მთის კილოთა ლექსიკონი

თ. ჭაღარა (თმა). ჭაგრიანი თ. ჭაღარა.

ფშ. ნ. კალ-ზალტე.

ჭამ-პურაჸი ასაო ჴ. უჯამაგიროდ არისო. ჭამ-პურაჸი არს თ. იგივე. საპურჭამიად ფშ. იგივე. ნ. პურ-ჭმული. საპურჭამიად ფშ. იგივე. ნ. პურ-ჭმული. ჭამ-პურა მოჴ. ა) მფლანგავი; ბ) ღორმუცელა.

ჴ., თ. ჭაობი. ჭანჭახი გუდ., მთ., მოჴ. ლაფი, სველი (მიწა); მოჴ. ითქმის უფრო ტანისამოსზე: დაჭანჭახებული მოვიდა, დამაჭანჭახა, ჩამაჭანჭახა – დამასველა.

თ. ქამრის შესაკრავი დუგმები. ჭანჭიკა ჴ. შუბლზე შემოსაკრავი ქალისა.

მთ., მოჴ., ფშ., ჭანჭახი ჴ., თ., ჭაობი თ. ჭაობი.

ჴ., ნ. ჭაუხი.

მთ. მარჴილის გადასაჭირებელი, წვრილი და გრძელი. ნ. ნაჭაპნი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გველისაგან გაზაფხულზე განაძრობი ქერქი“. ჭარ-ი ფშ., გუდ. რაიმე სულიერის გადამძვრალი ტყავი (კაცისა, ცხვარ-ძროხისა, გველისა). ჭარი თ. ფირფლი, სიცხისაგან გადამძვრალი ტყავი. ჩანი მთ., მოჴ. ( ჩანი უფრო გველისა), ჩიმი ჴ., თ. გველის კანი.

ჴ. ზაქათლის მხარე. ჭარელი ჴ. ზაქათლის მხარის მცხოვრები.

ყბედი.

ხმლის ჯურაა. ნ. იარაღები.

ჴ., ჭიუხი ფშ. მაღალი წვეტიანი კლდე, „ჩხროჩხრიანი მთა, აჴჯაჴიანი“. ჩონჩხი მოჴ., ჭრიოხი თ. წვეტიანი კლდე.

უკ. ფშ. ნ. ჭაჴა.

ჴ. ჭაღარა (ჴ. მას.).

მოჴ., ცხემლი ჴ., თ., ცხემლა ფშ. ნ. ცხემლი.

ნ. ჯაყვა.

(1) მოჴ. „გალიპული ქვა, რომლისგანაც ასპიდის ფორებს ამზადებენ“ (ყ. 506; 516,17; 294,16 ქვ.). ჭაჭები (ყ. 111,18; 137,6 ქვ.). ჭაჭი მოჴ. იგივეა, რაც სიპი ჴ. და სხვაგან, ფიქალი, შიფერი.

„გაწყდეს შენი ჭაჭანიო“! (გუდ.), „ჭაჭან არ ას“ (ჴ.), ჭაჭანება არ იყოს (მოჴ.). „რომ მოსთხოვო ხევსურს, თუ არა აქვს, გეტყვის: ერთ ღივ-ჭაჭან არა მაქვს“ (ბეს.). „დარიელის ხეობა შეჰკრან და რუსები არ გადმოაჭაჭანონ“ (ყ. 87,15 – 16).

ჴ. ღვინის ეპითეტია (ეტიმოლოგიურად ჭაჭა-სთან უნდა იყოს დაკავშირებული). ღვინოვ, შე ჭაჭანაისძევ, უცეცხლოდ ამაზღუდები (ჴ.).

(2) ნიკაპი. ჭაჭაი ჴ., ჭაჭი ჴ., თ., ფშ. ა) ჩხუტისა და სხვა ჭურჭლის წამოსასხამი პირი (ჭაჭიანი ჭურჭელი, ჭაჭიანი ჴელადა), ქეთლისაც. ბ) ნიფხვის უბე, „ნიფხვის ჭიჭ უჩინს“ (შარვლის ჭაჭი უჩანს). ნ. ჭოჭი.

ნ. ჯაჴა-ჯუჴი.

ფშ., გუდ., ჭაღა უკ. ფშ. (რაზ.-ჭყ. ჭახ) წილი. „წილი კვერცხებია, რო გაცოცხლდება ჭაჴაა, სანამ ბატარაა“ (გუდ.). ჭაჴი მოჴ., ჴ. წილი. ჭაჴიანო! ჭიჴი თ. ტილისა და კრწყილის თესლი. ჭიჴიანი თ.

(ყ. 294,7 ქვ. ჭახანი) ჯაჴანი, треск, ნ. ჯაჴანი.

ნ. ჭკდე.

ერთი წლის მამალი ცხვარი. ნ. თხა, ცხვარი.

