მთის კილოთა ლექსიკონი

თ. თავკომბალა. ნ. კუდურა.

ჴ. (ძველად) თამბაქოს ქისა ქსოვილისაგან.

ჴ. ფეხის ნაწილი სავარცხლის ვერდზე. ნ. ალაჴი (2), ქურსლი.

(სპ. انجمن კრება) საფეხნო, საფეხვნო ჴ., საერობო მო ჴ., მთ. ხალხის შესაკრები ადგილი: „საანჯმო საბაასო, დილა-საღამოს ხალხის შესაყრებელი ადგილი“ (ჩაჩ. 119).

ჴ. ნაგვის გასატანი ჯინი, პატარა. ნ. თავ-ჩაფაი.

მოჴ. ა) კედელზე ჩამოკიდებული გოდორი, ჭურჭლის შესანახავად. ბ) რაშიც ლენცოფის თესლი არის მოთავსებული, ძაღლის ფსელაი ჴ. (მთლად).

ჴ., თ, (მშვილდის საბამი ჴ., თ.) მშვილდის ლარი, მშვილდის ბაწარი, სამბური ფშ.

მოჴ. (ყ. 6,24; 115,2; 647, 1 ქვ.) საბანი და ლეიბი.

ნ. გობანი.

მოჴ. ნ. ბანდულთან.

ფშ. ნ. საფანდარი.

მთ. ჭურჭელი (პურისა, წყლისა). ნ. ბუნაგი.

ჴ. ნ. ქობულა.

მოჴ. ცხენის ფეხის ფლოქვის შუაგული („საბაყაყე ამასჭერ“), სამყვრე ჴ., სალი ჴ. (შატ.), ყვატი თ., ბაყაყი ფშ.

ჴ. „ცაცხვის ხის კანისაგან (ე. ი. მუშისაგან) დაგრეხილი საბელი ხევსურეთში ბაწრის მაგივრობას ეწეოდა“ (ჩაჩ. 26). ნ. საბრუნავი, შუბის ტარი.

ჴ., კავ-საბელი ფშ. თივის ქვეშ გასაგდები ორი ხალი (ფშავში უმთავრესად ერთი ხალი) და ზედ გადასაჭირები საბელი.

თ., ქინთელა ჴ., თინქელა ფშ. შარდის ბუშტი.

მოჴ., სასივებელა ჴ., ფშ. ბალახია, ძროხას ბერავს.

თ. მჩეჩელში ვახშმის შემდეგ მოტანილი ჯერი (მუშაობას რომ გაათავებენ), საძილისკუდო ფშ.

„გასაბლვა მიწებისა თავდაპირველად ყველა ქიზიყის სოფლების გარეშემო, უფრო კალოებამდის (კალოები სოფლელთ მოშორებით აქვთ), მიწები კომლეურად ოჯახის მოთავეთა შორის ათ-თხუთმეტ წელიწადში ერთხელ უეჭველად ისალბებოდენ (თოკით ჰყოფდენ). ასე განაწილებულ მიწებს მდიდარნი კალოს ხარის საძოვრად ჰყორუღავდენ. სახელს „საბლის მიწას“ ზოგან ქიზიყში არ ხმარობენ და ეძახიან დასაკუთრებულ მიწებს“ (შაქრო, „დროება“, 1884, № 168).

ნ. ბოსლობა.

ჴ., ყოვის საცუარა ჴორ., ყოვის საჩუარა (ასეა!) გუდ., ყოვთ საცუარა მთ., კუსკუსელა მოჴ., დათვის ქაჩქაჩა მოჴ., ყვავთ კუსა ჴ. (სანამ გაიზრდებოდეს; გაიზრდება და საბრმობელა), ყვავთ ყველი თ. (პატარა), საცუარა თ. (დიდი).

„წვერ-მოკაუჭებული ჯოხი, რომელსაც ოდნავ მოხრილი სახელურა აქვს“ (ჩაჩ. 25). „გამშრალ მუშს კვლავ წვრილ ზოლებად ხლეჩდნენ, შემდეგ საბრუნავზე ახვევდნენ და გრეხავდნენ“. ორ წვერად დაგრეხილ მუშს საბელი ეწოდება (ჩაჩ. 25).

ფშ., საბუდავნო გუდ. ნ. ბუდე.

ფშ. (ვაჟა, „მოამბე“, 1896, VI, გვ. 115) ბოსელი.

(მრ. საბუჴრები) ჴორ., საფუჴარი ჴ., საჴელური, ჴელის ჯაგები მოჴ., ქურო თ. ხელთათმანი. ნ. საფუჴარი.

ჴ. ნ. საბღუჯი.

ჴ., ფშ. ფარის ჴელ-ჩასაჭიდი. საბუჯღი ჴ. (არხ.), დასაბღუჯება (ფარისა) ჴ., ფშ. ფარის ხელში აღება და მომარჯვება (ბაჩ. „დ.“ 70). დაისაბღუჯა ფარია ჴ. (ჴ. მას.).

(ერწო), კედლის ჩიტა მოჴ., ჭივჭავი მთ. ბეღურა.

გუდ., სამჯეო (ყ. 44, 5 ქვ.) ადგილი, სადაც მსაჯულები ბჭობენ.

ფშ., ჴ. სამიზნე. საგანზე გაიტანე ფშ. შორს გაიტანე, გასაგნვა ფშ. (სროლა, გაკვრა, გასროლა (ისრისა, ჯოხისა). ნ. გან.

მთ. ურდული, „საგდოლი წამაუგდე კარსაო“. კედა მოჴ., კარის კედი ჴ., საგდოლი თ. ზემოდან ჩამოსაშვები კედია, განზე გასაწევი – ურდული თ. ნ. წელთა.

მოჴ., ჴ თ. ლოგინი (გობანი, საბანი, ბალიში, მუთაქა).

მთ., მოჴ., ურმის თვლების შესაყენებლად მიდებული ქვა.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „ხის ჯამბურა, თითის ტარის სატრიალებელი“. ნატეხარი მთ., სახრელი ჴ., თ. (ჴევში ტარს ძირს არაფერი არ უძევს).

ჴორ. ნ. საყარი (1).

თ. დასაკეცი დანა. ნ. ჯაყო.

მოჴ. დედაკაცის ტანსაცმელი. გარედან აცვიათ, გრძელია, ახალოხის მაგვარი. „ახალოხის მაგიერი ქალების ტანსაცმელი“ (ყ. 486, 512, 8). დუშლუყი მთ., გუდ. ახალოხისებრი ჩასაცმელი დედაკაცებისა. საგულე ჴ. ახალოხი (კაცისაც და ქალისაც). საგულე ფშ. ჟილეტი.

მოჴ., ჴ., ფშ. ზვავისაგან უშიშარი ადგილი, სადაც თივას აგროვებენ.

მოჴ. (ყ. 614, 4) გულითადი მეგობარი.

ჴ. სადმე; სადამ ჴ. სადმე, სადღაც.

თ. დოღი, მარულა. ნ. ცხენნი, ხარჯი.

ჴ. ნ. თოლ-კოჭი, ფარცხი, წისქვილი.

მთ. ნ. სანაცური.

ჴ. (ჭყ., ვ. წ.) „ქვემო სართულის ოთახი ხევსურეთში. იხ. სამყოფო“ შეცდომაა. სადიაცოა ა) დედაკაცის ჩოჴა (ჯუბა), შიგნით ჩასაცმელი (გარეთ ჩასაცმელია ქოქლო); ბ) დედაკაცის ჩამოსაჯდომი მხარე (ჭერხოშიც და ბოსელშიც. ე. ი. ზემო სართულშიც და ქვემო სართულშიც). კაცები და ქალები ერთად არ დასხდებიან: ერთ მხარეს სამამაცო არის, ხოლო მეორე მხარეს – სადიაცო . სადიჸაცო თ. ა) დედაკაცის ჯუბა (ჩოჴის ქვეშ), კაბის მაგივრობას სწევს; ბ) სადედაკაცო.

თ. შვილების მიერ დედულეთის ხატში გასაწევი წვეულება, რომელზედაც უნდა მიიწვიონ დედულნი. სანოვაგე (პური, ყველი და სხვა) შინიდან უნდა წაიღონ. ლუდი კი დედულეთში უნდა ადუღონ. შდრ. საქალთანო.

მოჴ., თ. საქონე, ქონის შესანახავი, რომელიც ქამარზეა ჩამოსაკიდებელი. „ამოსრისა ძველს ქონში, რომელსაც სადუმეში ყველა მთიელი ატარებს“ (ყ. 694, 5 ქვ.).

მთ., მოჴ., ვორია ჴ., ჩხუტი თ., ფშ., ვარია, სადღვებელი (ჩხუტი დგას და შიგ ბარნელას ურევენ, ვარია კი გვერდელად ძევს და აქანებენ).

მთ., მოჴ. ნ. საფეხვნო.

თ., საოთი ჴ., ფშ. თეთრი ფრინველია; წეროსა ჰგავს, გრძელი ფეხები და გრძელი ყელი აქვს, ჭამენ.

ფეჴის სავარცხალი მოჴ., ფშ. ფეხის ზურგი (თითებამდე), ფეჴის საორცხალი ჴ. იგივე. ჴელის სავარცხალი ფშ. ხელის ზურგი (მაჯიდან თითებამდე), ჴელის საორცხალი ჴ. იგივე.

ნ. ტარიგი.

გუდ., მთ., მოჴ. ხელების თრთოლა (ბოღმისაგან, გულის წასლისაგან, ავადმყოფობისაგან). გასავსავება გუდ., მთ. „ვერა და ვერა! დამშვიდების შემდეგ აღელდა ისევ და ხელები გაასავსავა“ (ყ. 588, 18 ქვ.).

ჴ. მაჯა.

თ., საჭივარა ფშ. სიკორკობილა (გურიაში), ე. ი. ფიცარი, დადებული შუა ნაწილით ქვაზე ან ხის ნაჭერზე. ფიცრის ბოლოებში დადგება ორი ბავშვი და ხან ერთი ადის ზევით და ხან მეორე. ამ თამაშობას თუშები ეძახიან ყინტრაობას.

გუდ. სასიმინდე, ნალია. თითქმის ყველგან კედლები დაწნულია, რომ ჰაერმა იმოძრაოს და სიმინდი კარგად გახმეს. გუდამაყარში მითხრეს, რომ ზარს ბარში ზარულს ეძახიანო. მთიულეთსიც ეგრე მითხრეს: ბარში იციანო. ჴ., მოჴ. არ არის.

თ. მსხვილი ძაფი (ხურჯინისა, ფარდაგისა, ტომრისა). ნ. ზგელი.

ფშ., ხინდე თ. ძაფი, ქსოვაში რომ გადის და გამოდის.

თ., საღენჭელი მთ., მოჴ., ჴიმური ჴ. გულ-ამოღებული ქვა ან ხე, რომელშიც ტყავის საზელ კეტს უძევს თავი.

მთ., მოჴ., სატკეპნელი. ჴ. ბანის დასატკეპნი კეტი. ნ. ტაბოცი.

ჴ., სარძეული ფშ. ნაღბის (ნაღების) დასაყენებელი კასრი. თუშეთში ნაღბის მოხდა არ იციან. ნ. ზე.

ჴ. მაკე, მოსაგები, რომელიც უნდა იზვას, ანუ რომელმაც უნდა მოიგოს. ნ. ზვება.

მოჴ. ნ. ნაზოვარი.

ნ. ზღავი.

ჴ. ხელის ნაწილი მხარსა და იდაყვს შორის. სათაგვე თ. ხელის კუნთი (იდაყვს ზემოთ), სათაგვე ფშ. ხელის სახრელი მწყესი იდაყვთან.

ჴ. პირველი ადგილი სუფრაზე (ჴ. მას.).

ჴ. სამი ძნისაგან გამოღებული რამდენიმე ერთად დაწნული ღერი წერის თავის დასამაგრებლად.

გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. ქალის მიერ საკუთარი შრომით შეძენილი ქონება (როგორც უძრავი, ისე მოძრავი). უფრო ხშირად სათავნო აღნიშნავს ქალის მზითევს. სათავნოს ხევში უფრო მალვით თუ შეიძენენ. თუ გაუგეს, ოჯახში უსიამოვნება ჩამოვარდება.

ფშ. თივის ქვეშ გაგდებული ჯოხი. ეს ხალა არისო, გუდამაყარსა და მთიულეთში მითხრეს. საცა ხალაა, იქ სათარი არ არის საჭირო, სადაც სათალია , იქ ხალა არ უნდა, ერთ-ერთი უნდა, ორივე თავისთვის იხმარებაო. საცა გვერდოა, იქ სათარი უნდა, კაცი წინ უძღვება; ვაკეზე ხალა უნდა, გასწევს და გაათრევსო.

ფშ. ა) თივისა, ბ) ჩამოსათრევი ხე, ხარებით ჩამოსათრევი შეშა. სათრულა ფშ. ძნისა. სათარი მოჴ. თივისთვის. სათარი ჴ. ყველაფრისთვის იხმარება: თივისთვის, შეშისთვის, ძნისთვის. მთიულეთში: სათარი თივისთვის არის, ფუცხი – ძნისთვის. ნალო, ქვემოთ იციან ლაჩქინი (ქვემოთ, ე. ი. არაჴვეთის ქვემოთ ქიმბარიანთასა, მაშასადამე, ქვემო მთიულეთში).

თ. ჩამოსათრევი ხე. სათარი მოჴ. თივის სათარი: არყის ტოტებისაგან დაწნული ჩელტი, რომელზედაც მთაში თივას აგებენ, რომ ზამთარში თოვლზე დაითრიონ. ერთი სათარი სამ-ოთხ წელი/p388/წადს კმარა. თივას აქვს თავისი სათარი. იმ სათარს აქვს: ვალდახი (დაგრეხილი ბალახისა), საკუდური და სამჴრეები. წამოღებისას თოკით შეჰკვრენ კიდევ.

ყ. 16, 6; 19, 14 მწვერვალი (?).

(3) მოჴ. ქუდის თავი.

(4) თ. ა) აღვირისა და ავშარის თასმა ცხენის ყურებს უკან გადაგდებული, ბ) შარვლის ზემოთ მოკერებული სხვა ქსოვილი.

(1) ჴ. ქალებისა და დედაკაცების თავს შემოსაკრავი. თავსაკრავი მოჴ.

(2) გუდ. ხე, რომელიც ზევიდან არის მიდებული კერაზე და იწვის. (ქვევიდან არის კიდევ მიდებული და მას ძელი ჰქვია). სასთაულაი, სართაულაი მთ. კერაზე ზემოდან მიდებული ხე, „ძელი ქვემოდან რი“ (მთ.).

ჴ., ფშ. „რკინის საცერული თითზე გასაკეთები ჩხუბის დროს, რითაც ურტყმენ მოშუღლარნი ერთუცს“ (ბეს.) ცერზე წამოსაცმელი ყოველგვარი საჩხუბარი იარაღი. ნ. მაღალი, საცერული, ღაჯია.

მოჴ. ა) სათითური, ბ) ცერზე წამოსაცმელი საჩხუბარი იარაღი; გ)ყანის მკაში თითებზე წამოსაცმელი, ხისა, რომ ნამგალი არ მოხვდეს თითებს.

მოჴ. სადღვებლის სულის საქცევი (ნახვრეტი), შუშუტა მთ. წიწიეთა მოსავალი სადღობელჩი ჩაჰყარიან; როცა ბევრი მოუვიდის, სათითურზე მოჰყარიან (მოჴ.).

ჴ. „პურის კვერი გვრგვალი, რომელსაც მეთოფეები თოფებს ესვრიან“ (ბეს.).

თ. ღვარძლი (პურს რომ ერევა).

ჴორ. სანაგვე.

ფშ. ნ. სათარი.

მთ. საწერელი (ფრჩხილის ავადმყოფობა). გაცმული ფშ., თითბეჭედაჸი (თით-ბეჭედაჸი თუშეთში ცისარტყელაც არის და საწერელიც, ფრჩხილის ავადმყოფობა).

მთ. ეშვი.

ნ. თხუსი.

მოჴ. (ყ. 57, 14; 71, 15 ქვ.; 212, 8; 241, 17, 10 ქვ.; 247, 17) როგორ. რაჴლა ჴ., რაჸგვერ თ., საით-როგორ მთ., მოჴ.,

გუდ., ფშ. ჴ., ფართე და დაბალი თასი რვლისა (არაბ. .(صحن

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „სადაც ირმები ბინადრობენ“. არხოტში ადგილის სახელია.

ჴ. საითკენ (ჴ. მას.).

ჴ. საკადრისი. უსაკადრევო ჴ. რომ არ ეკადრება, ისეთი (ჴ. მას.).

ფშ., გუდ., მთ., საკადრი ჴ. (შატ.) ხატისთვის შეწირული ბაღდადი, ხელსახოცი.

ნ. სალეწავა.

ჴ., ფშ., მოჴ., საკანთიალო გუდ., მთ., გასაოცარი, გასაკვირვალი, კარგი რამ.

თ. საკინძი.

ჴ. (ნ. ურბ.) „კარგი ყმის სადღეგრძელო“. თუ ვინმემ თავი ისახელა რითიმე (ვთქვათ, თუ მოსისხლე მოკლა), ხატში საკლავს დაკლავს და პატივისცემის ნიშნად სასმელს (ლუდს, არაყს) მიართმენ კოშით, ჭურჭლით ან ჩხუტით (ნ. ჩხუტი (2). საკარგყმო თ. ნასახელარი კაცისათვის ტარ-კოშით მირთმეული ლუდი.

ნ. შუკუნა.

ჴ., ფშ., თ. კედელში დატანებული ხვრელი კარებთან ურდულის („კედის“) თავის შესადებად.

ჴ. ა) სარკმელი (სინათლისთვის), ბ) ერდო (ასაჴედ – ჩამოსაჴედი), ჴ. (მიღმაჴევში) სარკმელი მხოლოდ. ასაჴედ – ჩასაჴედს ერდო ჰქვია. სარკმელი თ. სინათლისათვის, ერდო – ასაჴედ – ჩასაჴედი, საკვამლაჸი თ. კვამლისთვის. საკომი ფშ. საკვამლეც არის და სარკმელიც. ნ. შუკუმი.

თ. პატარა მაკრატელი, რომელსაც თითები გაეყრება. ნ. დუქარდი, მაკრატელი.

ჴ. „დილას კიდე ღამის მთეველ ჟამის საწირს მაიტანს: სამს ქადას, ცხრას ზედ საკვირაოს“ (ჴ. მას. 122,28).

ჴ. ღილი. „ჴევსურეთში ქალებმა, კაცებმ იციან პერანგის და ფარაგის ნაპირზე; მძივისა არის გაკეთებული“ (ბეს.).

გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. (ყ. 13,8; 94 შენიშვნა) ცხვარი, უმთავრესად ხატში მიყვანილი დასაკლავად.

ჴ. ნ. წისქვილი.

ფშ. ნ. კმაზულობა.

ფშ. ნ. შუკუმი.

თ., საფეჴური ფშ. ოჩოლფეხი ( < საქოკვაჸი?).

ფშ., საკვამი ჴ. ნ. შუკუმი.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „მანქანა ცხენის უკანა ფეხებზე გასაკეთებელი, რომ წიხლი აღარ გაიქნიოს“, პალავანდი. საკოტარი ფშ. ფურმა რომ წიხლი არ გაიქნიოს წველის დროს, ჯიჯიტას ჩამოაცმევენ წინა ფეხის მუხლზე და უკან ჯოხს გაუყრიან, რომ არ წამოიძროს. ფური ფეხს ვერ გაშლის და წიხლს ვერ გაიქნევს (სამ ფეხზე დგას). ცხენისა კი დუშაყი არის. დუშაყი მოჴ., ფშ. სამ ფეხს ცხენისას (ორს წინასა და ერთ უკანას) თასმებითგადააბამენ. ეს არის დუშაყი. იგი ღვედისა არის, მათრახადაც იხმარება.

თ. ნ. კაპორჩხალა, ომაინი, წისქვილი.

ფშ., სალაჴი თ. შარვლის ბოლოს მიკერებული ნაჭერი, რომელიც ფეხის გულს ამოედება და შარვალს იჭერს.

მოჴ., საფოცხველი ფშ., ჯაჯღარი თ. ფოცხი.

მოჴ. „საკუარში დააცდინეს, ის გაუქარსლესო“ (მოჴ.). ნ. კუაი.

ჴ. თალა, ბოჭკის შემოსაჭირებელი. ყაპყატო ფშ., თ., საკუდე მთ., საკუდნა ჴ. (ბაკურჴ.). ნ. ყაპყატო, ჭრო.

(1) ჴ. მოჴ. საძუე.

(2) ფშ. თივის უკან სათარზე მობმული და კავზე დამაგრებული თოკი, საკუდე გუდ.

ჴ. (შატ.), სამყვრე ჴ., საბაყაყე მოჴ., ყვატი თ. ნ ბაყაყი, სამყვრე.

(1) ჴორ., მთ. ნამგალა (ფრინვ.). ნ. მწივანა.

(2) თ. გველანა, გველთევზა. თევზია წვრილი და გრძელი, მუცელზე ნახვრეტები აქვს სალამურასავით.

თ. ნ. სასვარი.

თ., საკოჭურა ფშ. ნ. საკოჭურა.

ფშ. (რაზ.–ჭყ.) „სამღებროსთვის საჭიროა. როცა ყვითლათ ან მწვანეთ ღებავენ, ნართს ჯერ ტყემლის წყალში ამოავლებენ და მერე სამღებროში ჩააგდებენ“. ლები ჴ., ფშ. კლდეს გამოსდის, მლაშეა. დიში თ. იგივე.

მოჴ. ვარსკვლავია, სთველზე ამოდის. საკალოე მოჴ.ნ. ბისნურაი, მოხურაი.

მთ., ფშ., ჴ. ცალთა ცხენი მოჴ. უბარგო ცხენი, უსაპალნო. სალთა თ. ა) უბარგო (ცხენი), ბ) მარტო კაცი (უბარგო, უცხენო).

ჴ., სალოკელა მთ. ნ. თითი.

(რაზ.-ჭყ.) „რაშიაც ლუდს ხარშავენ. სამი ალაბი სიმაღლე ექნება. ძირი წოწოლა აქვს შაქრის თავსავით და პირი განიერი“. სპილენძისაა.

ფშ., ჴ., გუდ., მთ. სადღაც, ოდესღაც. ახლა სამ ვიყავ, აქათ სამ მოკლეს. სიდაჸმ თ. იგივე. ჲაქ საიდაჸმ, კარგადაჸ სიდაჸმ, შარშანის სიდაჸმ.

ჴ. მას-კაპი.

მოჴ., სიფრო მოჴ., ტაბლა ჴ. დაბალი, ვიწრო და გრძელი მაგიდა. სიფრო მოჴ. მრგვალიც არის, მას სამ-ფეჴასაც ეძახიან.

(არაბ. სამჸ سماع დერვიშთა რელიგიური ექსტაზი როკვა-ცეკვისა და გალობის თანხლებით) ცეკვაა, ფერჴისა არ არის. მხრებზე აქვთ გადადებული ხელები და ირგვლივ უვლიან, ტრიალებენ. ერთიკი შუაშია და სასმელს აწვდის მოთამაშეთ (ეგ ფერჴისა არისო, გუდამაყარში მითხრეს).

