There are currently 140 names in this directory beginning with the letter ყ.
ყადარი
თ., ფშ. შესაფერისი. მაგის ყადარი ვინ იქნება? (თ.). ერთკვადის ყადარი არს“ – ერთურთს შეეფერება.
ყადაღა
(1) ჴ. მსხვილი ლურსმანი, ფშ. ლურსმანი საზოგადოდ. გუდამაყარში ყადაღა ლურსმანია საზოგადოდ, მაგრამ იშვიათად ხმარობენ, ჩვეულებრივ ლურსმანი იციან. ყადაღა თ. ლურსმანი საზოგადოდ, ნალის უსმარს გარდა. უსმარი ნალისას ჰქვია. ნ. ყაირი.
ყადაღა
(2) მთ., მოჴ. პირობა, ხელშეკრულება. „ყადაღა ქნეს, პირი არ გატყვდებაო“ (მთ.). „ყადაღა დაჰკრესო“ (მოჴ.).
ყავარ-ი
ჴ. „ხეებზე“ დაწყობილი წვრილი ჭერი (მკლავის ოდენა ხეები). ყავარი მოჴ. კარგი შეშა. ყავრე თ. ჭერები, გრძელი ხეები „ჴიდებზე“ გაწყობილი (ჭერი ჴ.). ყავარზე სიპია დაწყობლი. ნ. ხეები, ჴიდი.
ყავარ-ყავარ დახეთქა
„სიცხეს და წვრილ ქვიშას ყავარ-ყავარ დაეხეთქა ტიტველახორცი“ (ყ. 187,3 – 4); ყავარ-ყავარ დასქდომა (ყ. 272,8) ყავარ-ყავარ გახეთქილი (ყ. 574,4).
ყათლანი
გუდ., ფშ., თ. საქონლის დაშავებულ ადგილზე წასასმელი წამალი, რომელიც მატლებს ხოცავს და ბუზებს არ იკარებს( ფიჭვის ზეთია).
ყაირი
ფშ., მთ., მოჴ. ნალის ლურსმანი, მაღალთავიანი (უფრო ზამთარში იხმარება, რომ ცხენს ფეხი არ დაუსხლტეს. ზაფხულში არ ვარგა, თავის სტყდება, თუმცა ნალისთვის კარგია: ინახავს). ნ. ყადაღა.
ყალანი
ჴ. (რაზ.-ჭყ. ყადანი შეცდომაა, წარმომდგარი დ და ლ ასოების მსგავსების გამო წერაში) „ხარჯი, გადასახადი“. ხევსურეთში მხოლოდ ხუცობაში-ო მიმიწერია. ყალანი მთ., მოჴ. იგივე. ფშ., ჴ. ბეგარა, გადასახადი, ხარჯი. ყალან აშორე თავსაო (ჴ. მას. 210,9), ყალანს ნუ დაზდებ თავსაო (იქვე, 210,14) „ხიფართი რამე, უბედურება კაცზე“ (ბეს.). „ხვთის ყალანი მედო, ხვთის მოცემული იყო შვილი და ისევ ღმერთმა წამართოვო“ (მოჴ.).
ყანა
მოჴ., ჴ., თ. სახნავ მიწასაც ნიშნავს, დაუთესავს. მამული გუდ., მთ. (გინდ მოხნული იყოს, გინდ მოუხნავი).
ყანის პირი
მთ., ჴ. თუ რომელიმე დღეს მკის გათავება არ ვარგა, დააგდებენ პატარა ადგილზე მოსამკალს, რომ სხვა დღეს მომკან. ამას ჰქვია ყანის პირი. მკის გათავება კარგია სამშაბათს და შაბათს. ოთხშაბათსაც არა უშავს რაო (ხევსურეთში ხუთშაბათს; სახნავადაც ხუთშაბათს გადიან).
