მთის კილოთა ლექსიკონი

ნ. ჴელ-ვარცლი.

(1) ფშ., გუდ., მთ. მოარული, ცუდად და უსაქმოდ მყოფი, სხვისი ლუკმის შემყურე, უხეირო. „მსუბუქი კაცი რომენი არის და სიტყვას არ დააცლის“ (მთ.).

(2), ტაბარზენი ჴ. (მიღმა ჴ.) ვისაც დახეული ტანისამოსი აცვია.

თ. პატარა ტაბაკი, მრგვალი ხონჩა (ხონჩა გრძელია). ტაბკურა თ. სინის მაგვარი პატარა ხონჩა (მრგვალი).

ჴ. სასმელ-საჭმლით გაწყობილი სუფრა (ჴ. მას.). ნ. სამ-ფეჴა.

მოჴ. ნ. სასწორ-ჩარექი, სულ-თოჴის ტარანი.

ფშ. ბანის სატკეპნელი. საზეპელი მთ., მოჴ., სატკეპნელი ჴ., სატკეპნაჸი თ.

ნახირთან ნახე.

ტაგანა მოჴ. „კასრსავით ჭურჭელი, ზურგზე წამოსაკიდებელი“ (ყ. 161, 2 ქვ.), ბოჭკის მსგავსი კოდი. „ბატარას ტაგანას ვეძახით და დიდს – ტაგანას“ (მთ.). „ტაგანაი – დიდი, ტაგანიაი – ბატარა“ (მოჴ.). ჩემო ჴელის მამკიდეო, ტაგანაი ამკიდეო, თუ ტაგანს არ ამკიდებ, ჴელი მაინც მამკიდეო (მოჴ.).

ფშ., საწველელი ჴ., ჴელადა მოჴ. ჭურჭელი, რაშიაც ფურს წველენ. ტაგანაჸი თ. იგივეა, რაც ფშაური ქუბდია, ე. ი. ხის სამარილე.

ჴ. ზანდუკი, პატარა ყუთი. შდრ. კროჭი.

ჴ., მტავრო ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მუჭა“, რაც ერთ ხელში დაეტევა წყალი ან სხვა რამ. ხელის თითები მოიხრება, მაგრამ „ნეფამდი“ (ე. ი. ნებამდის, ხელის გულამდის) არ უნდა მივიდეს. თუ თითები სულ მოხრილია, მაშინ მჯიღი ჴ. [ორი ხელი – პევში ჴ., პევშვი თ., მქანე ფშ.].

ნ. აზარი.

გუდ., მთ., ჴ. ტანისამოსი, ტარავალი მოჴ. (ნ.).

ჴ. პერანგის ამარა, ტალიკანა ფშ. უქონელი, ტალიკანა თ. უბარგო, ცარიელი; უშვილო დედაკაცი (ერთი ამტკიცებს: მარტო უშვილო დედაკაცზე ითქმისო).

(ყ. 405, 12) მთ., მოჴ. ქალის მოსახურავი დრაფისა (რუსულიდან).

ნ. დამფა, დამფაობა.

(1) მოჴ., კეზი ჴ. (ნ.).

(2): დედ-მამის ტანი ჴ., თ., ფშ. (მორიდებულ საუბარში) სასქესო ორგანოები (კაცისაც, ქალისაც).

მოზვერი ან დეკეული ერთი-ორი წლისა, სანამ უღელში შეიბმოდეს, ან ხბოს მოიგებდეს. ნ. ჭოჭყი.

ამოტანა და წატანა ჴ. ამოღება და წაღება. აიტანა ჴ. აიღო. გამამიტანე ჴ. გამომიგზავნე,

ჴ. ნ. გამოტანება.

ჴ. ნიფხავი. „ტანსაცმელნი“ მორიდებული ლაპარაკის დროს იხმარება, ისე კი ჩვეულებრივ „ნიფხავი“ ითქმის, რომელიც შალისაა და ერთადერთი სამოსელია კაცისთვის ქვედა ტანზე და რომელიც ამიტომ უფრო შარვალია, ვიდრე პერანგის ამხანაგი, რომელიც ხევსურეთში არც კი იციან.

ჴ. ორი ერთურთზე გადაბმული კეტი, რომლითაც ტკბილ-ჴოტიან ტომარას წურვენ. არტახები თ. ნ. ჭუჭკაი.

ნ. სულ-თოჴის ტარანი.

ჴ. ირგვლის შემოტრიალება.

