მთის კილოთა ლექსიკონი

(ჴანდოში), მთიულის სიტყვით): „აქ სათარს ვეტყვით“ (მთ.).

ფშ. კედლებში დატანებული კოჭებს შუა ლამ-კირით ამოვსებული ადგილი.

(სპ.): საჴორჴე ლაგამი მთ. პირში ამოსადები რკინიანი აღვირი. ნ. ალაჴი (1). მარჴილის ლაგამი მთ. თივისა და მარხილის შესაჩერებელი მუხრუჭი. ლაგმვა, დალაგმვა ჴ., თ. შეჩერება, დამორჩილება: „მიწრიელ დაულაგმიდი“ ჴ.

ლაში, ლაოში მოჴ. ლავაში, თხლად გამომცხვარი პური. „ბებრის ქელეხში ქერის ლავაშიც კარგიაო“ (ანდაზა).

(1) ფშ., ტყლაპა ფშ. ნ. ბოყოჭა.

(2) გუდ. ბალახია.

(3) ფშ., მთ. გიჟი ცხენის დაჭედვის დროს დასაწყნარებლად ყურზე ან ჩიჩვირზე თოკ-გამობმული ირმის რქა ან ხე.

ჴ. რაღაც საბედისწერო სიტყვაა, რომლითაც მაძახურა თითქო კაცს სწყევდეს (ჴ. მას.).

ჴ. გრძელი და დიდი გეჯა. ხმარობენ უმეტესად ხატებში ლუდისთვის. ლახტბა, ლახტმა თ. (ბევრმა არ იცის) სალუდე გეჯა. ლათვე, ლათბე ჴორ., გუდ. წყალზე დადგმული გეჯა საქონლისთვის. ნ. ისარნა.

ჴ. ლუყი, ენა-მოჩლექილი, ჩლიქი. ლაკანტურობით ცნობილიაო ხევსურეთში ორი სოფელი: ხორნაულთა და ჭიმღა. მაგალითები ჭიმღიდან: დალაი (დანაი), კოლაი (კონაი), ლას ამბობ შელა (რას ამბობ შენა), მაცვი (მაჩვი) და სხვ.

წალალვა ჴ. წარგზავნა, გაგზავნა; წამალალვა ჴ. გამოგზავნა; გადალალეს ჴ. გადარეკეს. ელალე თ. გარეკე (საქონელი).

მოჴ. ბათქაში.

მოჴ. მშვენივრად. ლამაზ ვიცი ჴ. მშვენივრად ვიცი.

ჴ.: არ ულამინებს არ უწონებს, არ ურჩევს.

ფშ. ფორის ტკბილი წვენი, ლამო გუდ.; დამჟავდება და კაპარია.

ჴ. შუა ზამთარი, დაახლოებით იანვრის ბოლო რიცხვები („ზამთარ რო გასწორდების“). ლამპრობა ჴ. ნ. ივ. ჯავახიშვილი, ქართვ. ერის ისტორია, წ. I, 1908, გვ. 109. კ. კეკელიძე.

გუდ., მთ. დიდ ოთხშაბათს ცეცხლი უნდა დაანთონ (ლიხისა), გადაფრინდებიან ზედ და იტყვიან: „რი კუდიანთასაო“. ამპარია მოჴ., ლომპორია ფშ. დიდი ცეცხლი.

გუდ. ცეცხლის დანთება ნათლისღების წინა დღეს. ლამპორიობა მთ. დიდ ხუთშაბათს დანთებული ცეცხლი. ლომპორია ფშ. დიდ ოთხშაბათს დანთებული ცეცხლი. ამპარიობა (ჰო აგრე!) მოჴ. ჭია-კოკონა (31 იანვარს დაანთებენ ცეცხლს). „ლამპრობა“, როგორც საეკლესიო დღესასწაული, მოდიოდა მირქმის დღეს. ე. ი. 2 თებერვალს ძველი სტილით. ნ. ლამპრობა.