ყაპყ-ი
ჴ., ფშ., მოჴ. (რაზ.-ჭყ.) „თხლათ დადებული თოვლი“. ყაპყი ჴ. ცოტა თოვლი, მიწა რომ მოჰფაროს. ყაპყი, ქარსლი მოჴ. ცოტა თოვლი, ფეხს რომ არ მალავს. ყოპყი მთ., ჴ. შდრ. ფუფქი.
ყაპყატო
ფშ., ჴ., თ. (რაზ.-ჭყ.) „ხის მუხრუჭი, ან ცხრილის მოსაქსოვათ დათვლილი წკეპლები“. ლაპატო გუდ., მთ., აპარტო მთ. (ჴადა) ტკეჩი, თხლად და წვრილად აყრილი თხილის წკეპლაზე (შეიძლება სხვაზედაც) კალათის დასაწნავად. „ყაპყატო – ბოჭკის შემოსაჭირებელი რომ იყო წინათ, ხისა, თალასაც ეტყოდენ“. ნ. თალა.
ყარტი
(1) ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ჭვავის ნამჯა. ჭვავს კი არ ლეწენ, წვრილად შეკრულ ხელეურებს დიდხანს აშრობენ, მერე ფიცარზე ცემენ, მარცვალი ცვივა და ცალიერი ჴელეური რჩება. მერე ამ ჩალას საბძლების სახურავათ ჰხმარობენ“. ყარტი ჴ., თ. სვილის ნამჯა (სვილი ჭვავია). ყარტი ჴ. „სვილის ფეჴი“ (ჭვავის ღერი). ყარტი ფშ. სვილის ჩალა, გაულეწელი (თავთავ-წაცლილი და ხელით დაბერტყილი).
ყარღანი
მოჴ., ფშ., თ. მომწარო მლაშე ბალახია. იზრდება შირაქსა და ყიზლარში. ზამთარში საუკეთესო საკვებია ცხვრისთვის, როოგრც ავშანი (ნ.). მლაშე ადგილას ამოდის და მლაშეა. საქონელს იქ მარილი არ უნდა. ნ. წითელ-წვერა.
ყაღი
ჴორ., გუდ., მოჴ., წ. ფშ., თ. კაღი, დამარილებული და მზეზე გამხმარი ხორცი, შაშხი. შემოდგომაზე დაკლულს დამარილება არ უნდა. ლორი მთ., ყაღი, ლორი მოჴ. (ყაღი უფრო ცხვრის ხორცია, ლორი – ღორისა). ნ. საუსხე.
ყაყრანტო
ნ. ყრანტი. ყაშყაში ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ორბის ძახილი, კივილი“ (ვაჟა, 214,7 ქვ.), „რო ჩქამობს ინდოური, ბატი“, „მთის ქათამმა იცის ყაშყაში“ (მთ.).
ყბა
ჴ. წვერი (ნიკაპზე). ყბაც დაგსხმია ჴ. წვერიც ამოგსვლია. უყბო ჴ., ფშ. (შუაფხო) უწვერული. ნ. ლაშყბა. შდრ. წვერი (1).
ყელ-ფარღელა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დათვზე ითქმის, ყელ-თეთრი რომ იქნება“. ყელ-ფერღელა ჴ. ყელ-თეთრი (მელა, კვერნა და სხვ.). ყელ-ქედანა მთ., მოჴ., თ. იგივე.
ყელ-ყელაობა
გუდ. (ვაჟა, 456,8 ქვ.) მთ., მოჴ., ჴ., თ. თავის მაღლა აღება და აქეთ-იქით ცქერა; „მალვით ყურება“ (გუდ.).
ყელვა
მიყელავს ჴ. მიფუჭებს (ფეხს), უყელავს უფუჭებს. „დიდი ხნის ნადგომი დამპალი და აყროლებული სხვადასხვა უწმინდურობით ტალახი კი ცხვარს ფეხებს უყელამდა, უფუჭებდა და დაკოჭლებული ცხვარი საძოვარზედ ვეღარ ივლიდა, ქაჩებით თოვლს ვეღარ გასთხრიდა და ვერ ამოაჩენდა საძოვარ ბალახს“ (ყ. 739). „ქიჩები შუაზე იჴხნება და დაკოჭლდება“ (გუდ.). მთ., მოჴ. იგივე.