მოჴ., ჭეკარა ჴ. ღოლოს მსგავსი მხალია. ნ. მასე.

იჭეკნება (ცხენი). ნ. კეთილობს.

თ. ლობიოსი და ლობიოს მსგავს მცენარეთა პარკი.

ჴ. ნ. ყავარი.

(1) ჴ. ცქერა, თვალიერება, თვალით იჭერს ჴ. უცქერს. უჭერავ ჴ. უჭირავს.

(2): დაჭერა (უქმისა) შენახვა, არგატეხა (ჴ. მას.).

ჴ. „თოფის სახელია ჴევსურეთში“ (ბეს.).

გუდ., მთ., მოჴ. ნ. წერთხალა.

ჴ., ზ. ფშ. ზემო სართული (საცხოვრებელი), „ზეთვალი სახლისა“ (ბეს.), ჭერხო თ. სხვენი (ბანსა და საცხოვრებელს შუა). ზოგიერთის თქმით, სართულსაც ჭერხოს ჰქვივებენ: ჯერ ბაშტე, მერმე შუა, მერმე ჭერხო.

ფშ., ჭეჭყაჸი თ. მოზვერი. ნ. მაცალო, ჭოჭყი (1), დასაკოდი ცხოველები.

ჴ., ჭექა, ჭეხა-ქუხილი ჴ. ჭექა-ქუხილი. სჭეხს, მჭეხარი, დამჭეხნებელი (ჴ. მას.).

თ., კოჭის ამოთხრილი გვერდი. ჭვირის ჴვაცი თ. ნ. ქისი, ჴვაცი.

ჴ. ფიგურიანი, მოხარატული (ჴ. მას.).

მთ., მოჴ. ნ. ჭია-ღუა.

თ. ნ. ჭია-ღუა.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ჭია-ჭუა“. ჭია-კუდა (ჭია-კუდბი) მთ. ნაგუბარ წყალში გაჩენილი ჭია, ჭია-ღვია თ. იგივე.

მოჴ. ერთნაირი ჭია. „აი შე ჭიაყელავ“!

ფშ., თ., ბზინველა გუდ., ძიძინათელა ჴორ., მთ., ციცინათელა მოჴ. ციცინათელა.

მთ., ჭიპჭავი ფშ., ჭიპჭო თ., საბძლის ჩიტა ერწო, კედლის ჩიტა მოჴ. ბეღურა.

ფშ. (ჭყ.) „თ. რაზიკაშვილი სხნის: პატარა ბორაო“. ჭიკვა ჴ. ბოლო-გამოჭრილი ძერა (მრგვალი ბოლო რომ აქვს, იმას ბორას ეძახიან).

ჴ. მოჭერა: თუშებმ დაჭიკეს ცხენები – ცხენებს მოსართავები დაუჭიკეს – მოუჭიკესო“ (ბეს.).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ძალზე გატენა გუდისა, მუცლისა, ჯიბისა და სხვ. იმერეთშიც ასე ეძახიან: გაჭიკნული გატენილი“.

ნ. წილ-ყვაჸი, ჭკა.

თ., მკალია ფშ. კალია.

ჴ. (შატ.), საყელაჸი თ. ნ. გლახა.

ჴ., ჭიმი თ., ჭიმიშა გუდ., ფხოლის თავაი მთ. ბალახია. მისი ძირი (პატარა მრგვალ თავს იკეთებს მიწაში) – ხიფხოლა ჴ., ფხოლი გუდ. „ ჭიმას ქართველები ხაჭიჭორას ეძახიან“ (ჴ.). ნ. ლახჭიმა, ღიმა.

ფშ., ჴ. (იშვ.), მოჴ., ჭიმ მოჴ. სრულიად, სრულებით. ჭიმად მოვსწყვიტე თავია (ვაჟა, 117,14), „ჭიმად მოსწყდა წელი“ (მოჴ.). „ჭიმ სისხლზე გავიდა“ (ფაღარათიანი) მოჴ.

მოჴ., ერბო-ჭიმური მთ., მოჴ. ერბოში ჩახლილი მჭადი.

ფშ. ტანსაცმელი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ჭინჭველების საბუდარი გოორაკი“. ჭინჭვლის გორაი მთ., ჭინჭველაის გორაი მოჴ. ჭინჭველთ გორა ჴ., ჭინჭველაჸის ბოლქვი (ბოშქვი) თ.

(1) მთ. ბალახია.

(2) თ. ჩიტია, ბეღურას ჰგავს ძალიან.

მთ., მოჴ. ნ. ჭიუხი.

ჴ. გამობერილი მუცელი. ჭიპიანი ჴ. ღიპიანი. ჭიპი ჴ., მბილმუცელი ჴ. მუცელი.

ფშ. ნ. ჭუპეტი.

