყვიან. არ გამოუვა სრულებით“ (მთ.).
მაჩიკა (მოჩიკა)
ჴ. ერთი ბალახის ძირია, გუთანს ამოაქვს, ჭამენ. მაჩიკა ძირს ჰქვია. მაჩიკი (მიჩიკი) თ., მაჩიტაი მთ., „გამიგია კი მაჩიტელა (მოჴ.). ნაჩიკა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მაჩიტელა, მცენარეა, თეთრი ძირი აქვს, რომელიც იჭმევა“. ნ. კაწაი, ფათალა.
მაცალო, მოცალო
მთ. მოზვერი, ჭოჭყი ჴ., ჭეჭყაი, ჭეჭყაჸი თ., ჭეჭყი ფშ. ზროხა ორ წლამდე (გინდ მოზვერი იყოს, გინდ დეკეული).
მაჭეჭა
მთ. ავადმყოფობაა: „ცხორს უჩნდება ჩლიქებში. დანაყვენ შაბიამანს, შაბს და მარილს დააყრიან, დაუხვევენ მჩვრით და მორჩება“. მაჭეჭი „ძროხას იფრო უჩნდება ძუძუებში“ (მთ.).
მაჭკატი
ჴ., თ. (ჭყ. დ. პ.) „ხევსურულია. იგივეა, რაც რუსების ბლინი.: გათქვეფილ ფქვილის სითხეს შუშავენ ცხელ ტაფაზე და ამ მოშუშებულ ცომს აწებენ ერბოში და ისე გიახლებიან“. რძეში თხლად ფქვილს მოუკიდებენ, ცეცხლზე შემოკიდებულ ზედგანს ერბოს ან დუმას წაუსმენ და ზედ კოვზით დაასხმენ, მოშუშვენ და შემდეგ ერბოში ამოუწებენ და ისე ჭამენ. ფათილი ფშ.; შდ. ფოფხი.
მაჭკდევა
ჴ. ჭკდის გაკეთება. „დანით დალიშვნა რქისა, აღთქმა ხატისად“ (ბეს.). საკარგყმოდ გამაბრუნვილი, / ყოჩო, მაგიჭკდევს რქაზედა“ (ჴ.).
მაჭლეური
ფშ. შესაკრავი ძნა. ნამჭლეური გუდ., მჭლეური მთ. ჴელეური მოჴ., ჴ. რასაც ერთ ხელში დაიჭერს კაცი. სამი ჴელეურისაგან ერთი ძნა დადგება.
მაჭყირობელაი
მოჴ. შემაწუხებელი(?): „თითო-ოროლაი მაჭყირობელაი მოვა და რაც უნდას იმას სჩადიან“ (ყ. 225,1) შდრ. დახჭირობელა.
მგებარნი
მოჴ., ჴ., თ., მგებრნი ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ფშავლების რწმენით, კაცი როცა კვდება, იმის სულის წასაყვანათ შავეთიდან სულ ცხენოსანი ნათესაობა მოდის. იმათ ჰქვია მგებრნი“. მგებარი მოჴ. გინდ ცხენოსანი იყოს, გინდ ქვეითი.
მგელთ-კვერი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დიდმარხვაში იციან [ჩამიმატებია: პირველ შაბათს], მგლის კვერებს დააცხობენ ფშავში მგლების მსგავსათ. მერე ცერცვს დაჰხლიან დამბალს, იმ მგელთკვერს წაიღებენ ბიჭები და ისარს ესვრიან. ვინც მოარტყამს, კვერიც იმას დარჩება და ერტი ჯამი ცერცვიც“. მთიულეთში: შუა დიდმარხვაში ორშაბათ დღეს მგლის მსგავსად კვერებს დააცხობენ, სამხრობის დროს ბალღები (რომელთაც მანამდე არა უჭამიათ რა) კვერებს გასტეხენ, იტყვიან: მგელო, ერიდე ჩვენს ძროხას და ცხორსაო“ და შეშჭამენ. არხოტში: დიდმარხვის მეორე შაბათს, თევდორობას იციან. ცერცვი არ იციან. ბავშვებიც მსივრები არ არიან მანამდე. თუშეთში: თუშეთში ამგვარ წვეულებას მგელ-ჯიჴვაობა ანუ ბაცუკაობა ჰქვია. დიდმარხვის პირველ შაბათს ნადირებისა და ფრინველების მსგავს კვერებს გამოაცხობენ: მგლისას, ჯიჴვისას, ირმისას, დათვისას, მტრედისას, ქათმისას). ბალღები გაიტანენ მინდორში და ისრებს ესვრიან. ვინც ისარს მოარტყამს, კვერი მას დარჩება.