ყვერფი, ყვერფნი
ჴ. კერა, ადგილი, სადაც ცეცხლი ანთია (ურბ., „ივერია“, 1887, № 171). ნ. სამყოფო, არდაბაგა, ქაზდარი.
ყვირილობა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „დრო, ენკენისთვის ნახევრიდან იწყება და ღვინობისთვმდე გასტანს, როცა ხარ-ირემი ყვირის და ფურებს ეძებს“. თ. იგივე. „ენკენისთვეში ან თევზი დაასწრებს მექარობას თხრასაო, ან ჴარ-ირემი ყვირილსაო“ (ფშ.).
ყივანა-ჴველა
(რაზ.-ჭყ.) „სენია ერთგვარი. ძლიერი ხველება იცის. ბალღებს შეხვდება ხოლმე“. მყივან-ჴველა მთ., მოჴ., ჴ. „დიდებსაც ხვდება“.
ყინვარი
ჴ., მყინვარი ფშ., გუდ., მოჴ., ყირვანი მოჴ., თ. ყინული, მყინვარი. ყირვან-წვერი მოჴ., მყინვარი მთ., მოჴ. ყაზბეგის მთა. ნ. ხორდი. თოფის წამლის ყინვარი – გვარჯილა. „სამ-ოთხ ფუთ მიწურს მოთხრიდნენ და სპილენძის ქვაბში ათავსებდნენ, ზედ კი წყალს ახსამდნენ. ქვაბს ცეცხლიდან გადმოიღებდნენ და ნახარშს გააცივებდნენ. ნახარში თავზე ყინვარს მოიყენებდა. შიგ ჯოხებს ჩაყრიდნენ, ჯოხები, გაციების შემდეგ, ყინვარს მოისხამდნენ“ (ჩაჩ. 30).
ყინტრაობა
ჴ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „შინაური ცხოველების თამაშობა“. მთ. ცრუვის გრეხა სიმთვრალეში ( ცრუვი პრანჭია). „შენ დიდი ყინტრაი ხარ“ (მთ.) შენ დიდი პრანჭია ხარ.
ყინჩი
გუდ. (რაზ.-ჭყ.) „ლამაზი, მშვენიერი“, კარგი. ყინჩად ჴ. ლამაზად, კარგად (ჴ. მას.). „ყინჩად დალივა“ (მთ.). ყინჩი მოჴ. სანდომიანი, სიმპათიური; ყინჩი ჴ. (არხ.) გემრიელი (საჭმელზე); ყინჩი თ. ნოყიერი, მსუყე.
ყინჭარა
ჴ. ყელი ყინჭარა ფშ., ჴ. (შატ.), ყირაბჭა გუდ. ყელი. ჴაჴნჭურაი მოჴ. იგივე. წამოყინჭრა ჴ. (ვაჟა, 385,6) დაკლა (ქათამი და სხვ.).
ყისინა
მოჴ. „პლედის მაგვარი შალის წამოსასხამი, თბილი და სუბუქი, უფრო საბანსა ჰგავს, სანამ სხვა ტანთ-საცმელს“ (ყ. 343), პლედის მაგიერი, ადგილობირვ ნაქსოვი შალი (ყ. 729, შნშ.). ყარწიკა ჴ., ტოლიკა თ. „ყისინა და ყარწიკაი ერთია, ჴევსურებმა და ქისტებმა იციან“ (გუდ.). მოკლეა, სარტყლამდე უწევს.