მთ. იციან დიდ ხუთშაბათს. ნ. ლამპარიობა.

მთ. ყველივრის პარასკევს ცეცხლს დაანთებენ და ზედ გადაფრინდებიან ბალღები. ნ. ლამპარი, ლამპრიობა.

ნ. ნარცოფა.

მთ., ყაპყატო ფშ., ჴ. ცხრილის დასაწნველი ტკეჩი. ნ. ყაპყატო.

მოჴ. ნ. ლეპო.

(2) გამოლასტული მთ., მოჴ., თ. „გომი ზურგზე მიკრული“ (მთ.), ძლიერ მშიერი. დალასტული, წამოლასტული დაწვენილი ყანა (ავდრისგან, სეტყვისგან ან თავისი სიმძიმის გამო).

(1) ჴ., თ. ნ. ძობანი.

მოჴ., ჴ. სველი. დალაფება ფშ., თ., ჴ. დასველება წვიმისგან. დამალაფა – წვიმამ დამასველა. დავლაფდი, ჩავლაფდი, გუდ. დავსველდი წვიმისგან. ჩამალაფა და ჩამატბორა თ. ნ. ტბორი.

მთ. ნ. მუში.

ჴ., ლაფორთქინა მთ., ლაფოჩქინა მოჴ., ლიფოშქინა თ. ლოკოკინა.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ენაწყლიანი, ენა-ტკბილი“. თილისმიანი ფშ., მოჴ. პირმოთნეობით მოლაპარაკე. „გაუთლის ლაქარდებს“ (ფშ.).

გალაღება ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გახარება“. მთ., მოჴ., ჴ. თ. იგივე. „გალაღებულია, არა აჯავრებს რაო“ (მთ.).

მთ., მოჴ. ნაღმი.

თ., ლაშყბა ჴ., მაჯახალი მოჴ. ყბა.

გუდ., მთ., მოჴ., ფშ. ლოყა, ქური ჴ. (თუშეთში ლოყა იციან). გუდამაყარში ყოყმანობს თვითეული: ხან ლაყო-ო, ხან ლოყა-ო. იხმარება კი ორივე ფორმა, მაგრამ რომელი უფრო ხშირად, ვერ გამოვარკვიე.

ჴ., ლაჟა-ყბა თ. ყბა, ყბის ძვალი. მაჯახალი მოჴ.

ფშავლების სალოცავია (ფშავის არაგვის თავში, მარჯვენა მხარეს. მის პირდაპირ მარცხენა მხარეს, ოღონდ უფრო მაღლა, თამარ-ნეფეა.

(მრ.) მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. პირი. ლაშთ გართხმა, დართხმა პირის გაღება, დაღება. „რას ართხამ ლაშთაო“ (მოჴ.), რას დაგირთხმია ლაშნი“.

ფშ., ლაჩქიმა (ერწ.) ორი ხე, რაზედაც დაწნული ჩელტია დაკრული და რომლითაც ჯინს მიათრევენ. ლაჩქიმა გუდ., ციგის ღუა (ღუა – ციგისა და მარხილის ფეხი). ლაჩქიმი მთ. ფიცრისგან გაკეთებული ციგა (ციგა მთიულეთში მოხრილი ხისგან მარხილსავით გაკეთებული საქანელაა).

ნ. სათარი.

ნ. ნარცოფა.

(მრ.) ჴ. ლეწის ხმა: ჭალას ლაწნ იქნეს რქისანი“ (მოყმისა და ვეფხის ლექსში).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „წნელისაგან მოქსოვილი ლოგინი. შიგ თივა ან ბურდო აგია და ისე იძინებენ“. ჩაფი ჴ., ლაჭანი ჴ. (შატ.), ტახტი (ფიცრისა), ჯინი თ. იგივე.

ფშ. ნ. ნაჭლიკა.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მწვანე თავდაუხვეველი კომბოსტო“. არ არისო, მიმიწერია.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ფეხებს რომ ძლივს დაათრევს, ისეთი კაცი“. მისხედს კითხვის ნიშნები და მიმიწერია: არ არისო. ნ. ლაჯიანი.