ფშ., გუდ. ცეკვაა: ხალხი წრეს აკეთებს და უყურებს: ქალ-ვაჟი (ფშავში) ან ორი ვაჟი (გუდამაყარში) დაუვლიან ცეკვით და ერთი-მეორეს აშაირებენ. გუდამაყარში ქალის სიმღერა სირცხვილია. არ დამენახვის თვალითა სამაიაში თავისა. (ნ. კატაღუა). ფერჴისა. ბევრი ხალხი გააბამს ხელებს, ნელ-ნელა უვლიან და მღერიან ერთს სიმღერას. ერთი იწყებს, მეორე იმეორებს. სამაიას ჩამაუვლი კაცი ნაბად-ჩალიანი. სამათურო გზა მასწავლეს, სოფელ მიქეს ქალიანი. მე იქ ქალი ვერა ვნახე, ბებრებ ისხდენ ტყავიანი. (ზანდუკი, 19. 6. 1913).

ჴ. მამაკაცის დასაჯდომი მხარე ზემო სართულშიცდა ქვემოშიდაც. სამაჸაცო თ. ნ. სადიაცო.

ჴ. თუ ვისმე ქურდობა დაჰბრალდა სოფელში და მან დაიფიცა ჯვარში და ფიცით გამართლდა, დამკარგავს (ქურდობის დამბრალებელს) ხუთ მანეთს გადაახდევინებს, რასაც სამამფიცრო ჰქვია (ჴ. მას. 138 – 139).

(ს. საჰმან) „ქვა ლიშნად რამეს საქმეზედ ჩარჭობილი მიწაში“ (ბეს.).

ნ. მანქანა.

ჴ., ჯაყო მოჴ. ყოველგვარი დასაკეცი დანა. ნ. ურსა.

ნ. მარტო-შკამი, შკამი.

თ. ნ. სამამაცო.

ჴ., გუდ.ბამბის ქსოვილი, ბამბეული. ტოლს თვითონ ქსოვენ, სამბილოს კი ყიდულობენ.

მოჴ., ძირდადა ჴ., თ. მუწუკია. სამბო ფშ. მუწუკი საზოგადოდ (ძირ-დიდაცა და პირ-ქვეითი-ც).

(1) ფშ. მშვილდის ლარი, მშვილდის ბაწარი. საბამი, მშვილდის საბამი ჴ., თ.

(2) ჴ., მოჴ. ( < საბმური) ძროხის მარგილზე მისაბმელი მოკლე თოკი ან წნელი, საძირე გუდ., მთ., ჯარჯაკვალა თ., წინდის სამბური მთ. ნ. გირკალი, სახვიელა.

ნ. მეკოპარი.

ჴ. ბელადისთვის საუფროსოდ განკუთვნილი რამ ნადავლიდან (ჴ. მას.).

ნ. ძნა.

გუდ., მთ., მოჴ. (ყ. 596, 9 ქვ.; 608, 1) ეს ქვეყანა (საპირისპიროა შავეთი).

ჴ. „თუ კაცმა კაცს თოფი ესრივა და გასცდა, არ მახვდა, მაშინ სამთელ-მკვდროს აიღებს ხუთს ძროხას“ (ჴ. მას.) ნ. სამთლო-სამკვდრო.

ნ. თიბის თავი.

ჴ. თუ ჩხუბში დაჭრილი განსაცდელშია (არც მთელია და არც მკვდარი), შეიძლება შერიგება მოხდეს. მაშინ მომეტებულს აძლევენ (ვთქვათ, ოცდახუთ ძროხას), შემდეგ გინდ მოკვდეს, სისხლი არ დაედება. ამ შემთხვევაში სამთლო-სამკვდრო შესარიგებლად მიცემული ძროხებია. ნ. სამთელ-მკვდრო.

ჴ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ნიდაყვიდან მაჯამდე ასაკვრელი ფოლადის ფიცარი, ამოღარული, ფარათ სახმარი ფარიკაობასა და ომში“. [მკლავი ჴ., თ. ხელის ნაწილი იდაყვიდან მაჯამდე].

ჴ. მკას რომ გაათავებენ, იქვე, ყანაში მიულოცვენ ყანას და თავის თავს: ყანავ, არული, მარული, მთური, ბარული, მიღმაური, მოღმაური. დაიჭირე ულოჩია, გაუტიე კალოჩია. ჩაე გოდრადა, გაე ძველადა, პატრონის სამშვიდობოდ, საქორწილოდ (არხოტსა და ჯუთაში: საჴორწილოდ.). ეს მაშინ იციან, რომელიმე ყანას რომ გაათავებენ. მეორე ყანის გათავების შემდეგაც ამას იტყვიან: სამკლის კუდი სულ ბოლოს არის. მთელ სამკალს რომ მორჩებიან, შინ მოვლენ და დიასახლისს ეტყვიან: სამკლის კუდ მაგიღეთ, ფაფან ადუღენო და კარგ ჯერს ჭამენ.

გუდ. სამკალს რომ გაათავებს რომელიმე ოჯახი, მოვლენ, მოიტანენ ნამგლებს და ვარცლში ჩაჰყრიან (ფშავში ნამგლების ვარცლში ჩაყრა არ იციანო). დიასახლისი კარგ ჯერს გაუკეთებს. ამას ეძახიან სამკლის კუდს. ნამგალ-წკერა მთ.

ნ. ხარჯი.

ჴ., ფშ. ცალკე სადგომი ქალებისთვის დედათა წესის დროს. ნ. ბოსელი (2). მშობიარე დედაკაცების სადგომს კი ჰქვია ქოხი.

ნ. რისხ.

ა) ჴ. (შატ.), ბუთულა ჴ. სანსალა მოჴ., ჭია-კუდა მოჴ. (მშრალზე), კუდურა ფშ. თავ-კომბალა, ბ) წყლის მწერია, იჭერენ, ანკესზე წამოაცმენ კალმახის დასაჭერად.

ფშ. ნ. მუში.

ფშ., თ. (წინათ) პაჭიჭი (ერთმა: შარვალიცაო).

მოჴ. ერთ-სართულიანი სახლი, რომელიც მიწაზე დგას (საპირისპიროა ზედაქვე). პყარი თ. მიწა, რომელზედაც პირდაპირ დგას სახლი (უიატაკო).

ჴ. ნ. ბაყაყი, მყვარი.

ჴ. ი. ჭყონია დ. პავლიაშვილზე დაყრდნობით წერს: „ხევსურები ეტყვიან ქვეითა სართულის იმ ოთახს, სადაც უფრო ხშირად იმყოფებიან, ვიდრე ზემო სართულის ოთახში,რომელსაც ჭერხოს ეძახიან“. საჯალაბო (ჭერხოშიც და ბოსელშიც). სამყოფა თ. იგივე.

მოჴ. (ყ. 206, 17), ფშ. საჯალაბო სახლი ან საერთო ოთახი. ხევსურულ სამყოფოში აუცილებლად არის: ყურე, ყვერფი, ქაზდარი და არდაბაგა. ყვერფის აქეთ-იქით არის სამამაცო და სადიაცო.

გუდ., მთ. შინა, ქვემო სართული.

მოჴ., ჴ., ფშ. საერთო საცხოვრებელი (როცა მთელი ოჯახი იყო) ზევითაც და ქვევითაც: ზაფხულში ზევით, ზამთარში ქვევით (საპირისპიროა საწვალა). შუა თ. იგივე.

ფშ., გუდ., სამჩხირა ჴ. (შატ. – მიღმაჴ.), თ., სარი მთ. ჯოხი, რომელზედაც თივაა აგებული (ქარმა რომ არ დაშალოს). „სამჩხირაიც არის და ოთხჩხირაიც“ (მთ.).

ჴ. თუ ვისმე ისეთი საქმე დაემართა, რომ ადათ-წესების საწინააღმდეგო იყოს, კალთებს დააჭრიან, არც ხატში, არც მკვდარე „მიუტევენ“, არც ქალს მისცემენ. ასეთზე იტყვიან: სამძახ დაკვეთილ-აქვ. სამძახ დეკვეთაო. ნ. კვეთილი.

(1) ჴ. დიაცების მოსასხამ ან ჩასაცმელ საზამთრო ტყავზე შემოსაკერებელი თეთრი ხბოს ტყავი. როცა მოეკვრება, მოსასხამი ჰქვია. მომწაული ტყავი ჴ. [ალბათ, ძველად ხბოს ტყავის ნაცვლად მწავის ტყავს აკერებდნენ და იმიტომ დაერქვა].

(2) ფშ. თევზის ლაყუჩა (მწავი იმის მეტს არას ჭამს და იმიტომაო).

ფშ. ნ. საწდე.

ჴ. თანხა, რომელიც უნდა მიეცეს დატოვებულ ცოლს ხევსურეთში. ნ. საუპატიურო, სადაც სამწუნობრო სხვა მნიშვნელობით არის მოცემული.

(ჴ. მას. 228, 18) დასალოცავი.

თ. ლუდიანი ტომრის დასაწურავ კეტზე ჩამოსაცმელი წნელის რგოლი. ნ. ჯარჯა.

მთ. ნ. სამხრის კუდი.

ფშ. შდრ. სერის კუდი. ერთმა მოხევემ: „სერის კუდი და ოხშმის კუდი გამიგონიაო“, სხვები უარყოფენ.

ნ. სათარი.

(ყ. 44, 5 ქვ.) ადგილი, სადაც ბჭეები (მსაჯულები) ბჭობენ. ნ. საბჭეო.

ჴ., გარემო გუდ., მთ., მოჴ. წისქვილის ქვის გარშემო მოვლებული ფიცარი (ფქვილი რომ არ დაიბნეს და ალატში ჩაიყაროს). ალატები თ. (ასეა!). ნ. ჴრილი.

ჴ. ნ. ნათელი.

(ყ. 234,20; 246, 12 ქვ.; 254, 4 ქვ.; 302, 14 ქვ.), სანამც (ყ. 185, 5) ვიდრე: სანამ... სანამ (ყ. 867, 22) მანამდე... ვიდრე (ახლა თითქმის აღარ იხმარება).

ჴ. ა) სანამდის; ბ) კიდევ კარგი, რომ არ... სანამდე წავიდოდი ჴ. კიდევ კარგი, რომ არ წავედი.

ჴ. თვიურიანი ქალების საფეხნო (ჩაჩ. 178 მ. ბალიაურის მიხედვით), შენაქო ჴ. იგივე (ვ. ბარდაველიძის მიხედვით, ჩაჩ. 178).

ჴ. ფილი, როდინი, ქვიჯა.

ჴ. გვამის თავი. ფშ. იგივე, საქონელზედაც. ნ. სანაყრო თ. ნ. ნაყრი.

მოჴ., ჩხატი მთ. ბანიდან გადმომდინარე წყალი. ნ. ჩხატი.

ფშ. ქვეშ დასადბი ოთკუთხი ბალიში ხნიერი დედაკაცების დასაჯდომად. ძირს საფენი გუდ., ძირს სადებელა მთ., ქუნთაი მოჴ., ჴ.

ნ. სანერწყული.

გუდ., სანახავ-ი მოჴ. ფილთა, წყლულში ჩასადები პატრუქი. „გაქონილი კანაფი ფილთასავით გააგრძელა და იარის პირებში სანახავად მისცა“ (ყ. 694). სანახავი მოჴ. კანაფის საძენძი, ნაჭრევში შეჩურთილი, რომ ჭრილობას პირი არ შეეკრას და ჩირქმა იდინოს. გარეცხენ კარგად საპნით, ყარტს მოაშორებენ და ისე ჩადებენ ნაჭრევში. სანახავი მოჴ. იარაში სიბინძურის გამოსატანად და ბალღამის სამუშაოდ გაკეთებული (მილი); „სანახავი“ იარას პირს არ აკვრევინებს, ჭრილობას ძირიდგან აწყებინებს რჩენას.

(სპ. سنگر ) ბარიკადი, საფარი (ჴ. მას.).

ჴ. (იშვ.), საყვარელი, თ. მოსაწონარი.

ჴ. სამება, „ხატია“ თუშებისა. მისი ეპითეტია „ბერი“ (ჴ. მას.).