მგელთ-უქმი
(ჭყ. დ. პ.) „დიდმარხვის პირველ შაბათს (მე მიმიწერია: მეორე შაბათს, თევდორობას) ხევსურები უქმეთ ატარებენ და ჰგონიათ, თუ ეს დღე იუქმეს, მათ საქონელს მგელი ვერას დააკლებს. ამ დღეს ისინი არავითარ საქმეს ხელს არ ჰკიდებენ“. ფშავშიც არის ეს ჩვეულება. ჴევსურეთში მგელთ-უქმობის დროს მგლის მსგავსად კვერებს დააცხობენ, გაიტანენ ბალღები მინდორში და ისრებს დაუშენენ (მგელთ-უქმის შესახებ არხვატში ნ. ჴ. მას. 148-149). თუშეთში: ხორცის კვირიაკის წინა დღით, შაბათს, უქმობენ. ხინკალს აკეთებენ და ჭამენ. როგორც ჩანს, რამდენადმე არეულია მგელთ-კვერისა და მგელთ-უქმის შესრულების წესები მთის კილოებში, ან შეიძლება სხვადასხვა სახელი იყოს ერთისა და იმავე მოვლენისა.
მგლის პირის დაჭერა
მოჴ. (წინათ) საქონელი რომ მთაში დარჩებოდა, მგელს რომ არ შეეჭამა, ლოცვას იტყოდნენ და ქადებს გამოაცხობდნენ. მგლის პირის შაკვრა ჴ., ფშ. იგივე.
მგლის ფერი
შემგლისფერდა თ. შებინდდა, საღამომ მოატანა. შემგლისფერებული იყო თ. შებინდებული იყო. შამგლისფერდაო, იტყვიან ფშავლები სამკალად მოსულ ყანაზე.
მგუანი
გუდ., მთ., მგუანაი მოჴ. ბუტია, წუნია. ბავშვი რომ გაგუვდება, ე. ი. დაიწუნებს სასმელ-საჭმელს და ყველაფერს, რაც არ მოეწონება. მწყრომელა ფშ. „მგუანას შაუჭამეთო, მძინარას შაუნახეთო“ (მოჴ.).
მდივანი
მოჴ. დინჯი, ჭკვიანი (მხოლოდ პატარძალზე ითქმის. კაცზედაცო, დასძინეს). კითხვის ნიშნები მისხედს. „არ გამიგონიაო“ ერთმა მოხევემ.
მეგველიანი
მთ., მეგოლიანი მთ.: „მეგოლიანი თან დასდევენო, იტყვიან ბოზ დედაკაცზე“ (მთ.). მეგოლიანი რა არის, კარგად ვერ ამიხსნეს მთიულეთში. ნ. მეჴარობლე, ჴარობს.
მედგარ-ი
(1) გუდ., მთ., მეხი. „მედგარი და მეხი ორივ ერთია“ (გუდ.). იხმარება წყევლის დროს: გამედგრებულო, მედგარ-დაცემულო! მეხი დაგეცა და მედგარი! „შე მეხ-დაკრულო, მედგარა“! (ვაჟა, 131,5 ქვ.). მთ. მედგარი თ. „მეხის ნატეხი, მეხის ნაპერწკალი“; გაშლით წამოსული მეხი. მეხი პირდაპირ მოდის და მიწას აპობსო, მედგარი კი გაიშლებაო, მას მეხის ოდენა ძალა არა აქვსო. მეხს შალის ნაწვავის სუნი აქვსო, მედგარს კი თოფის წამლისაო. გამედგრებული ფშ. მედგარ-დაცემული.