(1): ლახტვა თ. კაზმვა (ცხენისა). დალახტული თ. შეკაზმული (ცხენი).

(2) დაგლახტოს ფშ. წყევლაა.

ჴ. მჟაველა (მჟაუნის მსგავსია). მჟავია ჴ. კიდევ სხვაა, მაღალი იზრდება. მჟავია თ., მჟავანა ფშ. საზოგადოდ ორივე.

თ. (გომეწ.), ლახტმა თ. ნ. ლათბა.

მთ., ხოზო მთ., ფშ. ბალახია.

(1): გალაჴვა მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. მიწაზე გაგორება. გალაჴვა მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. მიწაზე გაგორება. გალაჴვა თ. გათელვა. დალაჴვა ჴ. ფეხით შედგომა, ფეხის დადგმა.

(2): ნ. გადალაჴვა.

თ. ა) დაღლილ კაცს წყურვილის გამო პირზე რომ ჭუჭყი მოუვა. ბ) ლაჴი თ., ნერჴი ფშ. დამდგარი წყალი რომ თავზე ჭუჭყს მოიგდებს.

ჴ. მარცხენა. ლაჴოჩა ფშ. მარცხენა. ლაჴვაჩა, ლაჴოჩა ჴ. ცაცია.

ჴ. კოჭლი; ლეჯიანი ჴ. (შატ.) კოჭლი. ლაჯიანი თ. ვინც კარგად ვერ დადის; ვისაც ბუნებით დაჰყვება რაიმე ნაკლი და ვერ დადის კარგა. „ლაჯიანი ლაჯიანს აყვედრიდაო“ თ. (ანდაზა).

(ნაწილაკი) ნ. აბალე, აილე, აჰალე, ჰილე, ჸიჰილე.

(1) მოჴ., ფშ., ჴ. კლდიდან გამონადუღი შაბის მსგავსი რამ (შრება, მლაშეა). ჯიჴვი და ფსიტი ეტანება და ლოკავს. მონადირეებმა იციან ეს ადგილები. კლდიდან გადმოდის. შაბის გემო აქვს. საღებავად ხმარობენ (წითლადაც, შავადაც და სხვ., ყოველგვარია). დიში თ., შდრ. მატალა.

(2) გუდ. წვიმისგან გაფუჭებული თივა (საპირისპიროა ნამ-უკრავი თივა).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „შესაღებავათ გამზადებული ნართის მჟავეში გავლება“, ლებით შეღებვა. ნ. საღებავი.

გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. ლობიო.

ჴ., თ. მთ. ნისლისფერი, ყომრალი, რუხი. ნ. ლეგნაი, ლემანი, გალეგება.

მთ. (იშვ.), ნეგლაი მთ. ნისლის ფერი, ყომრალი. ნ. ლემანი. წარმოების თვალსაზრისით შდრ. შავნაი.

ფშ. მოლეგო.

ფშ. ლუდის ამოსაღები ჭურჭელი. ზოგი დიდია, ზოგი პატარა. სპილენძისაა, ხისაც. როგორც თუნგი, ისეთი ფორმისაა.

ჴ., თ. წახდენა, გაფუჭება. ბევრს ნუ დაღლევენ ხანსაო – ბევრს ნუ დაიყოვნებენო.

ნ. იარაღები.

ფშ. წყალში მოხარშული პატარა პურის კვერი (ცომი მომრგვალდება ერთი ხელის გამოსმით, მაგრამ თავი არ შეეკვრის).

მწარე ლელი მოჴ. დათვის ფანჩარა (გურიაში). ბალახია, წყლის პირას იცის.

(რაზ.-ჭყ.) „ჩალა-ლერწამი“. მისხედს კითხვის ნიშნები; არ იციანო, მიმიწერია.