ფშ. (რაზ.-ჭყ. სანარწყული), სანაწყერი მთ. ერდო ბოსელში, საიდანაც ნეხვს გაყრიან გარეთ (ჴ. არ იციან სრულებით).

ნ. ხარჯი.

გუდ., ჴ., თ. სანთელი, ჩამოქნილი სანთელი (ფეჴი ამ შემთხვევაში ღერი?). „სანთლის ფეჴ დაახვიე“ – ჩამოქენ სანთელი.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „სასურველი, სანატრელი“ (სპ. نياز ) მთ. მოსარიდებელი (?). ნიაზი ჴ., ფშ. დიდი სურვილი. სანიაზე მაკეთეაო ჴ. (მაკეთე – მოკეთე). სანიაზო თ. სასარგებლო. „ამ დროს (ზამთარში, 24 ქრისტეშობის თვეს) ჯიჴვ-შუნი ძალიან სანიაზო ას მასაკლავად: ტყავიც კა-აქვ. ჴორც ხო ამ ზამთრის დროს კა საქონელი ას“ (ჴ. მას.).

ა) ფშ., მოჴ., სასალა, სარსალა თ., სამსალა ჴ. თავკომბალა. ბ) სანსალა ჴ., მოჴ. პაწა წლის ჭიაა კიდევ. გ) სანსალა ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „წყალში მცხოვრები მწერია. მთის წყლებში იცის. კალმახი სჭამს“. (ბ და გ თითქო ერთი და იგივე უნდა იყოს). სანსალა ფშ. და კუდურა ფშ, სხვადასხვააო ნ. სამსალა, ძგინველა.

ნ. სავათი.

ფშ. ხორბლეულის ან ფქვილის ამოსაღები წისქვილში ან დუქანში (რუსულიდან: სავოკ) ნ. ყოში. ჩიკორა გუდ., მთ., – წისქვილისა. ჩიკორა მოჴ., ქრიჯი თ., ქრიჯა ჴ. (შატ.).

თ. სათოფური (ციხეში).

საჩეჩელი, საჩეჩლის კბილები. ნ. სავარცხალი.

ნ. საუსხე.

გუდ., ჴ., თ. რაც ერთს ულაყს აეკიდება.

ჴ. ცხვრის საკრეჭი მაკრატელი.

თ. ბალახია. ბალღებმა რომ ჭამონ, მოჰკლავსო.

გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. ხარების პირის ასაკრავი ლეწვის დროს, რომ ძნა არ შეჭამონ. ჸიწიწაჸი თ.

ჴ. „წამლის ქისა“ (ბეს.). ნ. პირის წამალი.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „ცხიმი ყოველნაირი“, ყ. 208. ჴევსურეთში საპოხი უმთავრესად ერბოა. საპოხი თ. უფრო ქონი, რითაც გაპოხენ ფეხსაცმელს და სხვას (უმთავრესად მურდლის ქონი).

ფშ. ნ. ჭამ-პურა, პურ-ჭმული.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) გაკეთებული მეორე რუ, რაც წყალი პირველ რუს გადის, იმის წასაყვანად.

მთ. ნ. სამჩხირი.

თ. სარყი (თავზე ბალახი აქვს მრგვლად მიკრული), სარყე მთ., მოჴ. სარათი, სარყი თ. დასობილი ჯოხი ცხვრის ბინებისა და სათიბის გარშემო, რომელსაც თავზე ბალახი აქვს დაკრული.

ჴ. რაღაც გადასახადი უნდა იყოს. სისხლის ჩამოვარდნის დროს (ჴ. მას.).

ჴ. ფაფისა და ხავიწის სარევი ჯოხი, რომელსაც სამი კაპი აქვს. ჴირტალა მოჴ., „მთიულები ფოცხს ეძახიან“ (მოჴ.).

(ქართლში) ურმის თვლების წინ ხელნებზე მიკრული გრძელი გალი, ურმის თვალი რომ შებმულ ხარ-კამეჩებს არ მიედვას.

ნ. წისქვილი.

(1) ფშ. მუთაქა (რისაც უნდა იყოს: ხისა, ხავსისა, მატყლისა). სართაულ-ი გუდ., მთ., ბალიში (და არა მუთაქა).

(2) მთ., სართეულა მთ. (მლეთე), სასთაულაი მთ. ნ. სათაურაი (2).

თ. ფეჴების (ნ.) გარშემო შემოვლებული კანტი. სასარიგავაჸი თ. სარიგის შესაკერავი მათრახი.

მოჴ., თ. სინათლის ჩამოსაშვებად კედელში დატანებული ამოუშენებელი ადგილი. სარკმელი ფშ. საკმეველი.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „წყაროსთვის დადგმული გეჯა“. სარნა წ. ფშ., ისარნა ზ. ფშ. ნ. ისარნა.

ნ. სამსალა.

ჴ., ფშ. ღვედი წელზე შემოსარტყმელად. ნ. ქამარი.

ჴ., ფშ., სარუჲე მოჴ. წისქვილის წყლის კალაპოტი. „სარუჲე გაუჭამია წყალსო“ (მოჴ.). რუსხმული თ.

გუდ., მთ., მოჴ., თ. (სპ. (سركار „მწყემსების პირველი ან მოთავე“ (ყ. 375, შნშ.), პირველი მეცხვარე, მწყემსების უფროსი, მეთაური. „შეკრული ბინა“ ირჩევდა სარქალს და სწყვეტდა, სად არეკონ საქონელი („დროება“, 1884, № 270).

ჴ., ფშ. შუბლზე წარბების პირდაპირ ცოტად ამოკუზული ადგილები.

(ქართლში, ქიზიყში) სათიბისა და სამკლის დაყორუღვა. შემოსარყულის შიგნით არავის შეუძლია თიბვა, თუნდაც პატრონი იყოს. სარყე მთ., ჴ. გაყვლეფილი ჯოხი, დასობილი სათიბის ან სამკლის პირად. სარყე ხევში ქვებისა არის და კოშკს ეძახიან.

ა) გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. ცელის ან წალდის ტარზე ჩამოსაცმელი რგოლი გასამაგრებლად. ჩარჩი თ. იგივე (წოდგელსა, ხოწსა და წალდს აქვს).

გუდ. ქვევრის სარეცხი ხის ქერქისაგან გაკეთებული.

ჴ. რძის საწურავი ცოცხსავით. ჩინჩხი გუდ., მთ., საწურავაი მოჴ. სარცხა ჴ., საწურავა მოჴ. მცენარეა, მის ნაყოფს ჴევსურეთში მწყურიელა ჰქვია.

მთ., მოჴ., რძიანი ბალახი ფშ. ბალახია. მზივანაჸი თ.

ფშ., საზეური ჴ. ნაღების დასაყენებელი კასრი.

ნ. გუდები თიკნურთან.

ნ. სანსალა.

ნ. ბუთუთა.

თ. ნ. სარიგე.

ნ. საჴელი.

ფშ. (ჭყ.) „წყალში მოდუღებული ქატო ძაღლების საჭმელათ“. ჴ. წყალში ადუღებული სიმინდის ფქვილი, ან ქერის ფქვილი, ან კიდევ (თუ ვინმე ღარიბია მეტად) ქატო ძაღლებისთვის.

მთ., ნ. სათაურაი (2).

ჴ., ფშ. ბალახია, ძროხას ბერავსო. ნ. საბერველა მოჴ.

გუდ., ფშ., ბალახია, აკეთებენ სტვირის ენად, რომელიც უკრავს. სასკივარა ჴ. (მიღმაჴ)., თ. სტვირი (რომელიმე ჯოყრისა: სვილის ღერისა, სკიპალოსი, ბუერასი).

მთ., მოჴ. წყალში ადუღებული სიმინდის ფქვილი ან ქერის ფქვილი ძაღლებისთვის (ქატო ძალიან ძვირად, ვისაც არ შეუძლია). სალაფავი თ.

მთ., მოჴ. ნ. სასვარი.

„გულში ადუღებული სისხლი ყელში მომებჯინა და სასულესთან მომადგა“ (ყ. 435, 1; 499, 4), გუდ., მთ., მოჴ. სულის საქცევი ყელში. სასულაჸი თ., ყინჭარა ჴ. (შატ. – მიღმაჴ.).

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „წუწნელა, მცენ. თაფლოვანი“. მთ. იგივე. თეთრი ბალახია, მოჰგლეჯენ და მის ღერს გამოწუწნიან, ტკბილი წვენი აქვს. სასუტავა მოჴ., საწოვა ჴ., საწოვარა თ.

ფშ. (ვაჟა, ჭყ.) მცენარეა.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „სეფის კვერი ან ხატში მისატანი ქადა-პურები“.

მთ., მოჴ. დათვის ფანჩარა (გურიაში), სასუქა ჴ., სასუქაჸი თ. იგივე.

თ. ნაკელი.

ფშ., გუდ., მთ., სასწორ-ჩარექა(ნი) მთ. სასწორის თანავარსვლავედი. „ტაბლის ფეჴანი მოჴ., წალიკანი მოჴ., სომხების (ან ურიების) სასწორ-ჩარექა, სასწვრები თ. ქართვლის სასწვრები სასწორის თანავარსკვლავედი (სწორად რომ დგას), სომხის სასწვრები (მრუდედ რომ დგას). ნ. სულ-თოჴანი.

ქ. ფშ. ნ. ჯიჯღი, ფსრე.

მოჴ., ფხოლის თავაი მთ., ჴერნია, ჭიმა ჴ. (არხ.), ჭიმა ჴ., ჭიმი თ., ხიფხოლა ფშ. (ძირიც, ღერიც და ფოთლებიც).

მთ., მოჴ. (ყ. 181, 2; 643, 15) თოფის ჩახმახის ფეხი კონდახის ქვეშ. კლიტე ჴ., დასასხლეტი თ.

ჴ., ფშ. ყველი საზოგადოდ (კუსი ხევსურეთში მხოლოდ ყველის კვერს ჰქვია).

ნ. ტარიგი (საპირისპიროა სავერძე ბატკანი. ნ. ვერძი).

ჴ. ბანის დასატკეპნი კეტი. საზეპელი გუდ., მთ., სატკეპნელი მოჴ. (ხშირად), საზეპელი მოჴ. (იშვ.), სატკეპნაჸი თ. ნ. ტაბოცი.

ზ. ფშ. ორი გრძელი ჯოხი მიწიდან ნახევარი არშინის სიმაღლეზე გაკეთებული გასწვრივ, ჩვილი ბავშვებისთვის, რომ ფეხი აიდგან. მიზის კითხვის ნიშანი.

გუდ. ტარების (თითის ტარების) ჩასაწყობი, ხის ქერქისაგან გაკეთებული. ხოკერი მთ., ჴ., ფშ., გიდელა მოჴ.

მოჴ. ნ. სატყრობელა.

ჴ., სატყეშებელა მოჴ. ბალახია, ლილის ფერი ყვავილები აქვს. სატყრობელა (სატყეშებელა) უფრო ყვავილს ჰქვია, რადგანაც შუბლზე მიირტყმენ და ტკეცას გაადენს.

ჴ. ადგილი, სადაც მზე ამოხდება მარიამობისთვის ბოლოს (ოციდან) და მარტის (ბოლოს?). ავდრები იცის, სიცივე.

თ. საიდუმლო.

ჴ. გადასახადი (ცხრა ცხვარი), რომელიც უნდა მისცეს დამჭრელმა დაჭრილს, თუ ჭრილობა ბარკალში აქვს და იძულებულია ჭრილობის შესახვევად ნიფხავი გაიხადოს (ჴ. მას.).

ჴ. თუ ქმარმა ცოლი დაითხოვა, წლის დამლევს სამი ძროხა უნდა მისცეს, თუ „უპატიურად“ გაშვებულმა ცოლმა მოითხოვა. ნ. ძროხა (2). (სამწუნობრო მხოლოდ კაცზე ითქმისო, ცოლმა რომ დაიწუნოს).