ფშ. ნ. ჭივჭავი.

ჴ. რაზა. კარ მაჭიპჭე ჴ. (არხ.) კარი მოხურე და ჩამოკეტე.

თ., საბძლის ჩიტა ერწო, კედლის ჩიტა მოჴ. ბეღურა.

ჴ., ჭუპეტი თ. ჭიპი.

უჭირს ჴ. სჭირდება; მიჭირს ჴ. მჭირდება, გვიჭირს გვჭირდება (ჴ. მას.).

ჴ. ვისიმე სიკვდილით შექმნილი მდგომარეობა. ჭირის პატრონი ვის ოჯახშიც მკვდარია ვინმე; ჭირის წყენა ჴ. მისამძიმრება, მომარჴება (ჴ. მას.).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „უსიამოვნების მიყენება, ცუდად მოპყრობა“.

გუდ., ჴ.,თ. (ყ. 18,14), ჭირის ნაკიდელი მოჴ. ცივი ოფლი.

თ., ნოქვი ფშ., ქცეულა ჴ. მიხვეულ-მოხვეული გზა.

თ. ღოლოს მსგავსი მხალია (ნელად შემოსულიაო). ნ. მასე.

ნ. მარახული.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „წვეტიანი კლდეები“. ჭიოხი გუდ. იგივ. ჭაუხი ჴ. მაღალი წვეტიანი კლდე. ჭიოხი მთ., მოჴ. მეტად სუსხი. „ჭიოხი დღე გათენდაო, ზამთარში ვიტყვით“ (მთ.), „ჭიოხი სახლი“ – ცივი სახლი. ნ. ჭაუხი, ჭრიოხი.

თ., ფშ. მხრის სახსარი, რითაც მკლავი ბეჭზეა მიბმული. ნ. ჭიღო.

თ., ჯიყა ფშ., ჯეყი მთ., ყუჯაი ჴ., ყიჯი ჴ. (არხ.) გაცვეთილი ცოცხი.

მოჴ. ნ. მხრის უღელი. ნ. ჭიღვი.

მთ. (მლეთე) „ცხავატში ეძახიან, ჩვენ კალიას ვეძახით“ (მთ., ჴადა). „სულ კივის, ღამე იფრო იცის, მჴრებს სცემს“. ჭუჭუმკალია თ. „ღამე იცის ჭრიჭინი მიწაში ცხოვრობს და თავი უჩანს“.

ჴ. რასაც თავზე მოიყენებს კოდში სალუდე წვენი. „ჩვენ საფუარს ვეძახით“ (გუდ., მთ.). თხლე ფშ. (ზოგან) დადუღებული ლუდის თავზე მოგდებული ქაფი. ქაფქირით მოჰკრეფენ, გაახმობენ, შეინახავენ და სისწვენს (სალუდეს) დააყრიან შემდეგში (ლუდის თხლეს გაახმობენ, კვერებად დააკეთებენ და ჩაურევენ ბაზალუყში). თხლე თ.: წვერის თხლე თ. – ჭიჭი, ძირის თხლე თ. – თხლე. ხევსურეთში ჭიჭს ამობობენ ლუდისთვის, თხლეს – არაყისთვის. ნ. ჩამი.

მოჴ. თამაშობაა.

მოჴ. პატარა ჩიტია. თავზე წითელი აქვს. მიწას თხრის და ჭიებს ეძებს. ყარანის ოდენაა.

მოჴ. ცოტა რამ, პაწაწინა.

ჴ. წვრიმალი (ხალხზე). ნ. ჟიჟმატი.

თ. ნ. ჭაჴა.

ჴ., მოჴ., ფშ., წილ-ყვაჸი თ. ჭილ-ყვავი.

ჴ., თ. ჭდე „ხატს რო რამეს შაუთქმენ, მაშინ ჴევსურეთში შეშის გალს ან სხვას რას დანით დასჭედვენ, ამას ხქვიან ჭკდე. ვითომ არ გიმტყუვნებ ნაქადებსო“ (ბეს.). ნ. დაჭკდევა, მაჭკდევა, ზურგის ჭკდე.

ფშ. მჩხვლეტს (ნემსი და სხვ.).

ნ. აჭკვავდა.

(წყვეტ. ჭლიკა) მოჴ. ტალახის ათქვეფა საქონლის მიერ ფეხით. ჭყაპვა ჴ.

დაჭლიკული თ. კვალ-დაჩნეული (ოთხფეხისა).

მოჴ. თამაშობაა (ბერა-დუშელია ერთი სიონელის სიტყვით).

ჴ., ფშ., ჭოპოსანი თ. მსხვილკბილებიანი ქლიბი.

(1) ფშ., ჴ., შორტო გუდ., მთ., შორტო, შოვი მოჴ., ანასალი თ. უგულო. მარცვალდამჭკნარი ქერი, გაფუჭებული.