თ. (ბოჭორნაში ლიმი), ლემცოფა თ., ფშ. ლენციფა. თეთრი ბალახია, მაღალი იზრდება. კაცს აგიჟებს. ნ. ნარცოფა.

ნ. ლემი, ნარცოფა.

ჴ. (ჭყონიას ლამადე შეცდომაა) ქარ-ბუქიანი ნისლი, თანაც ბნელი; ნისლი მთაზე გადმოწოლილი ქარისაგან. „ლემადეს იმას ვეძახთ, ცოტა ნისლებ რომ დაჩნდების, იმასთან ცოტა სიცივე იქნების“ (ჴ.). ნ. ჯანღი.

მოჴ. ნისლის ფერი, ყომრალი, რუხი. ლეგა ფშ., ჴ., ლემანა, ლემანაი ჴ. (იშვ.) ითქმის ხარზე და ფურზე.

(ბაჩანა „დ“, 73) ბალახია, ღერო შიგნით ცარიელი აქვს.

მთ., ლაპო მოჴ., ლოპო ფშ., ჴ., თ. წვენი, რომელიც ჩაუდგება გაღვიძებულ მცენარეს ქერს ქვეშ და რომლითაც ის იზრდება. „ლაპობის დროს (თებერვალ-მარტში) მოჭრილი ხე“ (მოჴ.).

ნ. გალექება.

მთ. ნ. ჯოყარი.

მოჴ. (ყ. 642,18; 758,17 ქვ.) ზღაპარი. ლექსი ჴ. ლექსად ნათქვამი უფრო ქალ-ვაჟის სიყვარულის შესახებ. ნ. სიმღერე.

(1) მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. (იშვ.) ხორცი. საპირისპიროა ძვალი, ძოლი. „წუხელ, ძმისავ, კარგი სიზმარი ვნახე, ტყავს რასმე გავზილავდი, ლეშს რასამ ვკიდებდი კირჩხაზე“ (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 34). დაილოცენით, ფშავლებო, / თქვენის ფშაურის წესითა! / მანამ თქვენ მყავხართ ცოცხლები, / ლეში არ მომაკლდებისა. (ვაჟას ექსპრომტი, ფარნ. ლომაშვილის „რამდენიმე მოგონება“: „ლიტ. საქართვ.“, 13.8.1976).

(2) მძორი („ლეშიანიაო ჩვენ ვიცით, ჴევსურმა იცის: მზორასო“ (გუდ.).

ჴ. ნ. ნალეწი.

მთ. კაკლის ჩურჩო. „კაკლისა ლეჯა არის, თხილისა ჩურჩო“ (მთ.).

ჴ. (შატ.) კოჭლი. ნ. ლაჯიანი.

(1) ფშ., ჴ. ა) საქსოვში (საქსოვ ხელსაწყოს ყდათ ეძახიან, ყდანი) ერთი თავში და ერთი ბოლოში გაყრილი ჯოხი, რომელზედაც ქსელია დახვეული. ბ) მარხილში გაყრილი ჯოხი. რვილი ჴორ., გუდ., მთ. ვილი თ. (ქსლისა).

(2) ფშ. გუთნის მხარი.

გუდ., ფშ., თ., ლიბუ ჴ., ლიბო (ბაჩ. „ივერია“, 1887, № 205). საძირკველი, უმთავრესად მისი ზემო ნაწილი.

ფშ., ჴ., თ. თვალს რომ თეთრი რამ გადაეკვრის და სინათლეს დაუკარგავს.

ჴ. ნ. ლიბო.

ჴ. (არხ.) სათიბის პირად ქვებისაგან ახოხოლებული კოშკი. ნ. კოშკი. ლიგანა ჴ. (კიდევ) მთებში გზის საჩვენებლად ახოხოლებული კოშკი (ვთქვათ, მონადირეებისა).

მოჴ., კაჭკაჭი ფშ., კაპორჩხალა მთ., კაპორჩხინა (გუდ.), თვალი ჴ., თოლ-კოჭი (?) მოჴ., საკოჭური თ. რაზედაც წისქვილის ბორბალი ბრუნავს. „ლითონზე გადავარდაო“ (მოჴ.).

