მთის კილოთა ლექსიკონი

ჴ., ქაბილაჸი თ. ერთხელ გადაჩეჩილი მატყლი, დაგუნდავებული. მატყლი სამჯერ (თუშეთსა და ფშავში ორჯერ) უნდა გადაიჩეჩოს. კიდევ უნდა გადაიჩეჩოს და ჴერელი გამოვა. ნ. აკეცილი, ნამტენაი.

თ. ბზრიალა (მათრაჴით საცემი). ნ. კოკობზიკა.

ჴ., ფშ. კაციან ქალი, რომელიც ვითომც „ქადაგად დაეცემა“ ღვთის ძალით და შემდეგ რომ ქადაგობს, ვითომც ღვთის პირით უქადაგებს ხალხს. ქადაგ-მკითხავნი ჴ. (ჴ. მას.).

მთ. ხეა. წითლად დაისხამს ოთხ-კუთხ ნაყოფს. „წვრილი ფათოლი აქვს“ (მთ.).

მიქადლება გუდ., ფშ. (ვაჟა, 486, 7 ქვ.), მიქედლება ჴორ. მიყრდნობა. მიქედლება თ. გვერდის წაკვრა ვიწრო გასავალში.

(1) ჴ. (ნ. ურბ.-ჭყ.) „ციხე, გალავანი“. ბესარიონით: „ქავი სიმაგრე ქვისა, აშენებული როგორც კრეპოსტი საყარაულო ადგილას“. ქარ-ციხე მთ. იგივე. ქავი ჴ., თ. ციხის გალავანი.

(2) ქავაჸი თ. (ჩაღმებში, პირიქით) საქსლო, სადაც ტოლებს ქსოვენ.

ნ. ქავი (1).

(3) ჴ. (შატ.) კორა, თოფის გასანიშნებელი.

ჴ. „სახლის უფიცრო პოლი“ (ბეს.). ადგილი სამყოფოში (ნ.) ყვერფსა (ნ.) და არდაბაგას შორის (ნ.), შუაყანა მოჴ.

ნ. გაქათრვა, ნაქათრი.

ფშ. (ხიზ. 196, 1; 197, 3) მშვილდის ტარზე მბრუნავი ნაჭდევებიანი რგოლი, რომელიც მშვილდის დაჭიმულ ლარს იჭერს, ვიდრე დასხლტებოდეს. გოზა გუდ., ბოძალდი ფშ.

ჴ. ქეიფი: მაქაიფდებიან ჴ. (ჴ. მას.).

ჴ. ქალი და რძალი. ქალი ვინც ერთ რომელსამე გვარში დაიბადა და გაუთხოვარია, ან გათხოვილია და სხვა გვარშია წაყვანილი. ზალი ვინც სხვა გვარში დაიბადა და აღიზარდა და შემდეგ გამოთხოვდა და თავის გვარში შემოიყვანეს. მექალზლე მემრუშე (საგინებელი სიტყვაა).

ქალა (ყ. 890, 8 ქვ.) მიმართვა ცოლისადმი. ქალ-შავა (ყ. 238, 17, 25; 641, 10 ქვ.); ქალ-შავო გუდ., მთ., მოჴ. ქალ-კუპრო გუდ., მთ., მოჴ. მიმართვა ქალისადმი გაჯავრებით; წყევლაც არის. ნ. კუპრი, ქალ-შა(ვ)ო.

მოჴ. წყევლაა. ნ. ქალი.

(არაბ. كلام ) „შემდეგ მოკითხვა, სალამი, ქალამი და...“ (ყ. 843, 2 ქვ.).

ჴ. ქალამანი. ნ. კოხუჯი, ქალმარი.

მოჴ. წენგარას ყვავილები. ნ. წენგარი.

ჴ. „ქალიშვილი“ (ბეს.).

ქალამანი: ფეჴის ქალმანი გუდ., მთ., ფშ. ბახშიში, на чай, ფეჴის ქირა ჴ., თ.: ფეჴის ქალბანი თ. მეველისთვის მისაცემი საჩუქარი (ვთქვათ, რომ ფარა ან ჯოგი გაატარონ და მეველემ გზა უჩვენოს).

ნ. ქმნა.

გუდ., მთ., თ. ცხენის დასაჭერად მარყუჟად გადაგდებული თოკი (სპ. .(كمند

მოჴ. (ყ. 8,1 ქვ., 873,6) (სპ. (كمنددار კარგად მსროლელი ქამანდისა.

(სპ. كمر ჴ., ფშ. ვერცხლით ან რითიმე შეზიკული სარტყელი [სარტყელი ჴ., ფშ. ღვედი (მარტო) სარტყლად].

მთ. ძალიან რბილი ქვა. ნ. ქვა-მბილა.

მთ. (იშვ. ქაფარი) მაღალი კლდე: „ქამფარს შეუდგაო“ – „მე კი გამიგონიაო“ – ერთმა მლეთელმა [ქაფარში გადასმული ჩანს შუა და ბოლო თანხმოვანი: ქარაფი → ქაფარი].