თ., ჴ. (შატ.) სახარჯო, გიორგობისთვეში დასაკლავი ცხოველი (ცხვარი, ძროხა). „საუსხედ გავწირე“ (ჴ.) – დასაკლავად დავტოვე. საუსხე არის, რაც შინ უნდა დაიკლას, სახარჯო კი გასასაყიდია. გიორგობისთვეში დაჰკლავენ საუსხეებს (ცხვარს, ძროხას), რამდენიც ეყოფათ ზამთარში და ნედლად შეინახავენ (ყაღი კი ზაფხულში გამხმარი ხორცია).

გუდ., ჴორ., ჴ. ადგილი სოფელს გარეთ (სხვის მიჯნაში), სადაც სამუშაოდ იკრიბებიან ქალები (ქსოვენ და სხვ.) ისეთ უქმე დღეებში, რომლებსაც ეკლესია უქმეებად არ თვლის (მაგ., ორშაბათი, პარასკევი და სხვ.). მთიულეთში და ხევში არ იციან, არც თუშეთში.

თ. ჯამბარა. საუღლის გადაგდება ნ. დაცანდვა.

მთ., მოჴ., ჴ., საბანდარი ფშ. ერთად მიყრილი თივა მთაში. ერთად რომ მიაქუჩებენ, შემდეგ დააქანებენ და თივა ძირს დაცურდება.

გუდ., მოჴ., ჴ. გაახმობენ ქერს კეცზე, შემდეგ მსხვილად დაფქვენ (დაღერღენ). ამგვარად დაღერღილ ხორბალს საფანელი ჰქვიან. მისგან ფაფას აკეთებენ. საფანელი ჴ. (მიღმაჴ.), თ. ფქვილს რომ მიაყრიან ცომს. ქალაქიდან მოვდიოდი, მე და ბიჭი ქაქანელი, ვარცლის ყბაზე დაგიკუე, დაგიშალე საფანელი. პასუხი ყანაში გამაერივა ფართალაი და ჭიოტა. შუკუმში ჩამოგიკუე, ბალღები დაგიწიოკა. (ზანდუკი, 19. 6. 1913).

ჴ., თ. „თათების“ (წინდების) კალაპოტი.

ფშ., ჴ., შაფართხელა თ. ლავაშსავით თხელი პური (ლავაში გრძელია, საფართხელა – მრგვალი).

გუდ., ჴ., საფორცხელი მთ., საფოცხველი ფშ., საკრეფელი მოჴ., ჯაჯღარი თ. ფოცხი.

ჴ. ჭრელი ქსოვილი, დაკრული „დასამწყალობნებ“ ცხენის დაწნულ ფაფარზე მიცვალებულის დასაფლავების დღეს.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „ჭურჭლის პირში საცობი“, პირ-საფევი, პირის საცობი, პირ-საცემი მოჴ., მთ., პირ-საშჭმელაჸი თ. ნ. დაფევა.

ფშ., გუდ., ჴ. ცხენი, რომელიც მხოლოდ ზედ საჯდომად ჰყავს კაცს (ბაჩ. „ივერია“, 1807, № 205).

ჴ. (ნ. ურბ.-ჭყ.) „ალაგი, სადაც ხალხი თავს მოიყრის“, ხალხის შესაკრებელი ადგილი სოფელში. ფეხონი ჴ., ფიხონი ფშ., ბეხვნე თ. (სოფ. შენაქოში, ხალხის შესაკრებელი მოედანი ეკლესიასთან სოფლის პირას), საერობო მთ., მოჴ., საანჯმო თ. მე გამიგონია საფეხვნო და საფიხვნო (და არა საფიფხვნო, რომელიც ჭყონიას მოჰყავს).

ჴ. ნ. ძროხა (2).

ნ. საკოკვაჸი.

ნ. ფევა.

ნ. საფეხვნო.

ნ. საფარცხველი.

ფშ. ნ. საფარცხველი.

ნ. ჭიჭი.

თ., ნათავარი ფშ. დასაკურთხი ლუდი. მღვდელი თუ დაესწრო, კოდშივე აკურთხევს ლუდს, თუ არა და, ამოიღებენ ერთ ტარკოშას და შეინახვენ, სხვას კი დახარჯვენ. იმ შენახულს დააკურთხებინებენ მღვდელს შემდეგ. ეს არის საფუვრის თავი.

ჴ., ფშ. (დ. პ.-ჭყ.) „ასე ეტყვიან ხევსურები მარტო ცერა-თითიან ხელთათმანს“. მართალიაო, მიმიწერია. საფუჴარი ისეთი ხელთათმანია, რომელსაც მარტო ბერა-თითის გასაყრელი აქვს, სხვა თითებისთვის კი მთლიანია. ქურო მთ. ნ. საბუჴარი.

ჴ. საქალმე ტყავს „ბეწვს საფხეკაჲთ აცლიდნენ“ (ჩაჩ. 21).

ფშ. (?) ვარცლის საწმენდი ცომის ნარჩენებისაგან; გუთნის საწმენდი მიკრული მიწისაგან. გუდამაყარში და მთიულეთში უმეტესად ხოწი იციან (ხოწი კეცის გადმოსაღებადაც არის მთიულეთსა და გუდამაყარში). ასტამი ჴ.; ასტამი მოჴ. (ვარცლისთვის), საფხეკელა მოჴ. (გუთნისთვის), ასტამაჸი თ. ნ. ასტამი.

ნ. სახმუწი.

თ. გათხოვილი ქალი ვალდებულია გათხოვების შემდეგ ოდესმე (თუნდაც ქმარიც მოუკვდეს, მაინც) ქმრეულეთიდნ საჭმელ-სასმელი წამოიღოს თავის მამულში და წვეულბა გაუმართოს თავის სოფლელებს. თუ დააგვიანეს საქალთანოს მოტანა, სიძეს თუ მოუხდა ცოლეურთან წასვლა, ქალები ციხენს ან ქუდს წაართმევენ. სანამდე თავდებს არ მოიყვანს, მანამდე წანართმევს არ მისცემენ. შდრ. სადისწულო.

ჴ. საქარგავი (ჩაჩ. 181).

ჴ. (არხ.) ფართო პირიანი თოჴი, როგორიც გურია-იმერეთშია.

ჴ. „ხატის“ ნაწილი, სადაც სალუდე ქვაბი და ისარნებია (ჴ. მას.).

თ. (იშვ.) უცხო რამ ( <სააქიო? არაბ. .(حكاية

ჴ., საქნელაჸი თ. ნ. ხარჯი, რიგი.

ზ. ფშ., ჴ. (მიღმაჴ.) ხისა ან სპილენძის დიდი ჭურჭელი, რომელიც იხმარება სალუდე ქვაბიდან „ტკბლისა“ და „სისწვნის“ საწურავ ტომრებში გადასაღებად. ჩამა ჴ.

ჴ., თ., საქონელი მოჴ. საქონელი (უფრო ხარ-ფურზე ითქმის). ცხვარ-საქონი ჴ. ცხვარი და საქონელი (ხარ-ფური).

თ. (ჩაღმებში) ადგილი, სადაც ტოლებს ქსოვენ. ნ. ქვი (2).

თ. იგივე, რაც ალაქანა (ნ.).

ჴ. (როგორც სიგრძის ზომა) ორასი ნაბიჯი. ორი საღაბაჴე ჴ. ოთხასი ნაბიჯი.

თ. საგებ-სახური ტყავი, ლოგინი (საგებელი თ. თითქო უფრო გაშლილი ლოგინია).

მოჴ. გულ-ამოთხრილი ქვა ან ხე, რაშიდაც საქალმე ტყავს ზელავენ (შიგ რომ ჯოხია გაგდებული, ის არის კედა). ჴიმური ჴ.

ჴ., ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „წისქვილის ქვეშ ადგილი, სადაც ბორბლებიდან წყალი გადის“. საღორე მთ., მოჴ., თ. (ხევსურები დარანსაც ეტყვიან).

ნიავის საღვერავო! საგინებელი სიტყვებია (ჴ. მას.). ნ. ღვერვა.

ჴ., თ. სახმარი, გამოსადეგი, მოსახმარებელი რამ (ჭურჭელი, ტანისამოსი, ცული, ჯოხიც კი), „საერთოდ რამე სახლში მოსახმარი, იარაღი თუ სხვა რამე, რომელიც კაცს არგია საქმის დროს სახლში“ (ბეს.). საღონი მოჴ. შეძლება.

ნ. საღვარე, ბუდე.

მოჴ. მარხილის ფეხებზე გარდი-გარდმო გაგდებული წვრილიფიცრები (ორი ან სამი). მარჴილის კედები თ. საყალავი ჴ. ლასტის სარებზე ჩამოცმული ნახვრეტებიანი ლატანი.

(1) ფშ., თ. ადგილი, სადაც ძროხა დაიგრილებს (საგრილიჴორჴში).

(2), საყრები გუდ., აყრები მთ., მოჴ. საკიდლის ანუ ჯაჭვის ჩამოსაკიდი კერის თავზე, ოჯინჯალა (საჯავახოში).

(3) ფშ. სასვარი, სალაფავი.

თ. ნ. ჭილჭა.

ნ. გარაიას საყვანელა.

ჴ., ფშ. ხატის მლოცველები საყმოა ხატისა, თვით ხატი კი ბატონი.

მოჴ. კედლის პირად მიცემული ბოძი, მისაშველებლად შეყენებული.

ნ. საყარი (2), აყარი, ასაყარი.

ფშ., კესის ჴიდი თ. ნ. კესი.

ჴ. „გზის მისახვევ-მოსახვევები“ (ბეს.): საყუვ თქვენ იცით გზისაო (ჴ. მას. 212, 6).

ჴ., თ., ფშ. კარის კოჭი.

(1) ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „საფარი“, სამალავი ადგილი, სადაც ჩაუსაფრდებიან ნადირს ან კაცს.

(2) ჴ. რაზედაც თოფს შემოსდებენ დამიზნების დროს (კლდე, ხე, გალი, ქვა).

ფშ., ჴ., თ. წვრილი ჯოხი ქსელში, რომელიც „თითებზეა“ მიმაგრებული.

თ. ნ. ხარჯი.

ჴ. შინ ერთად მიტანილი ძნები (რაიც მოუვა კაცს). ნ. ჩადალი.

(1) მოჴ. (ყ. 211, 5 ქვ., 213, 19 ქვ.) [აჩალე ყ. 200, 20, ალბათ, კორექტ. შეცდომაა], საჩალური გუდ. ჩალის შესანახავად შემოღობილი ადგილი. „ საჩალე სხოა, კალოსხო, საბძელი კიდევ სხო“ (მოჴ.).

(2) თ. საბძელი.

მოჴ. ჩალით გატენილი გობანი (ლეიბი).

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „მუხლებს ქვემოთ ასაფარებელი ჯაჭვი“, საწვივე (ჩერანი ჴ. წვივი).

ჴ. (ბარისაჴო) სიმინდის საფშვნელი, ჩერხულა.

(1) ჴ. (შატ.) მშობიარე დედაკაცისთვის ცალკე გაკეთებული ქოხი (უბრალო). საჩეხები სამრელოების მიდამო (ჩაჩ. 178).

(2) თ., ფშ. აივანი, ან აივნის სახურავი. „საჩეხი ახალი სიტყვაა მთაში“. ნ. საჩიხი.

მოჴ., თ., ფშ., საჩვევა ჴ. სახაფანგე ადგილას დაყრილი საჭმელი (ჴ.), ხაფანგში დაგდებული ხორცი (მოჴ.). შაჩვევი მოჴ. მათურის ქალი გავჭიმე, როგორც მელაი შაჩვევი (მოჴ.). როგორც ჩანს, შაჩვევი ხაფანგსაც უნდა აღნიშნავდეს.