ყისმათი
გუდ. მთ. მოჴ. ფშ. თ. (არ. სპ. .(قسمت „იღბლია“ (მთ.). თუ ჩემზედ ბედი მუშაობს, ყისმათი მოწეულია. (რ. ერისთავი, „ივერია“, 1886, № 54). ყიყვი ფშ. (ვაჟა, 166), თ. (ჭყ.) „ჩიყვი, გამობერილი ყელი ჩიჩახვივით. ავადმყოფობაა. „თიადორი, თედორე სხოა კიდენ“ (მთ.).
ყიჭალა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ჩხიკვი“. ასეთი ახსნა შეცდომა უნდა იყოს: „ყიჭალა სხოა და ჩხიკვი სხო. თავ-თავადნი არიან. ჴმა სხონაირი აქვ: ჩხიკვი ჩხავის, ყიჭალა – არა“ (მთ.). ყიჭალა ჴ. კაჭკაჭი.
ყლაპს უზამ
გადავყლაპავ (ჴ. მას). ყმა. ხატი (ანუ ჯვარი) თემის „ბატონია“ და თემი კიდევ ამ ბატონის „ყმა“ (ჴ. მას. 309). უყმო ყმა გუდ., მთ., ჴ. ვინც ხატის ყმა არ არის.
ყმუყნა
გუდ., მთ. (ყ. 99,4) „ლაპარაკობს და უჭირდება პალარაკი, სიტყოს ვერ არჩევს კარგა“ (გუდ.). „იყმუყნება – გაბედვით ვერ ამბობსო“ (მთ.).
ყოვის მჩხილაი
მთ. (ჴადა), კობჩხილაი, კოიბჩხილაი მთ. (მლეთე) მინდვრის ხილია. მთაში მოდის. წითლად დაისხამს სამ-სამ მარცვალს, მომჟავოა. ყოვის პწკალა ფშ. (ზოგან). ნ. ბატის ფეჴა.
ყოვის საცუარა, ყოვთ საცუარა
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „როცა დაბერდება, ფეხს რო დაადგამ, გასკდება და იქიდან შავი ბოლი ამოაშუქებს“. ყოვის საჩუარა მთ. გუდამფშუტა. დამწვრის წამლად ხმარობენ. მყვართ კუსა ჴ. (პატარა), საბრმობელა ჴ. (დიდი), დიდი გაიზრდება და საბრმობელად გადაიქცევა. კუსკუსა, კუსკუსელა, დათვის ქაჩქაჩა მოჴ.
ყოტი
ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ბაყაყი“. ყოტი ფშ. ნაყაყი, განსაკუთრებით გომბიო. ბაყოტი ფშ. გომბიო. შდრ. ყვატი და ყვარტი.
ყოში
(2), ყოშები გუდ. სამაჯურები სახელოებზე შემოსაკერებელი. „წინავა სცოდნიათ ახალუხის საჴელზე მიკერება. ჩემს ბიჭობაში მეცა მქონდის“ (გუდ.) ნ. თათი (1).
ყოჩი
(თურქ.) თ., ფშ., მთ., მო ჴ. ვერძი, მამალი ცხვარი, დაუკოდავი (დაკოდილი ჭედილა). მთ. იგივე (იციან ვერძიც). „წინათ უფრო ვერძს ეძახდენ“ (მოჴ.). ნ. დასაკოდი ცხოველები, თხა.
ყრა
ჩამაიყრის ფანდურთ ჴ. ჩამოიღებს, შეწყვეტს დაკვრას (ჴ. მას.). თას ჩამახყარეთ თასი ჩამოართვით. წაიყრის პერანგს გაიძრობს პერანგს, წაიყარ გაიძრო. ჯაჭვსა ნუ წამყრი ტანზეით (ჴ. მას.).
ყროლი
ჴორ., ფშ. მყრალი, ცუდი (კაცზე), „ფშავლებმა იციან“ (გუდ.). ყროლი მთ., მოჴ., ჴ. მეტად ცუდი ხასიათის კაცი. ყროლი, ყროლიანი მოჴ., ყროლი ჴ., თ. ცუდ-სუნიანი, მყრალი.