გაქანული გაქანებული, გამაქანული (ჴ. მას.). ნ. წამოქანდი.

„იქ (დარიალში) კლდე იყო გახვრეტილი, გზა ქანქანით გაყვანილი... ამ ქანქანის ნაპირას გაეჩაღებინათ ცეცხლი“ (ყ. 5; 287, 15 ქვ.).

თ., ფშ., ჯოხი, რომლითაც თოკს მოუჭერენ რასმე („მოქანჩვენ“). ქანჩი მოჴ. ურემში სახმარი ჯოხი. ნ. საკოტარი.

თ., ფშ. (ვაჟა, 290, 6 ქვ.) კლდიანი ადგილი. ქენჩახი გუდ., მთ., მოჴ. ტიტველი კლდე, კლდიანი ადგილი, მაღალი კლდე; ქენჩახი, ქენცახო მოჴ. კლდის წვერი. ქენჩახი ფშ. მაღალი მწვეტი კლდე.

გადაიქანძნეს ჴ. გადაიქმანჯნენ, გადაიკარგნენ (ჴ. მას.). შდრ. ქმანჯ.

( < ქაშ-დონა?) მოჴ. სიმინდის ფქვილისგან თხლად გაკეთებული ფაფა, ფაფა ჴ.

მუჴლებს შაუჯდა ქარია ჴ. გამალებით გაიქცნენ (ჴ. მას.).

მთ. ნ. ქავი.

მოჴ. ნ. ხულა ცხორი.

ჴ., ფშ. ცრუვი (ნ.), ამპარტავანი; უვარგისი, მწერელთ-ტყვე. ქარაჭი ჴ. პირზე ან ტანზე ამძვრალი კანი (ვთქვათ, ნასიცხარისგან).

ნ. ქარასხა.

ნ. ქარაფი.

ნ. ქარასხა. ქარასხა ფშ., ქარაზღა ჴორ., ქარასყა, ქარასხა გუდ. გუდა-სტვირის ჩასაბერავი და დასაკვრელი ნაწილი. თითის დასადები თვალი ქარასხაზე – დედანი (გუდ.).

(ს. ქარაფ) ფშ., გუდ. დიდი ჴაჴი. ქარაფი მოჴ. გალესილი კლდე, სალი კლდე (ჴელ-ფეჴი ვერ მოიკიდოს კაცმა). ქარაფი ჴ. მთაზე გადმოკიდებული კლდე; გადმოხურული, წამოხურული კლდე; ქარაფი ფშ. მაღალი კლდე. ქარაპი თ. მაღალი, მიუვალი კლდე. კეპი ჴ. გამოცხვირული, გამოკუზული კლდე. ნ. ქამფარი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „უცებ ამოვარდნილი ქარი“, თანაც წვიმიანი. ქარაშოტი მთ. ძლიერი წვიმა და ქარი. ქარაშოტი თ. ქარი და თოვა.

ფშ. გადამძვრალი ქერქი (აიქერაჭა). ხის ქერქზედაც ითქმის – ხის ქერქი, თხლად გადამძვრალი. ქერეჭა თ. ხის ქერქი.

მთიელთ ენაზე ქართველი ნიშნავს ქართლელსა და კახელს.

ნ. გულ-ქართლი.

ჴ. აივანი (ზევიდან დაფარებულია და გვერდებზე არაფერი არა აქვს). წინგარდა ჴ. ბანი ქარიპნის შემდეგ (დაუხურავი).

ნ. მექარია.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ზამთარში სუბუქად ჩაცმა ან სიცივეში გაუფრთხილებლად სიარული“.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „მსუბუქი რამე. ხა იხვია, ხა ბატიო, ახლა წმინდა საოთები. არ მინდიხარ, არ წამოვალ, თვალში მექარსაოტები“.

(1) მთ., მოჴ., ყოპყი, მსუბუქი თოვლი. „ცოტა რამ დაუქარსლავ“ (მთ.). ნ. ყაპყი.

(2) მოჴ., ჴ. გაყვლეფილი ტყავი თხისა, ცხვრისა ან ხბოსი. გაქარსლვა მოჴ. კანის აძრობა. ბერებს ესროლესო, საკუარში ააცდინეს (ტყვია), ის გაუქარსლესო (მოჴ.).

(სპ.) ხმლის ბუდე (ჴ. მას.). ქარქაშობა ნ. ცულის ყუობა.

ფშ. (ჩარგალი), ტარხვიელა ფშ., ბორბოწია ქარი ფშ. გიგალი.