მედგარ-ი
(2) ჴ. (შატ.) ბალახია, დანაყილი რომ ხორცზე დაიდო, სულ ამოატყრობს. მედგარა ჴ. (არხ.) ბალახია. მედგარა ფშ., ავწალიკა ფშ. ბალახია.
მეთაფლია, მოთაფლია
მოჴ., კაზარა მოჴ., ფუტკარი. „ბუზუნა ბევრი ბზუისო, მოთაფლიასთან ტყუისო“ (ანდაზა მოჴ.). მეთაფლე ბუზვი ჴ. ჭრელი ბუზია, დიდი, თაფლს აკეთებს. გველთ ბუზურა ჴ. იგივე, ბუზურა ფშ., თაფლაჸ ბუზვი თ.
მეკალტია
ჴ., ფშ., თ. ქორის ოდენა ფრინველია, თეთრი, წვრილი და გრძელი ფრთები აქვს, ფრთის წვერები კი შავი.
მეკვლე
ჴ., თ. კვალის მიმტანი ოჯახში ახალწელს დიდით, მფერხავი. მეკვლეობის წესი ხევსურეთში აღწერილი აქვს ბეს. გაბუურს (ჴ. მას. 142-145). სამეკვლეო მეკვლისთვის განკუთვნილი (ჴ. მას.).
მეკოპარი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „წინა-ჯარი, ავანგარდი“. მართალიაო, მიმიწერია. დამზვერავი, წინ-წინ გაგზავნილი ჯარი. მზირი ჴ., „ჩვენ მზირი ვიცით, მეკოპარი თუშებმ იციან“ (ჴ.). ხევსურეთში სიტყვის მნიშვნელობა იციან: ხსნიან მზირიო. მეკოპარი ჴ. სალაშქროდ წასული ჯარი, ფშ. უფრო დასაზვერავად წასული. მეკოპარი თ. დავლის დაშოვრად და საზოგადოდ მტრის საზიანოდ წასული მცირე რაზმი; დავლის საშოვრად (მაგ., ფარის, ძროხის, ჯოგის გამოსარეკად და სხვ.) წასული რამდენიმე კაცი (ასე თხუთმეტიოდე). სამეკოპროდ (ვაჟა, 44,8; 46,10 ქვ.).
მელა
ჴ. საგინებელ სიტყვად იხმარება მკვდართან დაკავშირებით: „მკვდართამც გიძე მელაიო“! მელას ან ციცას, ვირს, ცხენს, ძაღლს, ერთი სიტყვით, რაც „ყროლია“, ხმარობენ წყევლა-გინების დროს: ციცას მიგიკლავ მკვდარსაო! ჩემს ძაღლს ჩავაკლავ მის მკვდართა ნაწყლ-ჩაღმა! და მისთ. ნ. მკვდართად შაწირვა.
მელა-ღუნი
ჴ. (რაზ.-ჭყ.) „შავი მელა“. კითხვის ნიშანი მიზის და მიმიწერია: მელაღუნი შეცდომააო. ნ. მელანი.
მელეური
ფშ. „ყანის ან ბალახის ნიავზედ ღელვა. ყანას მელეური მისდევსო. მელეური აგრეთვე ოლეს ან ტბის ლიკლიკა ტალღებსაცა ჰქვიან“ (ბაჩ. „ივერია“, 1887, № 207).
მელოტი გუდა
(იშვ. ტიტველი გუდა გუდ.) გრძელი თიკნური, უბეწვო გუდა. მელატი გუდა მთ., მელუტი გუდა ფშ. უბეწვო გუდა.
მერიგე
ჴ. ხატის მსახური (ხუცესი, მედროშაე, მეკოდე, მეგანძური, დასტური). მერიგე ხატის ხუცესსაც დაერქმის, ღმერთსაც: „თავის მერიგე ღმერთს შაახვეწნიდი“. ნ. მორიგე.
მერცხალიკა
ჴ., თ. მერცხალი. კლდის მერცხალიკა ჴ., კლდის მერცხალი ფშ. ნამგალა, მწივანა (ნამგალა კიდევ სხვა არისო ფშაველმა).