(1) ჴ. კუნთი.

(2) თ. კედლის („ყორის“) აფრა, სხვეტსავით აყვანილი კედელზე, მისაშველებლად (ნ. კულა). ლიკვები თ. კედელში დატანებული გათლილი ხეები ან სიპები, რომ კედელი არ გაიხსნას.

ჩიტია ერთგვარი; ჴ. (არხ.) ფრინველია.

ნ. ლულუა.

თ. (ბოჭორნაში) ნ. ლემი.

ფშ., თ. გლუვი კლდე, გალესილი კლდე.

ჴ. პატარა ბრტყელი ქვა ხელით გასასროლი, სალი ქვა, ქვა-სალა.

ჴ. „ბავშვების სათამაშოა. ბავშვები წრეს შემოხაზავენ და შუაში მწკრივზე კოჭებს გააწყობენ. თვითეული მოთამაშე გარკვეული მანძილიდან ქვას ესვრის კოჭების მწკრივს და რამდენ კოჭსაც ამ გარტყმით შემოხაზულ წრეს გადააცილებს, იმდენსავეა მოგებული“ (ჩაჩ. 45).

თ. ძალიან წმინდად დაფქული (ფქვილი, მარილი).

მთ. (ჭყ. მ. ჯ.) „სველი, ნამიანი“.

ნ. გალისკული.

საწყაოა. ხევსურული ლიტრა შეიცავს ოთხ ჩარექს, ანუ ოც სტილს. სტილი კი – ოთხ კვერცხს. ნახელიტრა ჴ. ნახევარი ლიტრა. ნ. საწყაო.

თ., ლაფოჩქინა ფშ. ლოკოკინა.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „სურვილი“. სევდა. ნიღარი ჴ.

(1) ჴ. ნიშანი, ლიშნავს ჴ., ა) ნიშნავს, ბ) შარნავს (საცოლეს), ლიშან-მიცემული ქალი ჴ., ანუ დალიშნული ქალი ჴ. „ნათხოვი“ (ბეს.).

(2) ჴ. მიზანი. დაღლიშნებს დაუმიზნებს: „ლიშანი იცის ისეთი, რომ, რასაც დაღლიშნებს, არ გააცდენს ტყვიას“ (ჴ. მას. 188,8).

თ., ხიწი მოჴ., ნაცხერი ჴ. ფშ., ხიწვი.

მთ., შატი თ., შატა ფშ., ყულფი, „თოკი ლიჭისთავად შააბიო“, „გადილიჭისთავაო“.

მთ., მოჴ. გამხმარი ღერი ნარისა და თამბაქოსი. თამბაქოს ლიხი: თამბაქოს ჩამოაცლიან ფოთოლს, ღერს გაახმობენ, მოხარშვენ და მის ნახარშში ხბოებს გაბანენ, რომ წილი გაუწყვიტოს. ნახარში მწარეა. მისი სუნი ხბოს აბრუებს და ზოგი ვერც კი უძლებს. ლიხი მოჴ. ყალივნის ტარის („სირის“) გამოსაწმენდი წვრილი მცენარის ღერი. გამხმარი ღერი ბალახისა საზოგადოდ. ლიხი ჴ. მსხვილ-ფეხა ბალახი. ლიხი თ. მაღალჯოყრიანი ბალახი. ლიხი ფშ. ა) მდიდარი ბალახი. ბ) სველი, დანესტიანებული.

ჴ. (არხ.) ფრინველია.

ჴ., ჴანჩი თ. ხვანჩი, ფარისებრი ხრტილის გამოწეული ნაწილი ყელში.

ჴ. ლუდის ქვეყანა. მე ლუდოვეთით გამავედ / აქ უფრო ბევრი მდგარაო.

(ყ. 264,18) დიდი რკინის კეტი, ძალაყინი. მათხაფი მოჴ.