მოჴ. (ყ. 141, 12; 240, 1 ქვ.; 542, 14 ქვ.) ტანისამოსი. ნ. ტალავარი.

ფშ., ტარიღანა ჴ. ღარიბ-ღატაკი.

ჴ. შიშაქი (დედალი ცხვარი), სანამ მოიგებდეს, სატარიგე ბატკანი (საპირისპიროა სავერძე ბატკანი).

ჴ. ნ. ტარაღანა.

თ. ხის ტოტი წვრილი, გასხეპილი.

ფშ., ჴ. ჩასაფრება. უტაროცა და დაჰკრა, უტაროცა და გასტაცა. ჴ. დროს მოწვერვა, დროის მოხელთება.

ჴ. უბეწვო ტყავი, მეში (ცხვრისა, თხისა). ტარსიკონი თ. (კახეთიდან) ერთგვარი ტყავია, თალათინი ფშ.

ფშ., ბორბოწია ქარი ფშ. გრიგალი. ნ. ქარქვეტა.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ცის პირი. ცის ტატანი ჴ., თ., ცის ტატნად მოჴ. „ცის ერზე დაჩნდა კაციო“ (მთ., მლეთე). მლეთეში „ტატანი“ არ იციან. ნ. გიდელ-გიდელ.

ნ. დატატანება.

ყ. 572, 15 ქვ.; 631, 18; 643, 6 ჰორიზონტი.

მთ., მოჴ., თ. დაბალი ადგილი (სადაც უნდა იყოს), ტაფა ჴ. ჩაღრმავებული ადგილი, კერძოდ თოფის ჩახმახის ამოღარული პირი, რაშიც პირის წამალი იყრება (ჴ. მას.), ჴვაფი.

ფშ., ჴ., თ. ჩავარდნილი ადგილი ტყეში, ჴვაფებიანი. ღელე-ღულე (მთ.).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ჩავარდნილი დაბალი ადგილი ტყეში, მაყვლიან-ბალახიანი“. ტაფობა (ყ. 589, 5 და 3 ქვ.).

მთ., მოჴ. (ყ. 137, 2 ქვ.; 158, 1 ქვ.) ფანდურის დაკვრა და ზედ ტაში, თან ცეკვა. „ტაშ-ფანდურა კაცი – მსუბუქი კაცი“ (გუდ.) ტოშ-ფანდური ჴ. სათამაშოდ დაკვრა.

გუდ., მთ.,მოჴ., ფშ., ჴ. უნაგირის კეხის წინ და უკან ამოშვერილი ნაწილი. „დაჰკიდა ცხენის ტახტაზე ტყავ-გაუჴდელი, რქიანი“ (ირემი) (მერკ. 15).

მოჴ., ჴ., თ., ლაფი მოჴ., ჴ. სველი. დატბორებული დასველებული. ტბორი ჴ. (ბაკურჴ.) ავდარი. ნ. ლაფი.

გატევა ჴ., თ. გაშვება. არ გამიტია არ გამიშვა.

იტენებს ჴ. იტენის; ვსტენიორთ თქუენის წყალობით ჴ. საწყლურად ვცხოვრობთ. მიტენებული ჴ., ფშ. მიკუნჭული.

(1) თ., ფშ. ფეხის გული. ნ. ქუსლი. კოჭი თ. ქუსლი. ჴომი თ. კოჭი.

(2) ფშ., გოგა თ. უყელო წინდის ძირი.

გამოტეტეჩება მთ. (ჴადა) გამოყეყეჩება, გამოშტერება, გონის დაკარგვა (მლეთეში არ იციან). გატეტეჩება ჴ., ფშ. გაშეშება.

შამილი რომ გატეხეს მთ., მოჴ., თ. ყარსი რო გატყდა . ჴმა გატყდების ჴ. ხმა გავარდება. პირობის გატეხა ჴ. პირობის არ შესრულება. წყლის გატეხა წყალს გასვლა (ჴ. მას.).

ჴ. მოსპობილი, გაჩანაგებული (საწყევარი სიტყვაა). სატიალე ჴ. მოსასაპობი. სრუ გაგატიალებთ ჴ. სულ მოგსპობთ (ჴ. მას.).

ნ. სისხლ-ტიგრიანი.