მესკამური
მთ. („სახალხო გაზეთი“ 1911, № 456) პროპაგანდისტი, აგიტატორი (სიტყვების წარმოთქმის დროს სკამზე შედგომა იცოდნენ და იმიტომ).
მესმინაე
ჴ. უიარაღოდ წასული კაცი კუდიანთ ღამეს სოფლის მოშორებულ ადგილას, რომ მოისმინოს კუდიანებისაგან, თუ ვინ რისგან მოკვდება სოფელში (ჴ. მას. 151).
მესულთანე
(ურბ. „ივერია“, 1886, № 267) ქალი ან დედაკაცი, რომელსაც მკვდრის სული ალაპარაკებს ხალხის წინ. „პრაოჩიკია, რაღა, მკვდრისა“ (ჴ.) [პრაოჩიკი – პრეოჩიკი, მთარგმნელი]. მესულთანაჸე თ. მკვდრების სახელით მოლაპარაკე კაცი ან ქალი.
მესხი
მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. „მზეს და მთვარეს რომ დააუჩინებს“ (ჴ.), რაღაცა გადაეფარება მზეს და მთვარესო. თოფებსაც ესვრიან, რომ მოაშორონ. ვეშაპი ვეფხის ტყაოსნისა („მზე ვეშაპსა დაებნელა“, ვეფხ. 1158).
მექარია
ჴ., ქარიტყანია თ., ქარისტყანია გუდ. ფრინველია ქორისოდენა. ჰაერში ფრთებ-გაშლილი დგას ხშირად ერთ ადგილას.
მექარობა
ფშ. (ჭყ.) ღვთისმშობლობა, მარიობა. „მექარობას ან დაასწრებს თევზი თხრას, ან ხარ-ირემი ყვირილსა“. მარიანობა ჴ.
მექაცაბუნაე
ჴ. (არხ.): „ჴევსურის ქალებსთან მექაცაბუნაე ვაჟა არხოტიონი“ (არხოტელის გამოგზავნილი წერილის კონვერტზე მინაწერი).
მეშაბათე
ჴ. ახლო ნათესავი მამის მხრივ (ბიძაშვილი და სხვ.). როცა ვინმე მოკვდება , მეშაბათე მოვალეა, თმა და წვერი დაიყენოს. შაბათის რიგზე (ნ.) მხოლოდ მეშაბათენია მიწვეული. ნ. შაბათის რიგი.
მეჴარობლე
ჴ. მეგველიანი. ჩამიწერია ასეტი ანეგდოტი: „ჴევსურ ბაჴალიშვილი მისულ ერეკლესთან და უთხრა: მეჴარობლემაო ფურ გადამიგდა კლდეთაო. – მეჴარობლე რასაღ გიქვიანთო? – იმას გვიქვიან, ბატონდ, რომავ მე შენ აგაჯდავ, შენ სხვას ააჯდავ, შენ კლდეთავ გადაღვარდავ, მე იქავ დავრჩავ“. (ფურ)-მაჴარობელი. ნ. ჴარობს.
მეჯ-ი
გუდ., მთ., მოჴ., თეზო, თეძო. „მეჯი და თეზო ერთია“. ერთის თქმით, სარტყელს ქვემოთ თეზოების თავები მეჯებია. „ჴარს მეჯი აქვ, და კაცს – თეზო“ (მლეთე). ნეჯი ჴ., ნეჯვი თ. ნ. ხეცრო.
მეჯალაფე
ჴ. მაცილი, ეშმა, ბოროტი სული. ნ. მოჯალაფენი. „ეს მეჯალაფენ ბევრკან იცის, სადაც უფრო ხალხი ას, ისეთ ადგილში იცის. ეს მეჯალაფე-ეშმაკები, თუ იმ ალაგს კაც შაღვარდ. მეჯალაფენ დასწყევენ (ჴ. მას. 151,22-24).