მთ. სალოცავია მთიულეთში. ლომისობა ნ. ხალარჯობა.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ლაქაში ჭია-კოკონა“. ნ. ლამპარია.

(1) თ. მძიმე კაცი. მიზის კითხვის ნიშანი.

(2) ფშ., მოჴ., ჭუჭყი. ლოჴი, გოხი ჴ. ჭუჭყი. ლოჴი ჴორ., გუდ., მთ., მოჴ., ფშ. ჭუჭყი. ლოჴიანი, გოხიანი ჭუჭყიანი.

(3) მოჴ. გამხდარი (საქონელი).

გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., გამხდარი, მჭლე (საქონელი). სილუბე სიგამხდრე. გალუბება ჴ. დამჭლევება. ნ. ჯანდაგი.

გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. უგემური, უმარილო (საჭმელი ან სასმელი, მაგ., დაუმჟავებელი კაპარი); ულაზათო, უგერგილო (კაცი). „სიტყვა კოჭლი და ლუგუმი“ (ვაჟა, 112,1 ქვ.).

გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., ალუდი თ. თუ როგორ ადუღებენ ლუდს, ნ. ტკბილთან.

ნ. ძირი.

ჴ. (იშვ.), ლილია ჴ. (ხშირად), ლულუა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ზიზია“, ბრწყინვალე რამ ბავშვების სათამაშოდ. ბალღებს ვეტყვით: მოიდა ლულუაიო, მოიდა ბუაიო (მთ.) „ლულუან გელევიანო“ (ჴ.).

ფშ. გლუვი. ლულუტი ჴ. ოვალური.

(1) თ. წყვილი (მარტო თამაშობაში): ლურთ (თ)უ კენტი თ. ლუწი თუ კენტი. ნ. ლუწი.

(2) ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ძალიან მსუქანი“.

ფშ., ურსა ჴ., უსა გუდ. ხანჯლის ქარქაშში ჩასაგები დანა. ხანჯლის ბარტყი მთ., ხანჯლის შვილი მოჴ.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ბალახია“. მე კითხვა მიზის და არ იციანო, მიწერია. ალბათ კორ. შეცდომაა ლუხუმას ნაცვლად.

გალუსკული ფშ. (ვაჟა, 365,11) გაწუწული.

მოჴ. ყინვისგან მოლიპული გზა.

ფშ., რუსმალი მოჴ., უსმარი ჴ., თ. (არაბ. მუსმრ) მუსმარი, ლურსმანი. უსმარი თ., ლუსმარი ფშ. ცხენის დასაჭედი ლურსმანი.

გუდ., მთ., მოჴ., ჴ. ენა-ბრგვილი.

ნ. გალუშვა.

მთ., მოჴ., ლუჭი გუდ., ფშ., ლუჭყი ჴ., ლურთი თ. (თამაშობაში): ლუწი თუ კენტი (მთ.), ლუწი თუ კეტი (მოჴ. კეტი და არა კენტი), ლუჭ თუ კენტი (გუდ.), ლუჭყ თუ კეტი (ჴ.). „ ლუწნი წყვილია“ (მოჴ.). ნ. ჩუთქი თუ ქანა საღარა.

„დილით კალოს კარზე გაუთხოვარი ქალები ცალკე იკრიბებოდნენ, თან თხილი ან კაკალი მოჰქონდათ და საფეხნოს კარზე მყოფ ბიჭებთან შარის გასწვრივ ლუწუკეტობიას თამაშობდნენ“ (ჩაჩ. 144). „ბიჭები საფეხნოში ჭიდაობდნენ, შვილდ-ისარს ისროდნენ, ლუწკეტაობდნენ“ (ჩაჩ. 145).

დალუჭდა ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დაწყვილდა“. დალუჭდა ორი ყორანი, / ჩაცვივდენ უღრანს ტყეშია.

ჴ. ლუწი. „ლუჭყი იცოდეს წყვილისად“ (ჴ.).

ფშ. ბალახია. ნ. ლურუმა.