ყრჩოლ, მოყრჩოლ
„გათბება და მოყრჩოლდბა ბაზალუყი და იმის გამონაჴად არაყზე იტყვიან მაიყვერაო. არ გამოუვა სრულებით“ (მთ.).
ყუდ
ეყუდა ჴ., თ., ფშ. იდგა; დეეყუდე ჴ. დადეგ, დჸყუდე თ. იგივე. გარმოგვეყუდ გადმოგვადგა, სამან(ნ) ჩახყუდნა ქვისანი (ჴ. მას.) ჩადგა.
ყუიკა
ჴ. (შატ.) ნ. ორ-ძირა. ყუილი ჴ., თ. ტკივილი (უფრო კბილისა): მყუის თ. კბილი მტკივა, კბილი მყუოდის ჴ. კბილი მტკიოდა.
ყულანა, ყუნალა
მოჴ. (ყ. 499,14; 610,17). მუჴლ-საფარა თ. ქალის წინსაფარი, ფეშტემალი. „ყულანის ბოლოს ძენძა დაუწყო“.
ყუმბილაი
მოჴ. ა) სართავი მატყლი, თხორივით დახვეული და შუათითზე ჩამოცმული (ხევსურეთში სხვანაირად ართავენ); ბ) მრგვლად გამონასკული რამ (მაგ., ისეთი, ყაბალახის ფოჩს რომ აქვს).
ყუნჭი
ჴ., ფშ. (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 14) კუნძი, მოჭრილი ხის მიწის ზემოთ დარჩენილი ნაწილი. კუნძი გუდ., მოჴ., „ჩვენ ვეძახით კუნძს, ეგენი (ფშავლები) ეძახიან ყუნჭსა“ (გუდ.). ყინჭი ჴ. „გადაჭრილი ხის ძირი“ (ბეს.).
ყურ-შატი
მოჴ. საარაყე და სალუდე ქობის ყური. ყურ-შატი სალუდე ქვაბის ან სხვა რაიმე ჭურჭლის ყური. „ჩვენ საარაყე ქობის ყურს ვეტყვით, სხოს არა“ (გუდ.).
ყურ-წიწკნა
მოჴ. თამაშობაა. ხატში ვინმე ბავშვებს გადაუყრის ცხრეულებს ან სხვა რასმე. ვინც დაიჭერს, გადამგდებთან უნდა მივიდეს და ხელი ახლოს. თორემ, თუ მოასწრეს სხვებმა, დაიჭერენ და ყურს აუწიწკნიან და გადააგდებინებენ აღებულ ცხრეულს.
ყურვილა
მოჴ., ყურბელა მთ. (ყ. 937) ბეღურის ოდენა ჩიტია, მოჴნეველას (ნ.) ძალიან ჰგავს, შავი წარბები ქვს რქებივით. თოვლის მოსვლის წინ ვაკეზე ჩამოდის მთებიდან. იგი ნიშანია თოვლის მოსვლისა.
ყურმელა
გუდ., ჴ., თ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ორთავა მწერია, ყურში თუ ჩაუძვრა დამიანს, ადვილათ აღარ გამოვა“. ყურბელა მთ. („ერთი თავი აქვ“). ყურბელა მიდის ყურთაკე, მიდის და მუუხარიან. ვინც ის ნახოს და არ მოკლას, ნუმცა რა გაუხარიან (მთ.). „ა, ის პატარა რამ არის მწერი, ყურში ჩაუძვრებაო, მაგრამ იმისთანა კაიც არ მინახავს, ყურში ჩაძვრომოდეს“ (გუდ.).
აკაკი შანიძე, მთის კილოთა ლექსიკონი
ლექსიკონში შესულია ის სიტყვები და განმარტებები, რომელიც ავტორმა მოიპოვა 1911 და 1913 წლებში ჩატარებული მივლინებების დროს.
აკაკი შანიძე, თხზულებანი, ტ. 1, თბილისი, 1984 წ.
ელექტრო ვერსია მოამზადა მანანა ბუკიამ