გუდ. ქსლის ნაწილია (მოკაული პირფართე ჯოხი), შეებს ასწევს და ჩამოსწევს. ფხინი ჴ., ქოჭი თ.

თ., საჩეხი ფშ. აივანი.

მთ. ნ. ნაჩხატი.

თ. ღარი (უფრო წისქვილისა).

თ. ცივ რძეში მოკიდებული ჴალი, ფაფად გაკეთებული.

საპალნის ნახევარი, ცალი გუდ. საცალო დუგ. ღვინიანი ტიკი.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „ცერზე გასაკეთებელი ლითონის რგოლი, ჩხუბში სახმარი“. სათითე ჴ. საერთო სახელია ცერზე წამოსაცმელი საჩხუბარი აიარაღისა: ღაჯია – სამ რიგად ჩაყოლებული კბილები აქვს. მაღალი – მხოლოდ ერთი რიგის კბილები აქვს. ხვეული უკბილოა, სამ რიგად მიკერებული სათითეა. ნ. ღაჯია.

ჴ. (შატ.) ნ. სანაყელი.

მოჴ. ჭურჭელი. საციქველი თ., ფშ. ცული, ცელი, სახნისი და ჭურჭელი.

თ. ნ. კუსკუსელა.

ჴ. ცხვრის სადგომი.

ჴ. ძროხის ბეჭის ძვალი თასმების გასატარებლად გაკეთებული. ზურგზე ამოკუზული ძვალი რომ გადაუდის, იმას გახვრეტენ და თასმებს გააძვრენენ. ბეწვს სულერთიანად გააცლის.

ფშ. ნ. საბეწვე.

(1) ფშ., გუდ. ნ. სამბური (2).

(2) მთ. მოგრეხილი წნელი, რომელსაც კირკალი აქვს მობმული (საქონლის დასაბმელად).

(3) მოჴ. საძირკველი. „საძირე უნდა ჩაყარან“ (მოჴ.).

ჴ. საძოვარი (ჴ. მას.).

ჴ., ბაშტე თ. გომური.

ნ. საკუდური (1).

ჴ.,თ., ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „დურგლების იარაღი“, რომელიც ამოღარავს.

თ., სამწდე(ო) ფშ. კასრის მსგავსი ჭურჭელი, რაშიდაც ასხია ლუდი ხარჯში, ქორწილში ან ხატობაში. შეიძლება ხისაც იყოს და რვლისაც.

თ. დოში ამოწებული საჭმელი ბალახი (დიყი, შუპყა, მჟავია, ჴარნუყა, მამალი და სხვ.).

გუდ., მთ., ფშ., ჴ. ხონჯარი მოჴ. ხვანჯარი.

მოჴ. ოთახი საზოგადოდ. საწოლი გუდ. (ყ. 783, 2 ქვ.) ოთახი.

ჴ., დურკი თ., ჴელადაი მოჴ. ჭურჭელი, რაშიც ფურსა და ცხვარს წველენ.

ჴ., წვივ-საკრავი მოჴ., ჩახ-საკრავი ერწო, გუდ., მთ., თ. ლეკვერთხი (გურია), წვივის მოსაკრავი მოქსოვილი, მოქსოვილი წვივ-საკრავი.

ჴ. ერთი ტვირთი თივა.

თ. ცასწავალა (ტოროლას ჰგავს ძალიან, ოდნავ პატარაა ტოროლაზე). ბევრმა არ იცის. ნ. მთიულა.

ჴ., საწოვარაჸი თ. ნ. სასუტელა.

წ. ფშ., ჩოინაკი გუდ. („ეგრეგამიგონია“), საწოვარა მთ. ხბოს პირზე ჩამოცმული წვეტიანი ჯოხები, რომლებიც ჩხვლეტენ ფურს, რის გამოც იგი არ აწოვებს. ქორაკები თ.

გუდ. ნ. საწვალაი.

მოჴ. ნ. სარცხა. მის ნაყოფს ჰქვია მწურიელა ჴ. და ფშლარტა მოჴ.

ჴ. ქვებისაგან ახოხოლებული კოშკი გზის საჩვენებლად გაკეთებული: ზამთარში თოვლი ვერ დაჰფარავს, იმდენად მაღალია. მილიონა თ.

თ. პურის ცხობაში რომ ცოტა ცომი დარჩება, პაწაწკინა კვერს გააკეთებენ.

ჴ. საწყაო.

ჴ. რაც საწყენი არის. საწყინარ ლიშან, საწყენ ლიშან. „ხევსურებს და წინა მეომრებსაც დაცდილ ხქონია, რომ, თუ რომელიმე მჴარი შეუთამაშებდა ან წარბის თავი, ავს მოასწავებდა“ (ბეს.) „საწყინარ ეტყვის მჴარია“ (ჴევს. ლექსიდან).

გუდ., მთ., მოჴ., ჴ., თ. წყლის ჭურჭელი. ჩვეულებრივი სიტყვაა ხევსურეთში. ხევსურის ახსნით, იგი ღიმილს იწვევს ფშავში.

მოჴ., ჴ., ფშ. ნემსკავის ტარი, ანკესის ჯოხი (გრძელი ჯოხი, რომელზედაც ბაწრით ნემსკავია მიბმული).

ჴ. ა) ანკესის ძუა, ბ) მწყრის დასაჭერი ძუა.

ჴ. (არხ.) მწყრის დასაჭერი მახის ტარი. აჭე (ასეა!) თ.: მახის აჭე თ. მახე ჩიტისა, თაგვისა.

(1) ჴ. გამოსაცხობ პურზე დასარტყმელი ბეჭედი, რომელსაც პურზე რაიმე ფიგურა გამოჰყავს. საჭვრეთელი თ. იგივე (პურის დასაჭვრეთი).

(2) გუდ., მთ. ქალმის თვლების ამოსაჭრელი იარაღი, რკინისა სატეხივით.

ფშ. ნ. საზარაჸი.

ჴ. (რაზ. – ჭყ.) „მოსართავი ცხენისა“. მიზის კითხვის ნიშანი. საჭიკი ჴ. მარხილზე დაწყობილი შეშის, ძნისა და თივის გადასაჭირებელი თოკი. საჭიკი თ. ა) ცხენის მოსართავის თასმა, ბ) დურგლების იარაღი ხისა, რომლითაც შეაყრელ რასმე (მაგ., ყუთს) მოუჭერენ და ჩასმენ. ნ. დაჭიკვა.

ჴ. ცხენის მოსართავი. ნ. გარსაკრი.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „რკო და წიწიბო ღორის საჭმელი“. ეს ახსნა მე წამიშლია და დამიწერია: საჭმო ჴ., თ., ფშ. ჯერი, საჭმელი (კაცისა, ცხოველისა: ხილი, ხორცი და სხვ.).

ჴ., მოჴ. ცხვარი, რომლის შენახვა არ არის ხელსაყრელი (ვთქვათ, რეტიანია, კოჭლი, პეპლიანი, წელკავიანი, ხნიერი და სხვ.) და რომელსაც დაჰკვლენ ან გაჰყიდიან. ნ. საუსხე. სახარჯი ფშ. ყველა საქონელზე ითქმის, ბებერ კაცზედაცო.

ჴ. ხატის წმინდა, დაულაჴავი ადგილი. „გახარებულ-ას“ – ვეკრძალებით მისვლას იმ ადგილას (ხატში) [ბაკურჴ.]. ხახა თ. ადგილის სახელებია ბევრგან თუშეთში (ზოგან ხატისა არის).

(1) ჴ. სურათი, პორტრეტი.

(2) მოჴ. თარგი.

გასახელებული ჴ., გაშობილი ჴ., ასახელებული ფშ. ნ. სულდგმული.

ჴ. „ტაბლის შანდობის თქმა მიცვალებულისად“ (ბეს.). ტაბლას სახელს დაზდებენ (ჴ. მას.).

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „ქსლის საქსოვი იარაღი“. თითქო საჴეჴავი უნდა. ნ. ამოჴეჴვა.

ჴ. ჭრილობის შესახვევი.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „წინდის სახვევი“, წინდის სამბური მთ.

თ. რძე და დო ერთურთში არეული და სახვრეტად გაცხელებული.

ჴ., ფშ. ნ. მოხილება.

წისქვილის ბუდე (ნ. ბუდე).

ჴ. მოჯამაგირე. ნ. სხვის შვილი. სახლიშვილი თ., დისწული ფშ. გათხოვილი ქალის შვილი ქალის მამეულთათვის.

ჴ. ძმა (ჴ. მას.).

მოჴ. ნ. შოლტი.

ჴ. ნ. სოფელთშუა.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) „პირის მოსაკრავი“. სახმუწი ჴ. ქისის მოსაჭერი ძაფი, სახმუწი თ. მოსაჭერი ძაფი ხურჯინისა, „ფეჴებისა“. საფხუწი მთ. წინდის თავის მოსაკრავი.

ჴ. საცა საქონელი იბმის (ხოზდაგი, ე. ი. ხვასტაგი, არ იციან ხევსურებმა). სიტყვა შესული უნდა იყოს ხევსურეთში ხევიდან., რადგანაც ხევსურულმა უა კომპლექისის ო-დ გადაქცევა არ იცის (ხუაზდაგი > ხოზდაგი).

თ., ჴ., ნ. საგრეხელი.

ნ. ხსენი.

ფშ. სავარგისი (საქონელზე) ნ. ჴამ.

თ. თ. სავარგისი. ნ. ჴამ.

ჴ. ნ. სეერო.

თ. გაზელილი და გამხმარი ყველი. საჴდური ფშ. ყველი, ხაჭო, ერბო, თევზი და სხვა, რასაც შეატანს კაცი პურს. შდრ. უჴდური. თუშეთში ახლად ამოღებულ ყველს სამ-ოთხ დღეს შიანახავენ, შემჟავდება და გაზელენ, მარილს მისცემენ და ერთ კვირას ეგრე შეინახავენ. შემდეგ მეორედ გაზელენ და მეორე კვირის შემდეგ მესამედ გაზელენ. შრატი არ უნდა. დიდხანს ძლებს.

გუდ., მთ., მოჴ., ჴ., თ. სახელო. საჴლე გუდ. (?) იგივე. გავსაჴლე ჴ., თ. ხელი გავუყარე სახელოში. სასაჴლავი ტყავი ჴ. ჩასაცმელი ტყავი, საჴლებიანი. (გუდანური ჴ. უსაჴლოა, ღამით საბნის მაგივრობას ეწევა). საძელის წვერზე ვინ შახჴე, ჯავის ვინ შასძარ საჴელი? – იქნება ბაბურაული, ჴირჩლას უყვარდა სახელი (ჴ.).

ჴ. ნ. ძროხა (2).

გუდ., მთ. ხელთათმანი. ნ. საფუჴარი.

ჴ. ნ. საბრუნავი.

მთ. მსხვილ-კბილებიანი სავარცხელი (ხისა ან სხვისა).

ჴ. გამართული გუთანი, სულ ერთიანად.

ჴ. „რკინის სოლისებური ხელსაწყოა, რომელსაც წვერი მჩხვლეტავი აქვს. საქალბნეს ქალბნის სახვრეტათი ნაწიბურებს დაუჩვრეტავდნენ... სახვრეტას ტყავზე წვერით ადებდნენ და ჩაქუჩის დარტყმით ნაწიბურებს თვლებს უკეთებდნენ“ (ჩაჩ. 24).

გუდ. (?) სახელო. ნ. საჴელი.

ჴ. ნ. წილბურკვი.

თ., საჴნაურა ჴ. (შატ.).

მოჴ. ნ. მოჴნია, ურნატა.

თ. აჩაჩა გუთანი (გამართული).

ფშ. ჩიტია. ნ. მოჴნია, ურნატა.

თ. ნ. ხარჯი.

ჴ. ტყვის გამოსახსნელი თანხა ან საქონელი.