მეჯოგის მასკლავი
თ. გაზაფხულზე მამლის ყივილის დროს ამოდის მასკვლავი (მემცხვარე მაშინ ცხვარს ბაკიდან საძოვარზე გარეკავს). სთველზე კი, ასე ცხრა საათზე, ჩადის (მემცხვარე მაშინ ცხვარს შერეკავს ბაკში).
მზე
მზის პირი მთ., მოჴ., ჴ. ნ. პირმზითი. მზე გადაწვერილიყო, ნ. გადაწვერვა, წვერვა. მზის წვერზე ნ. წვერვა. მზე-გადენის ხანი ჴ. მზის ჩასვლის დრო (ჴ. მას.). მზენი გამადიოდეს „მზის ჩასვლის დროს“ (ბეს.).
მზე-კაბანი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ყანას რო ქარი უქრის, აღელვებს და სხვადასხვა ფერს აძლევს. მომკალი უზანდარელი / შენ მოჰკალ, უთანელაო. / – არცა მე მოვკალ, არცა შენ, / მამულმა მოჰკლა, ველმაო, / მინდორში მინდვრის ნიავმა / მზე-კაბათ ქანებამაო“. მე კითხვის ნიშნები მისხედს.
მთა-ბარობა
(ჭყ. ნ. ა.) „ქოჩათ-მავლობა“. მთ., ფშ., მოჴ., ჴ., თ. ხან მთაში ყოფნა და ხან ბარში ჩამოსვლა მემცხორისა. მემცხორის ყოფნა ხან მთასა და ხან ბარში. მომთაბარე (ჭყ. ნ. ა.), „ქოჩათ-მავალი“. მიმიწერია: მთაბარობა ითქმის მძლევარ ფრინველებზედაც.
მთელი
ჴ. ცოცხალი (საპირისპიროა მკვდარი): „ნუც მთელი ას ჩემობაზედ და ნუც მკვდარი“ (ჴ. მას.). გაამთელა მოჴ. (ირონიით) გატეხა. მისხედს კითხვის ნიშნები. მთლის ნახვად, მკვდრისა დამარხვად დოლა ჯობ თაჩუაური (ჴ.).
მთვარე
ჴ. ფშ., თ., მთორე გუდ., სალუდე ქვაბის ძირში ამოკერებული მრგვალი სპილენძის ფურცელი, მთორე, მის ზემოთ ფესვი (გვერდი მთ.), თავზე ლოკერი („ხოკერი“) გუდ., მთ. ნ. ჩალხი.
მთიულ-ი
„საზოგადოდ ჩვენს ლიტერატურაში შეცდომით მთის ხალხს მთიულებად უწოდებენ, მაშინ როდესაც ჩვენს საქართველოში მხოლოდ ერთს მაზრასა (მე ვიტყოდი: ერთ კუთხეს: ა. შ.) ჰქვიან მთიულეთი“ (ყ. 11, შენიშვნა).
მთიულა
ჴ., მთის ჩიტა ჴ., მთის კახა ჴ. ლეგა ჩიტია. ტოროლას ჰგავს. ტოროლა ქოჩრიანია, მთიულა კი არა. ცას-წავალა. მთის ჩიტა ჴ. (არხ.) „გუგუტს უჩეკს ბარტყებს“. (=ყურცეცხლა, ჴ.?). საწიედაჸი თ. (ბევრმა არ იცის) ლეგა ჩიტია, ცასწავალა.
მიგანება
ჴ. ა) მივაგანე მივარტყი. ნ. დაგანება, გან. ბ) მიხვედრა, მიხვედრება. ვღგანდები ვხვდები. მიგაგანებთ მიგახვედრებთ.
მიდღეჩი
მთ., მოჴ., დაგვიანებულ კაცზე იტყვიან: „მიდღეჩი არ მოვიდაო“. მის დღეჩი ფშ., მის დღეში (ყ. 696,3 ქვ.), „მიდღეჩი აღარ წავიდა“ (გუდ.) დიდხანს დარჩა.
მილიონა
თ., ქვა-კაცა ფშ., ციხია ჴ. (არხ.) მთებში ახოხოლებული ქვა, მემცხვარეებისაგან გაკეთებული გზის საჩვენებლად, ნ. საწყევარა.