ჴ., ფშ., წილ-ჩუტა მთ., მოჴ. „სენია ერთგვარი, მომეტებულათ ფეხისა და ხელის გულებში დაემართებათ ხოლმე. შიგნით კანქვეშ საშინელ ქავილს და წვას გრძნობს ადამიანი. წამლათ ხმარობენ: ნედლ თხილის ჯოხს მოჭრიან და ცეცხლში გაახურებენ და იმით დადაღავენ“. ფატარი ჴ., ფშ.

ჴ. (შატ.) შირიმის ქვა (საკირედ ხმარობენ).

ჴ., კისრის ჴოფი მოჴ., კოსრო, კისრის ჴვაფი თ. ჩაწეული ადგილი თავის უკან, კისრის თავზე.

ჴ., ფშ. ხმაურობა, ალიაქოთი.

რა გატირილებს ჴ. რა გატირებს (ჴ. მას.).

ჴ., ფშ. (ლუდის ტკბილი), დარკო თ. სვე-მიუცემელი ლუდი. ლუდს ასე აადუღებენ: ქერს ან სიმინდს ჩაჰყრიან ტომრებში და ტომრებს წყალში ჩასდებენ. წყალი გაუჯდება მარცვლებს. წყალში ტომრები ორი-სამი დღე უნდა იყოს. შემდეგ ამოიღებენ და დაჰყრიან სქლად და თბილად დააფარებენ, რომ გაღვივდეს.ყლორტებს რომ გამოიღებს, დატკბება. მაშინ მზეზე გაშლიან გასაშრობად. ეს არის ფორი. შემდეგ დაფქვენ (ფორის ფქვილი) და სალუდე ქვაბში წყვით გადაიღებენ. ორ იმდენ წყალს დაასხამენ და ადუღებენ. როცა დაიშრობს და იმდენი დადგება, რამდენიც ფორის ფქვილი დააყარეს გადმოიღებენ და ტომრებში გასწურვენ. დადგება ტკბილი. ტკბილს ისევ ქვაბში ჩააბრუნებენ, სვეს დააყრიან და კიდევ ადუღებენ. ადუღებენ და კიდევ ადუღებენ. ადუღებენ იმდენ ხანს, რომ სვე გამოიხარშოს და ტკბილი გაამწაროს. შემდეგ ტომრებში გასწურვენ (სვის წვენი, სისწვენი), გადაიღებენ კოდში და საფუარს (ჭიჭს) მისცემენ, შემდეგ ერთ კვირეს სასმელად დადუღდება.

( < ტკბილი სველი) ჴ. ყველის ამონაწური შრატი.

ჴ. ცემა, უტკეცს („ცოლს ვერვინ უტკეცს“) ჴ. უცემს, ტკიც სცემა“ (ბეს.) ტკეცა თ. ცემა. წყვეტ. ტკეცა (ჩაღმებში), ტკიცა (პირიქითში). ტკეცილაჸება: იტკეცილაჸეს თ. იჩხუბეს. ტკეცა ჴ. გარტყმა, ცემა. ვტკიცე მოჴ.

თ., სიბინი მოჴ., წიწამური ფშ., წირწამული ჴ. ბური. ნ. სიბინი.

ნ. ატკრეცა.

გატლეზილი წ. ფშ., გაპლეზილი გუდ., მთ. მოსვრილი, გათხუპნილი.

თ. ხონი, გობი. თუშური ტმოშტი მხოლოდ იმით განირჩევა გურული გოსაგან, რომ ფეხებზე დგას და სახურავი აქვს.

ფშ., ჴ. (რაზ.-ჭყ.) „ხტომა, ტოკვა. ვირი ტმუკავს, როცა საკუდარს ამოსდებენ ხოლმე“, „ძროხამ იცის ტმუკვა“ (მთ.), ტმუკავს – იწიხლებაო (მოჴ.), ჴ. იგივე.

(1) გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. (ყ. 558, შნშ.) მატყლისაგან გაკეთებული საჩოხე შალი, შინ მოქსოვილი შალი; მატყლის ქსოვილი. ტოლის წკეპლა ნ. წიბო. ბებერას ტოლი მოჴ., ბებერათ ქსელა ჴ. ობობას ქსლი.

(2) თ. ქოჭის კავი. ... ტოლ-ი (3) ჴ. (შატ.), თ. ორ-ტოლი ორ-კაპი, სამ-ტოლი სამ-კაპი, ოთხ-ტოლი ოთხ-კაპი და შემდგომი.

ფშ. ნ. ჭრო.

(ყ. 264, 1), ტოლომანი გუდ., მთ., მოჴ. (ყ. 266, 13 ქვ.) „სალდათს რო აცვია“. ტოლომანა ჴ., თ. ფარაჯა.