გუდ., მთ., ფშ., თ. თუნუქის, რკინის ან თუჯის კეცი ლავაშის გამოსაცხობად. სახელდახელო სახმარებელია, უფრო მეცხვარეები ხმარობენ.

ფშ. (რაზ. – ჭყ.) ჴ., თ. „ხატში ხალხის დასასხდომი ადგილი“.

თ. ა) ცერზე ჩამოსაცმელი საჩხუბარი იარაღი, საცერული (ნ.), ბ) ლუდიანი ტომრების დასაწურავ არტახებზე წამოცმული ჯარჯა [ჯიგვი თ. ბერა-თითი, ცერი].

მოჴ. რკინის რგოლი ცერზე ჩამოსაცმელი. გლუვია, ჩხუბში ხმარობენ. ნ. საცერული, ნახერხალა.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ჯიჴვების საცხოვრებელი ადგილი, მიუდგომელი კლდე“.

მოჴ. ცხვრის მოზიარე მწყემსისთვის გაყოფის დროს ზედმეტად მისაცემი ერთი საუკეთესო ცხვარი, თვით მწყემსის მიერ არჩეული. იმ მოჯამაგირეს, რომელსაც ფული ეძლევა, საჯოხეს არ მისცემენ. საჯოხე მთ., ფშ., თ. საჩუქარი, რომელიც მოჯამაგირე მწყემსს ეკუთვნის მყიდველისაგან ცხვრის გაყიდვის დროს. საჯოზე მთ., მოჴ. ძმების გაყრის დროს მემცხორე ძმისთვის ზედმეტად მისაცემი ცხვარი (ათი, ოცი).

მოჴ. ( < საერო), ცრინტა მოჴ., სურდო (სეეროს ეძახიან, რადგანაც გადამდებია). ხამაზდი ჴ., ხამანდი ფშ., ხამაზდი, საჴდიელი ჴ., ხაბურზაჸი თ.

ჴ., ქუმელი თ. ა) ქუმელი. ბ) კედი, კანაფის ძაფი, სელის ჴელი გუდ., მთ. ქუმლის ჩალისაგან გაკეთებული ცოცხი.

ჴ. საწყენი რამ, წყენა (გადაკვრით ნათქვამი), „შენს არ ღლევენ სენსაო“ (ჴ.). „რად გამაღრიე სენია“ (ჴ.), უსენა გუდ. აწყენინა, სენავდა გუდ., წასენა მთ. გადაჰკიდა (კაცი კაცს).

მოჴ. (ყ. 205, 1 ქვ., 303, 4) საკუჭნაო, სადაც უჴდური ინახება, სენა ჴ. სადაც ერბო-ყველს და საჭმელს ინახავენ. [მიღებულია სენაკ-ისაგან].

ყ. 500, 2 ქვ. სენა (?).

მოჴ. ჩიტია.

(1) გუდ., მოჴ., თ. „ყურის წვერზედ ნიშანი. ყველა ცხვრის პატრონს თავისი ნიშანი აქვს“ (ყ. 728, შნშ.). „სერს უწოდენ მეცხოვარენი ცხვართ ყურის დაჭდევასა“ (სულხან-საბა).

(2): „სერ-ფერ წასვლიყო ჭიმღასა“ – „ვითომ უშნოდ დამრჩალაო“ (ბეს.).

თ. ნ. ნასერი.

ჴ. კარგი, ლამაზი (კაცზე, ქალზე, უფრო სახეზე ითქმის), სერ-ჴორციანი ბიჭი გუდ. „თოლადი ბიჭი“.

გუდ., მთ., მოჴ. „იმან მოხსნა კოჭობს გადაკრული სერა“ (ყ. 368, 6 ქვ.). გამხმარი ფაშვი (ძროხისა, ცხვრისა), რომელიც სარქველად გადაეკვრის ჭურჭელს (სადღვებელს, კოჭობს). სერას ჭურჭელადაც ხმარობენ ერბოსთვის („უფრო ცხორში“ გუდ.).

მთ. ჯერი ვახშმის შემდეგ. საბეწვე თ. (მჩეჩელში მხოლოდ). შდრ. სამხრის კუდი. „სირიკუდა ქართველებმა იციან, ხილს მოიტანებენ ვახშმის შემდეგ“ (თ.).

თ. ყანაში დადგმული თივა (თავგადაკრული) ან ძნები (შინ მოტანილი – ზვინი თივისა და ძნისა). სარზე აგებული თივა ან პატარა ზვინი ძნისა. სერკვი ჴ. ერთად აგებული ძნები, რამდენიმე წერი. ნ. ძნა, ჴოვლი.

მთ. ბალახია.

(ყველგან მთაში) ფშალა, ლუდის დასადუღებლად იხმარება. ნ. ტკბილი. სვიანი სვე-მიცემული. შასვი, მინდიავ, ეტყვიან, კარგი ლუდია, სვიანი. (ვაჟა).

მოჴ. სველი, სლი მოჴ. შრატი. სელი ჴ. (უფრო ხშირად ტკბისელი) შრატი. თუშეთში გარჩეულია სელი და შტატი: სელი თ. ძროხისაა, შრატი თ. ცხვრისა. ფშავში შრატი და სელი ერთია. მთაში სხვადასხვა წესია შედღვებისა და ყველის ამოღებისა.

მთ., მოჴ., ფშ., ჴ. ჭვავი.

მთ., მოჴ., ჴ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „შავგვრემანი“. „სვილის ფერია, შავნაიო“ (მოჴ.).

ფშ. ნ. სისწვენი.

ჴ., ფშ. შემოდგომა. „სთველს მავიგულებთ ჴ. სთველს მოვრჩებით, ჭირნახულს შემოვზიდავთ შინ“ (ბეს.). ზდველი თ. იგივე. ზდველთა თ. შემოდგომაზე.

ჴ. „თოფის სახელია“ (ბეს.).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „სიმართლწ, სიალალ-მართლე“. მთ. იგივე: „თავის სიალნე კაცს არ დაჰკარგავსო“ (მთ.), სიალღე, სიალე მოჴ., სიალღე, სიალნე ჴ., სიალალე თ. (ალალ-ისაგან: არაბ. ჰალლ).

მოჴ. ბური, სიცხეში ჩამოწოლილი სქელი ჰაერი, გეგონება მტვერი დგასო. შორს ვერ გაარჩევ ვერაფერს. „ნისლიან-სიბინიანი“. წირწამული, წიწამური ჴ., ტკვიფი თ.

ჴ. ქარის მიერ აყენებული მტვერი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ორონტრიალი, ჩხუბი“. შიგრიგელაი, შიგრეულაი მოჴ. ჩხუბი.

თ. სად; სიდითაჲ თ. საიდან.

ნ. სამ.

გასივდა თ. გაიბუტა, გამსივარი თ. გაბუტული, გაგუებული. მსივანაჸი თ. ბუტია, წუნია. დამსივარი ფშ. გასიებული.

(ვაჟა, 149, 13) ირაო.

ჴ. დამჟავებულ სველში ცოტა მარილს ჩაჰყრიან და ალაო ფქვილს მოუკიდებენ. ხმარობენ ბეწვის გასაყრევინებლად ტყავისაგან. სილაქი თ., ფშ.

სიმჭლევე. ნ. ლუბი.

თ., ხუტკურა ფშ. სხმარტლი, ზღმარტლი.

ფშ., ჴ. მხოლოდ ძველ სიმღერებში აქვთ გაგონილი და ესმით წყლად, მდინარედ. იმის ქავსა და ციხესა სიმურში გადაჰყრიანო (ხიზანიშვილი 153, 1 ქვ.).

ჴ., ფშ. პოეტური ნაწარმოები ცდისა და მამაცობის შესახებ. სიმღერა თ. (ლექსი – სასიყვარულო ნაწარმოები ქალის სიყვარულის შესახებ. ლექსი და სიმღერე სხვადასხვა მოტივზე უნდა დაუკრან).

გუდ., ფშ., ჴ, თუჯი. სინა ჴ. რისგანაც ზარებიაგაკეთებული.

ნ. გუგა.

ნ. დასინვა.

ღიმილი შეუთამაშდა სინისფერ სახეზე (ლ. ბალიაური, ბუსკაის მწკალი: „ლიტ. საქ.“ 20. 7. 1939).

ჴ. (არხ.), შინტლიკა ჴ. (შატ.), ყურ-ცეცხლა, კურ-ცეცხლა ჴ. ჩიტია (გუგულს უჩეკს ბარტყებსო). შდრ. მთის ჩიტა (არხ.) (მთიულას-თან).

გუდ., მთ., ფშ., ჴ., თ. ფიცარსავით ბრტყელი ქვა. იხმარება უმეტესად სახლების საშენებლად. ჭაჭი მოჴ. ფიქალი (შიფერი).

მოჴ., ფშ., ჴ. ყალივნის ტარი.

ნ. სერის-კუდი.

ჴ. (რაზ.-ჭყ.) „ხმალი. იმერ.-გურ. ლურჯა ცხენი“. მისხედს კითხვის ნიშნები. სისვი ჴ. მწვანე (ზოგის თქმით ლურჯი). ნ. სისონა.

ჴ., თ., ფშ. ცისკარი (დილის ვარსკვლავი) „ერთ წელს წუხრ ამაჴდების, ერთ წელ – დილას“ (ჴ.). შდრ. ჴარიპარია.

ჴ. (რაზ.-ჭყ.) „ყაპყაპი, ურიის მტრედი. ფრინ.“ სისონა ჴ. მწვანე ჩიტია შაშვის ოდენი. შაშვის ტოლა ჩიტი, სულ მწვანე. გაზაფხულზე მოდის ( < სისვონა?).

გუდ., ფშ., ჴ. სვისწვენი მთ., მოჴ., ზისწვენი თ. სვე-ნაქნარი ლუდი, სანამ დადდუღდებოდეს. ნ. ტკბილი.

ჴ., თ. მუცელა (ავადმყოფობა).

სისხლს უწევს ჴ. სისხლს ასხურებს; სისხლი უწივა ჴ. სისხლი ასხურა (ჴ. მას.).

ჴ., თ. სისხლით მოსვრილი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „წყლულის წამალი ბალახია“.

გუდ., მთ., მოჴ., ჴ. (ყ. 693, 3 ქვ.) სისხლის გამოშვება. „თუ სისხლი არ ვუყარე, მხრებში დადგება“. სისხლს უყრიან კაცს მკლავში, ცხვარს და ძროხას ყურში (ყურებს გაუჭრიან), „ცხორს – თოლის ძირას“ (მოჴ.). „სისხლი უყარა“. „სისხლი უყარე ცხორსაო“ (მთ.).

მოჴ. (ყ. 58, 4 ქვ.; 114, 10; 696, 11) სამ-ფეხიანი დაბალი პატარა მაგიდა, მრგვალი (ზოგი სამფეჴას ეძახის). სიონში (სოფელია ხევში) სიფრო ოთხკუთხია და გრძელი (როგორც სუფრა გურიაში). მთიულეთში არ იციან.

მოჴ.,ფშ., ჴ., თ. პირველი შვილი (ქალიც და ვაჟიც).

ყ. 740, 12 ქვ. მოგეცეს ლხენა!

ჴ. „სუფთად ყოფნა“ (ბეს.). სკა გუდ., მთ., მოჴ. ა) ლუდის თავზე მოყენებული პკე. „უფრო ხშირად ლუდმა იცის თეთრი პკა“ (მთ.). ბ) ტვინის ქერქი. სკაი ჴ. ა) ტვინის ქერქი; ბ) თავის ქალაზე გადაკრული ქერქი. გ) ფაშის წინ ქერქია ერთი, მუცელსა და ფაშს შუა. მწკა თ. ტვინის ქერქი.

„ფეხონში დასაჯდომი ქვა. ბაცალოში ზარადის გორზე 12 სკამია“ (ჩაჩ. 42).