მილუშვა
გუდ., მთ., ფშ., მოჴ., ჴ. (ყ. 370, 18 ქვ.; 482,5 ქვ.) ჩათვლემა. „აღარც სძინია, აღარც ღვიძია“ (გუდ.).
მინა
ჴ., ფშ., გუდ., მთ., მოჴ. ბოთლი. „ერთი მინა არაყანი მასესხეო“ (მთ.), ერთი მინდა წყალანი მაიტანეო. ინისა ჴ. (შატ.), შუშა თ.
მინდი
გუდ., მთ. დაფქვის გადასახადი: კოდზე (სამ ფუთზე) ერთი ლიტრა. „ამაღამ წისქვილს მინდს ავუგებ“ (ყ. 514,12 ქვ.); „საღამოსთვინ მინდი მზად იყო“ (ყ. 515,9); „წისქვილში მინდს უდგას“ (ყ. 524,8). აქედან ჩანს, რომ ყაზბეგისთვის მინდი უფრო საფქვავი უნდა იყოს.
მირეული
ჴ. ა) კაცი, რომელიც მკვდარს გაასვნებს და დამარხავს (ხევსურები მას არ ეკარებიან) ან ვინც მებოსლე დედაკაცთან მივა. ბ) მებოსლე დედაკაცი, ნარევი მთ. (დედაკაცზე). ნ. ნარევი, მხლებელი.
მირღვა
ჴ., მურღვა ფშ., მირღვე თ. მღვრიე. მღვივე გუდ., მთ. („წყალი ამღვივდაო“ (მთ.), მღრი(ვ)ე მოჴ. მის დღეჩი ნ. მიდღეჩი.
მიტალა
ჴ. „არც მუჯაა, არც ვეძა. ყვითლად მოეკიდება ბალახსა“. [მატალა (ჭყ.) ალბათ კორექტ. შეცდომაა]. როგორც ჩანს, უჭირთ მინერალური წყლების გარჩევა.
მიტრუკა
თ., მიტრუკი ჴ. მუტრუკი, ჩოკი, ჩოჩორი. მუტრუკი მიტომ მუტრუკობს / დედა ჰყოლია ვირიო. / კაცი ბეჩავის მჩაგრავი / სად გაგონილა გმირიო?
მიღმა
ჴ., თ., ფშ. იქით, მოშორებით. მოღმ(ა) ჴ., თ. აქით, ახლოს. მიღმარ(ა) ჴ., თ., ფშ. მოშორებით. მოღმარ(ა) ჴ., თ., ფშ. ცოტა ახლოს. მოიდა ჴევსურ გაგაი, / ჴევსურეთულა მიშარა. / მეც ლეკებს ვაკეთებიე, / ჴევსურ გაგაო, მიღმარა! (ფშ.).
მიყენება
მიაყენე კარები მთ., მოჴ. მიხურე, მიჯარე, მიზდევნე. მიაყენე ჴ., თ., ფშ. ცოტად მიხურე (მიზდევნე – სულ დახურე). დაგულვა თ. სულ დახურვა.
მიწა
მიწის მგელი მთ., ჴ. თხუნელა, თაჴვი ფშ., „ძროხას რო შახვდეს, შაღრიალებს, აშინებს ძროხას“ (მთ.) ჭყ.: „თუ საქონელმა დაინახა, დასქდებაო“. იგივე მითხრეს მთიულეთშიც. მიწის თაგვი თ. იგივე.
მიწლიკონა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.), ჴ., თ. „მწერია ერთგვარი. ფშავში რომ იპოვონ, თუ მიწა არ გათხარეს და არ ჩაფლეს, არ იქნება, თან ასე ამბობენ: დევთა ჴმა, გორთა კივილი, / მიწლოკინაი კვდებაო. / იმისი ფარი და ჴრმალი / ჩვენსა ბიჭებსა რჩებაო“. ჭრელია (ზოგი სისვიც), გრძელი კუდი აქვს. ჴ. იგივე. თ. ა) იგივე, ბ) ქვეშ-ქვეშა (კაცზე).