ამოტოლება ჴ. ამოფარება, ერთმა ხევსურმა: „მორბოდა ჴარი, ირემი, ეტოლებოდა თხილებსა“. უეჭველია, ეს სიტყვები წარმოადგენს შემდეგ ადგილს ვაჟა ფშაველას თხზულებიდან: 134, 13 – 14.

თ., ყარწიკა ჴ., ყისინა მოჴ. საავდრო წამოსასხამი შალისა.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „საცემი რამე, მუშტი. მიტორვა მიტყეპა“. ტორ-ი ჴ. დიდი ჯოხი (მხარზე რო გაიდებენ საჩხუბრად და სხვ.).

ფშ. (ფშ., იმერ. ჭყ.) „ხარბათ ჭამა, ყლაპვა“. თ., მთ., მოჴ. იგივე. ტორავსო – ბევრსა სჭამსო (მთ.), ამოტორა ერთი ჯამი (მთ., ჴ.) „შადლანგაო, ისიც იციან ჩვენში“ (მოჴ.).

ჴ. (არხ.), ტურულა ჴ., ტოროლა ფშ. ტოროლა.

ჴ. ფეხი (ცხენისა): „ტოტებზე დგების“, (გადატანით) კაცის ხელიც: აჴდოლა გოშტიკაური ტოტით სადამ თხრის ქვიშათა.

ჴ. მზას ყოფნა.

(1) ჴ., თ. ტაში. გატოშვა ჴ. ცემა ხელით, სილის ჭმევა (ჴ. მას.).

(2): მათრაჴის ტოში ჴ., ფშ. მათრახის ბოლო. ტაში.

მოჴ. ტრაკი. „დედიშენის ტრეკმა“. ტრაკ-ტრუკობს ჴ. წარა-მარა ლაპარაკობს. „სომხებმა იციან ეგეთი ქართული“ (მოჴ.).

ნ. კრუმა.

(ბაჩ. 21) მორევი. ნ. გვირაბი. ტუმბო ჴ. იგივეა, რაც გვირაბი, გურაბი. თ., ფშ. ღრმა და დიდად დაგუბებული წყალი მდინარეში.

ნ. წატურება.

ჴ. ტოროლა. ნ. ტორო.

(1) გუდ., ფშ. ცხელი ნაცარი. ნ. ნაცარ-ტუტა.

(2) ჴ., ფშ. ლურჯად საღებავი. სამღებრო მასალა, შემდგარი ადუღებული ნაცრისა, ლილისა და თავშავა ბალახისაგან (უკანასკნელი შეიძლება არ ერიოს).

(3) მოჴ., მთ. დოდაგი, დუდაგი, მლაშე. დაუტუტებიაო, იტყვიან ბევრ მარილ-ნაქნარზე, მლაშეზე.

(4) თ. ძალიან მღვრიე (წყალი).

ჴ. დატუქსვა.

ჴ. მოსასხამი (ტყავისა) (ჴ. მას.).

ჴ. ღამით სახურავი ტყავი.

ხეთის ტყვე თ., ფშ. იგივეა, რაც მწერელთ-ტყვე, მწერელთ-შვილი.

იტყვრიცები ფშ. თვალებს აშტერებ, თვალს არ აშორებ.

ნ. გატყვრომა. ნათოზ-დამტყვრალი ჴ. ნაფლეთებად ქცეული (ჴ. მას.).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ზარა“.

გუდ., მთ., მოჴ., ჴ. მჩვარი. „მჩორი საქართველოში იციან“ (მთ.). თიკვი ფშ., სკორის ტყლაპი თ. გატყაპული (ყ. 846), გატყნაპული მთ., მოჴ. გაბრტყელებული. ბაყაყივით გაიტყნაპაო (მთ.). გატყლაპაჸებული თ.

ნ. ბოყოჭა, ლავაშა

დარტყმის ხმა.

ნ. შამტყობიე.

ჴ. ნ. ტყლაშანი.

გალულვა (ჭინჭრისაგან), თ. გატუსვა.

გუდ., მთ., მოჴ. ტკაცა-ტკუცი (ცეცხლზე დადებული ნედლი შეშისაგან). „თმები ტყრშიალით აღმა წავიდა“ (ყ. 482, 11 ქვ.), „მოხუცს თმა ტყრშიალით აღმა აეშალა“ (ყ. 565, 19).