(2) ჴ. ნ. ჩოლხი.

(3) თ. ღორღი, წვრილი ქვა, კედელში სახმარაბელი. ნ. ჭოჭი (2), ჭყორი.

თ. ნ. ჭროღა.

ნ. ბიკნა-ჭოტა (ბუკანტურასთან).

გუდ., მთ. ა) ნისკარტი; ბ) ჩხუტისა და სხვა ჭურჭლის წამოსასხამი პირი. ჭოჭი მოჴ. ჭურჭლის პირი (მხოლოდ). ჭაჭი თ. ა) ნიკაპი; ბ) ჭურჭლის პირი. ნ. ჭაჭი (2).

მთ. ოთხ-კუთხი ქადა.

(1) ჴ., გუდ., მოჴ., ჭეჭყაჸი თ. მოზვერი. „ორი წლისა რომ გახდება საქონელი, ჭოჭყებიო, გინდ მამალი, გინდ დედალი“ (გუდ.). ნ. მაცალო, ტანა, ჭოჭყი ფშ. კვებულა, გამოზამთრული ძროხა (გინდ მოზვერი, გინდ დეკეული).

(2) მთ., მოჴ. ღორღი, კედელში სახმარი. ნ. ჭყორი, ჭორღი (3).

ჴ., მჴარ-კაბარჭა ჴ., ჩიტია მხარჭრელი.

თ. წვეტიანი კლდე. ნ. ჭაუხი.

ფშ. თივის სათრევ კავზე მისაბმელი ბაწარი მუშისა (ნ.), ფაგრეხილი ბალნისა ან კანაფისა. ტოლკანწი ფშ., საკუდნა, ხალისკუდა ჴ. (ბაკურჴ.), საკუდე მთ.

ფშ., მოჴ., ჭორღა, ჭროღა თ., ჭრუღა ჴ. ჭვარჭვალიტა, ჭრელი.

ნ. ქუბი.

ასე უხმობენ ინდაურებს საკენკზე ერწოში.

თ., ჭიპეტა ფშ. ჭიპი.

თოლ-ჭუტიაი მოჴ.

(მრ. ჭუჭკეები) ჴ. ნ. ტანკაი.

თ. ნ. ჭიჭა-მკალია.

თ., ფშ. საქონლის ჭირია: გაჰბერავს და მოჰკლავსო.

(1) ფშ. ხეა. იმისას თითისტარებს აკეთებენ.

(2) თ. წანწყარა, ბოლოქანქალა (ჩიტია).

ნ. გაჭყანჭყარება.

ფშ., ჴ., თ. (რაზ.-ჭყ.) „ჭაობი“. ჭყანტი, ჭაოპი მთ., მოჴ., შანტალი თ.

ჴ. ნ. ჭლეკვა.

(2) ფშ. ჭროღა ძროხა (ხარი და ფური).

(1) მოჴ. თავ-ქოჩრიანი ფრინველია, მწყერზე ცოტა პატარა, მწყრისავე ფერისა.

(ყ. 130,17). მიზის კითხვის ნიშანი. მოჴევეებმა არ იციან.

გადაჭყვენა (ვაჟა, 280,4 ქვ.; 414,15), დაგაჯყვენა (ვაჟა, 420, ალბათ შეცდომაა) გადაბუჯგურება, გადაქოთება.

თ., ფშ., მდღვინავი მასკვლავი ჴ. „სულ-თოჴათ უკეენ უდგას“. „ჴარი-პარიას ეძახიან ქართველები (თ.). ნ. ჭყიტა. „მასკვლევი ამორჩეული სულ-თოჴათ ამახყვებისო“ (ჴ.).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მცენარეა. იჭმება“. შეიძლება ჭიმა იყოს. ნ. ჭიმა.

თ., ჭყირტლი, წუწი ფშ. თვალის წუწი.

ალაო, გამოუშრობი პური, გამოუცხობი. უხაშო პური ჭყინტლა გამოდისო.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ჟიჟმატი, წვრილი“.

ნ. მაჭყირობელი.

ფშ. ნ. ჭყიმპლი.

ჴ. (რაზ.-ჭყ) „ვარსკვლავი ჩრდილოეთისა“. ჭყიტა თ. იგივე. „ქართველები ჴარისპარია ვარსკვლავს ვეძახითო“. ნ. ჭყვრიალა მასკვლავი.

ჴ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „წვრილი ქვა კედლის შენების დროს შუაში ჩასაყრელი“, ღორღი. ნ. ჭოჭყი (2).

თ. ჩიტია ერთი.

(1) მოჴ., ბრჭყვიალა.

(2) ჴ., ჯღართვი თ. ჩხართვი (ფრინვ.). ჭყონიას ჩხრიალა მოჰყავს, მაგრამ უთუოდ შეცდომაა.