მიწრიელი
ფშ., ჴ., მიწრიალი მოჴ., მისრიელი თ. ავი სული, ეშმაკი. მიწრიელი ჴ. „ეშმაკი“ (ბეს.), „მიწრიელ დაულაგმიდი“ ჴ. (ლოცვაში) „მისრიელ დაულაგმიდი“ თ. (ლოცვაში). მიწრიელი ჴ. (აგრეთვე) ეშმაკი, ქვეშ-ქვეშა (კაცზე).
მიწრო
მთ., მოჴ., იწრო ჴ., ფშ. ვიწრო, კნინობითი იწრუა, იწრუაი მთ., მოჴ. („იწრუაჩი“), იწრუაჸი თ. ვიწრო ადგილი მთებს შუა.
მიჯრა, მოჯრა
ფშ., მოჴ. მიჯარე კარები, მოჯარე მოხურე. კარები მიჯრილი იყო. ნ. მიზდევნე, მიზიდე, დაგულე, დაგულვა.
მკადრე
ჴ. (იშვ.) მედროშე (ვინც ხელს „ჰკადრებს“ ჯვარსა და დროშებს) და დასძრავს ადგილიდან (წაიღებს საჭიროებისამებრ და დააბრუნებს). ნ. საკადრისი.
მკვდართ მზენი
ფშ. მზის ჩასვლის დროს მთებს რომ ალიონის მოყვითანო ნათელი დაადგება. „მკვდართა მზით არი საწყალი“ (გუდ.) – მკვდრებშია მითვლილიო. „მთებზედ მკვდართ მზენი ჰქრებიან“ (ბაჩ. „დროება“, 1885, № 181).
მკვდართად (მკვდრებისად) შაწირვა
ჴ. თუ შუღლში ერთმა მეორე დაჭრა და სისხლი გამოადინა, დამჭრელი, თუ დიდი ჯავრი სჭირს დაჭრილისა და თვითონ სისხლი არ სდის, შესწირავს დაჭრილს თავის მკვდარს: უნცროსიმც ხარ ჩემის მკვდრისა (მკვდრის სახელს იძახებს), წყალთამც უზიდავ, ჯღანთამც უბანდავ, ჴელ-პირსამც აბანიებ, უმცროსადამც ჰყვიხარ“ და მისთ. (ჴ. მას. 137-138).
მკვდრის ცოლი
ჴ. ქალი, რომელიც დათხოვია და წაყვანილი (ან დანიშნული) და ქმარი (ან საქმრო) მოუკვდა, ერთის წლის განმავლობაში მკვდრის ცოლია (ჴ. მას., 136).
მკლე
ბაკურჴ. ნ. ხაიბარი ჴ.; მკლე თ. ვისაც რაიმე ფიზიკური ნაკლი აქვს. მკლე ფშ. ნაკლები, ნაკლული (მაგ., მოსავალი).
მლაშება
თ. მზადება. ვემლაშები თ. ვემზადები (ტანთ ვიცვამ); ვამლაშებ თ. ვამზადებ. დავამლაშე თ. დავამზადე, მოვემზადე. ვერ დეჸემლაშია?
მოგება
მაიგო ფშ., მთ., ეყოლა, გაუჩნდა მოჴ. ეყოლა. გაუჩინდა ჴ., თ. იგივე. მოგებული გუდ. რომელმაც მოიგო.
მოდგამე, მოდგამეები
გუთნის დედისა, ღამისა და დღის მეხრეებისა და სხვებისაგან შემდგარი პატარა ამხანაგობის წევრი („ჩვენებური გუთნის წესები“, „დროება“, 1884, № 73).
მოდენა
მოგდის ფშ., ჴ., თ., გუდ., მოჴ. გესმის, რ მოგდისა არ გესმის? (მიმართვა ქმრისა ცოლისადმი). მომედინა მომესმა, გავიგონე. მოდენილან მოდიოდნენ თურმე.
მოვნე
მოჴ. მავნე, ეშმაკი (ყ. 154,19; 766,17). მოვნე-დაცემული (ყ. 597,1), ჴ. გაგიჟებული, გადალაჴული, გადარეული.