ჴ. „როცა გახურებული მუშაობაა (მაგ., მატყლის ჩეჩვა), რომ ლაპარაკით არ მოსცდენ, ჯარიმას დაადებენ იმას, ვინც ხმას ამოიღებს. სკაპი-სკუპი არ იყოსო. პირველად იტყვიან ყველანი (ან ერთი ვინმე): „სკაპი-სკუპი, თავსა რიკი, ბოლოს ზიკი, სკუპ! და გაჩუმდებიან“ (ბაჩ. „ივერია“, 1887, № 207).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ხტუნაობა კალიისა და ფრთა-მოტეხილი ფრინველისა“.

თ., წინწელი ფშ. ნაპერწკალი. ნ. წინწელი.

ჴ., ფშ. ბალახია.

თ. ნ. სკიპურტი.

ფშ. წკიპურტი, წკიპარტი. სკიპალტაჸი თ.

ჴ., თ. მაუდი (საზოგადოდ, რა ფერისაც უნდა იყოს).

თ. ძროხის ნეხვი (ხარისა და ფურისა). (სკორის) ბურკვი თ. მოგუნდავებული წივა; სკორის ტყლაპი თ. გატყლაპული წივა. მოსკორილი თ. მონაკლული, ნაკელ-დაყრილი, სასუქ-დაყრილი. „ბოლოზე მქონდა მოსკორილიო, ბოლოზე კი არა, თავში მქონდა მოსკორილიო“. ნ. კუმპა.

მოჴ., ძალა ჴ., თ., ფშ. საღებავია, შავად ღებავს. „სმაგაჩი ამორეულო“.

ნ. მესმინაე.

მოჴ. ლექსად შექება სიმღერაში. ვისი შექებაც უნდათ, ხელში მისცემენ ჯიჴვს, ერთი რომელიმე ლექსებს მოსთვლის, რომელიმე გმირს შეადარებს (ამირანს, ტარიელს, ავთანდილს, როსტომს) და სხვები ბანს ეუბნებიან. სიტყვები რაც უნდა იყოს, სულ ერთია, მელოდია კი ერთია ყოველთვის. სმური (ყ. 564, 11; 614, 12) „ლექსებად სიტყვის წარმოთქმა“, „გალექსული სიტყვით შესხმა“. „პურის ჭამის დროს თასს მიუტანენ და ლექსით შესხმას ეტყვიან“ (ყ. 737, შნშ.) ერთგვარი სიმღერა, დასხდებიან და სიმღერას დაიძახებენ (გუდ.). „ქსანზე იციან“ (მთ.). ახსნიდან ირკვევა, რომ სმური ცნობილი მელოდიაა. სიტყვები რაც უნდა იყოს, სულ ერთია.

ნ. გასნაპვა.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მტკივანი ადგილი რო ფეთქს და თრთის“. სნეკვა ჴ. (მიღმაჴ.) ფეთქა, თრთოლა. თ. იგივე (ჩხვლეტა მუწუკისა).

მოჴ., ჴ. ნ. სოდომი.

ფშ., გუდ., მთ. სველი, ნესტიანი (ტანისამოსი, ადგილი). სოგო მოჴ. ნესტიანი. სოგო ჴ. ცოტა სისველე რომ მეჩნევა (ტანისამოსი, მიწა და სხვ.) ჩასოგოებული თ. ლპობას რომ იწყებს სისველისაგან რაიმე (ტყავი და სხვ.)

(მთის კილოებში) ვაჭარი, მოვაჭრე (რადგანაც არაგვის ხეობაში უმთავრესად სომხები იყვნენ ვაჭრებად).

ჴ. აბზინდა.

„ერთი კვირის უკან შარაზედ მგზავრებმა, შემდეგ სალამისა, დაიწყეს სორბოითლობა“ (ბაჩ. „დ“. 80) (არ. „სოჰბეთ“ საუბარი).

ჴ., სახლთშუა ჴ., ფოლორცა მოჴ. ორღობე, გზა-წვრილი.

„ძლიერ ტურფა და ძვირფასი. წმინდა პურსაც კი ეძახიან სრავალს“ (ბაჩ. „ივერია“, 1887, № 207). სრავალი, სრევალი მოჴ. გასახმობად გაფენილიპურის ან სიმინდის მარცვალი. სრავალი თ. გასახმობად გაფენილი პური. სრევალი გუდ., მთ., ჴ. გასახმობად გაფენილი პური (რომელიც უნდა იყოს: გინდა იფქლი, გინდა სვილი, გინდა ქერი და სიმინდი). „ხორბალს რომ გავფენთ და გავაჴმობთ“ (მთ.).

ნ. ქრისტეს ბალახა.

ჴ., თ. სროლა, გატყორცნა. ისრივა ჴ. ისროლა. ესრევს, ესრივა ჴ. ესვრის, ესროლა. დასრევა. ვასრევ ვისვრი, ასროლა მოჴ., ასრია თ., დასრეული.

ნ. სრავალი.

ჴ. სულ, სრულიად, სრულებით. სრუყველა ჴ. სუყველა.

მოჴ. მორევი, მორე თ., სრუნტე თ., ფშ. ღრმა წყალი. ზრუ(ნ)ტე ჴ. ვიწროდ მიმდინარე წყალი. ნ. გურაბი.

ჴ. სისხლის საქცევი ძარღვი (არტერია, ვენა). (ძარღვი ჴ. მწყესი.)

ჴ. მოლიპული ყინული; გვერდალში გამაგრებული თოვლი („გარაკებული“ თოვლი). ნ. რაკი.

ჴ. ოთხი კვერცხი (ნახევარი გირვანქა). სტილი „დაახლ. 200 გრამი“ (ჩაჩ. 32). ნ. საწყაო.

თ., მწყერთ-იფქლა ჴ., ხახამა მოჴ., თაგვი(ს)სტომა ჴ. (შატ.) ნ. ხახამა. სტუმარი ჴ. „სტუმარ ჩვენ გვიქვიან სხვა სოფელშიით მასულს. თავის სოფლის კაცს სტუმარ არ ხქვიან“ (ბეს.).

მთ., სუ ყელა მოჴ., სრუ ყველა ჴ., სუ ყველა ფშ. ყველანი.

ჴ. ხანჯალია ერთგვარი. ნ. იარაღები.

ჴ. გაჩუმებული. სულდგმული: დასულდგმულებული მოჴ. ხატისთვის აღთქმული ხარი (ფური იშვიათად), რომელიც არს გზით არ გაიყიდება. გაშობილი, გასახელებული ჴ., ასახელებული ფშ. ნ. ბერ-ზორა.

ჴ., ცულ-თოჴანი ჴ., სულ-თოჴი ჴ., სასწორ-ჩარექანი მთ., ტაბლას ფეჴანი მოჴ., ცულ-თოჴას ტარანი თ., სულ-თოჴის ტარანი თ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.). (სულთუხის ტარანი ფშ. თითქო შეცდომაა) ვარსკვლავნარი „სასწორი“ (ორივეზე ითქმის: ერთი სწორედ რომ დგას, მეორე მრუდედ). სულ-თოჴის ტარანი, სასწვრები თ. (ორივე ერთად). ნ. სასწორ-ჩარექა.

ჴ. მეტად საჩქარო, ფშ. ფიცხი.

ფშ., თ. საჭმელები. ხორბლეული, სურსათი.

ჴ. (ნ. ურბ.) „საიქიო“, „სამოთხე“ (ბეს.). თ. საიქიო. საპირისპიროა სამზეო.

ჴ. „სულთა კრეფა ვიცით არხვატ დიდმარხვის მეორე კვირაე რო გათავდების, შაბათს დღეს. ამ დღისად ყველა სოფლელ მაამზადებს არაყს და სათოფეს, ვინაც რომ ჭირის პატრონი ას“ (ჴ. მას. 147 – 148). დიდმარხვის მოერე შაბათს (მე-14 დღეს) ყველა მიცვალებულს, ძველსაც და ახალსაც, მოიხსენებენ ტაბლით და სასმლით ყოველ ოჯახში. ახალ-მიცვალებული თუ ვინმე ჰყავს, რიგიც ექნება. სულთ კრეფა თ. მიცვალებულთა სულის მოსახსენებელი ხარჯი დიდმარხვის მეორე შაბათს. სოფლელები ყველანი გამოიტანენ ერთ უბანში სასმელ-საჭმელს, შენდობას ეტყვიან და ტაბლას შეექცევიან. ჭყონიას სულთა კრეფა აქვს დ ასეა ახსნილი: „ასე ეტყვიან ხევსურები მიცვალებულთა მოგონების დღეს“. ნ. ხარჯი.

მოჴ., მთ. (ყ. 499, 6), სულმა შესტაცა (ყ. 505, 6 ქვ.) „სულს ვეღარ იქცევს“ (გუდ.). „რომ ვერ ისვენებს და გული უწუხს“ (მთ.).

ნ. ხალარჯობა.

ნ. დასუნთვა.

გუდ., მთ., მოჴ., ფშ., ჴ., თ. რისამე ძებნა სუნით (იტყვიან ძაღლზე, ნადირზე). „რას დასუნსულებ?“.

ჴ. სიყვარული (ჴ. მას.).

ჴ., სურიელი გაიგა მოჴ. იტყვიან, როცა ქალი შეატყობს თავს, რომ ორსულია, როცა შვილი დაეძვრის მუცელში.

ქვეწარმავალი (ვაჟა, „ივერია“, 1886, № 35).

(1) ჴ. სორო (უმთავრესად დათვისა). ნ. თეგრი.

(2) თ. „მამლიანი“ ბალახი. „სუროსვით ექანებოდა“.

თ. ჴალის გასაზელი და პურის მოსაზელი ტყავი (მეცხვარეებში). სახმუწით თავი მოეყრება და ხონივით კეთდება, რომ წყალი დადგეს. ვარცლის მაგივრობას ეწევა.

გამსუქარი ჴ. მსუქანი, გასუქებული (ჴ. მას.).

ნ. რჩ.

ნ. ზალი.

ჴ. ტოლ-ამხანაგები (ჴ. მას.).

( < სჭვმა) ნ. შჭმა.

რჭობა. „სხვათ ნასრევ ისარივ კუნჭს ესჭვავ“ (ანდ.: სხვების ნასროლი ისარიო კუნძს ერჭოო“). ნ. ნაშჭობი.

ჴ. მწარე (მაგრამ: შხამი საწამლავი), სხამი, სხამა თ. ბალახი შხამა. ნ. შხამა.

ნ. შხეპი.

თ. კაპების გაყრა ხისაგან.

ჴ. მეორე. „ერთი უძახებს სხვასაო“. ერთ-მსხვა, ერთ-სხვას ჴ. ერთიმეორემ, ერთიმეორეს, ერთურთს. ცხვა თ., ცხო მოჴ.

ჴ. სხვაგან.

ჴ., თ.დიდი წვიმა, ჩქარი. ნ. მშხეპრი, შხეპი.

ფშ., გუდ., მთ. მოჯამაგირე. სხვიშვილი ჴ. ა) ცოლი, ბ) მოჯამაგირე. სხვის შვილი, ცხვის შვილი მოჴ. უფრო ცოლზე ითქმის, „ვისაც ბედრიანს კარგი ცხვისშვილი გამაადგება“ (მოჴ.). ცხვის შვილი, ცხვიშვილი თ. ა) ცოლი, ბ) გერი, გ) მწყემსი, მოჟამაგირე. ცხვის შვილობა თ. მოჯამაგირეობა. „რა მამღერებს ამ საწყალსა? ღარიბი ვარ და ღატაკი. არც ცხორი მყავს, არცა ძროხა, არც ვაჟიშვილი ასაკი. სახლ-კარი არ მაბადია, არც სხვიშვილი მყავს ფარსაკი“ (მოჴ).

ჰსხამდა (ბაჩ. „დ.“, 15) წვიმდა.

გუდ., მთ. სხვა. ნ. ცხო.

ნ. სხვიშვილი.

ნ. სელი (სველთან).

ნ. სველი.