მოზვერვა
„აიღო მან ხმალი, ხელში მოზვერა... სწრაფად მოზვერეს ერთმანეთი“ (მებრძოლებმა). (ლ. ბალიაური, „ბუსკაის მწკალი“, „ლიტ. საქ.“, 20.7.1939).
მოთავისე
ფშ., მოჴ., მოთავისი მთ., მეთავისე ჴ., მოთავისიაჸი თ. თავისიანი, ნათესავი. „სიყვარული ვისაც აქვს ერთმანეთთან“ (მთ.).
მოკლება
(1), წაკლება თ.: მოვიკლე თ. მოვიგე. წავიკლე თ. წავაგე. წამიკლო თ. მომიგო. წავუკლე თ. მოვუგე, წაგიკლე თ. მოგიგე. ნ. მოწუყვა.
მომზვლევა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მოხეთქა ადგილისა, ჩამოზვავება“. მართალიაო, მიმიწერია. მომზღვლევა მოჴ., ნამზღვლევი მოჴ., ნა(მ)ზღლოვი მთ., ნაზლობი თ. ნამეწყრალი.
მონა
მთ. ჴ., თ. (დრო, კაცი, დროობაი) ცუდი, უფერი. „მონა დროობა დაგვიდგა“ (ბაჩ. „ივერია“, 1887, № 205), ყროლი ფშ. „მონა არ დაგცემს ცხვირსაო“ – ცუდი საქმე არ მოგივაო (ბეს.).
მორიგე
ჴ. (რაზ.-ჭყ.) „ღმერთი ცისა და ქვეყნის გამრიგებელი, წესისა და რიგის მიმცემი“. მორიგე თ. ღვთის ეპითეტია. „ღმერთ-მორიგემ დამიწერა“ (თ.). ნ. მერიგე. ხატის მორიგენი ჴ. ხატის მსახურნი (ხუცესი, მედროშაე, მეკოდე, მაგანძური, დასტური). (ჴ. მას.).
მოსართავი
თ. იგივეა, რაც გარსაკრი ფშ. (ნ.). მოსართავი მთ. თასმისა არის, ქარშიკი – შალისა, მოქსოვილი.
მოქანჩვა
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., თ., ჴ. მოჭერა, მაგრად შეკვრა ქანჩით (ქანჩი თოკის მოსაჭერი ჯოხი). „მოვქანჩე ელვებრ მფრენიო“ (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 89) მაგრად მოვსწიე, მოვზიდე.
მოქცევა, ქცევა
გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. რომელიმე კილოზე ლაპარაკი: ფშაურად უქცევს – ფშაურად ლაპარაკობს, ჴევსურულად უქცევს – ჴევსურულ კილოზე ლაპარაკობს. მოქცევა, მოქცეულობა კილო.
მოყმე
თ. ჭაბუკი. ნ. საყმო. რა კარგაჸ ხარი, მოყმეო, / ჩვენიმცე სოფლელ იყვიდი! / გან დედა გაგიჯავრდება, / ხანდახანა-ღ ჩამოგვიხვიდი (თ.).
მოშ-ი
ჴ. „ორითავ ჴელებით აღებული იღლიით თივა ან სხვა რამე: „თითო მოშ თივაიც რო მისცათ, ისიც კაი ას, გაჭირებულ კაცი ას“ (ჴ. მას.). მოშვა: „ქალს მოშავს ქალს რო ორთავ ჴელს შამახვევს და შამაიხვევს გულზე“ (ბეს.).
მოშამშნული
ფშ. თავის თავისთვის უხეირო. ქონება აქვს და ჩაცმა-დახურვის შნო არა აქვს; ვერც ჭამს და ვერც სვამს შნოზე. გუდ. დაუგველი, მთ. უსუფთაო სახლი, სანამ გამოუგვებოდეს. თ. იგივე.
მოწვერვა
(1) ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ყანის მაღლა მომკა“, მთ. იგივე, მოჴ. კვრენცა. ბიჭი უნდა ვაჟი კაცი, / ყანა მაღლა მოწვეროსო, / ეგრე მოკლას პატარძალი, / ფური ვეღარ მოწველოსო (მთ.).