ფშ. ცხენის შუა მოსართავი, მოქსოვილი (საპალნისთვის და უნაგირისთვის ღვედია). ქარშიკი მოჴ. მოქსოვილი სარტყელი (კაცისთვის). ნ. გარსაკრი, კარშიკი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „რკინის იარაღი, მიწის სათხრელი, წერაქვი“. ქარჩვა გუდ., მთ., მოჴ., ფშ. ჴ. თოჴნა, მიწის დამუშავება ქარჩით. ქარჩი თოჴის მაგივრობას ეწევა მთაში ქარჩი წერაქვივით ან თოჴივით არის. ბოსტანს იმით სწმენდენ გუდამაყარში. თოჴი ბევრს არც კი აქვს, ქარჩი კი ბევრია. თოჴი (მიღმაჴევში) წერაქვი. ქარჩი, თოჴი და წერაქვი (ორზაპი) არხოტში: ქარჩი: ერთი მხარე პირიანია (სამი თითის სიფართე), მეორე – მწვეტი. თოჴი: ქვედა მხარე მწვეტი, ზედა მხარე ყუა. ორზაპი (წერაქვი): ორივე მხარე მწვეტი.

ნ. კარკალი.

(ოს. ქრძინ) მოჴ. ქერის ხმიადი. ცივ წყალში მოზელილი და უხაშოდ გამომცხვარი ქერის პური. გუდუნა იგივეა, რაც ქარჯინა, მაგრამ პატარა კვერად გამომცხვარი. ნ. გუდუნა.

მოჴ., ჴ. სალესავი ქვა. ნ. ჩალხი, ხოხი.

(რაზ.-ჭყ.) „ქაქანი სიცხისა და დაღალვისაგან“. ქასქასებს მთ. „გული იბრძვის, იტაცებს, მაგრა არა გამოუდისო, ხოვი არა აქვსო“.

გუდ. „ძალიან ეკლიანი მეცნარი (ჰო, ასეა! მცენარე) ხე, ბალახი“ (გუდ.). ნ. ქამფარი.

გაქაქული ჴ., თ., ფშ. გაფანტული, დაქსაქსული: „ბატონო, – ხევსური ეუბნება მომრიგებელ მოსამართლეს, – ჩვენჩი ძველის-ძველი ბელ-ას გაქაქული და შენ ენა-პირის მეტი ვერა გასწმენდსო“.

ჴ. (?) „(ცოლმა) წინა დღით მოკლული ჯიხვის ხორცი აიღო და გახურებულ ქაქეშზე... მწვადის საამო სუნით იჟღინთებოდა ჰაერი (ლ. ბალიაური, ბუსკაის მწკალი, „ლიტ. საქ.“ 20. 7. 1939).

გარმაქაშვა ჴ. სწორებო, თქვენის ნდობითა, მთას ფიფქნი გარმავქაშენა (ჴ.).

ნ. ქაჟდონა.

ნ. ჩაჩქანი.

მოჴ., ჴ. „ცხვარი ქაჩებით [ქიჩებით?] თოვლს ვეღარ გასთხრიდა“ (ყ. 739).

(1) თ., ქუჩუჩი ჴ., ქუცუცი მთ., მოჴ. (მრ. ქუცუცები) ჩლიქი (ცხენისა, ძროხისა და სხვ.). ნ. ჩიქი.

(2) თ. ცხენს რომ ჩლიქს ზემოთ გამობერილი აქვს და ზედ ბალანია ამოსული.

(სპ. كچل ბელატი) მოჴ. ნ. კეტრიანი.

ფშ., ჴ. (არხ.) უბალახო ადგილი. ქაცაბანი ჴ. (შატ.) გვერდო ადგილი: ქაცაბანი მოჴ. (?) დაბალი ბალახი, წვრილი. ცხვრისთვის არის კარგი. საპირისპიროა შალდაყი.

ნ. მექაცაბუნაე.

გადაიქაჯა გუდ., მთ. დაიჴაფრა, დაიკარგა, გადაიღუპა. გადაქაჯვა თ. გადაკარგვა. ნ. ქმანჯ.

ფშ. ცხოველის წინა ფეხის ძვალი მუხლიდან ჩლიქამდე. ნ. კაჩა.

ნ. იარაღები.

ნ. გვიძიონა.

ნ. ქადლ.

მოჴ. (იშვ.) დიდი ვაჭარი, ქემხუდა გუდ., მთ. მდიდარი (სპ. كدخدا მამასახლისი).

თ., ფშ. (ჩარგ.) ხვედრი, წილი გაყოფის დროს.

(ინგ. Kettle) ფშ., გუდ., თ. ჩაიდანი.

ნ. ქევხა.

ნ. ქევხუდა.

ნ. ქანჩახი.

თ. ბალახია. ქეროზა ჴ. ნ. ქერონა.

ფშ., თ. ჩარათი ქერი. ნ. ფიცარ-ქერი, ჩარადი.

თ. ჩიტია, მთაში ცხოვრობს. ნ. ქერაჸ-ჩიტი.

ფშ. ამძვრალი კანი (კაცისა, ხისა). ქერეჭა თ. ხის ქერქი. ნ. ქარაჭი. ქერაჸ-ჩიტი თ. ჩიტია ერთი (ქერონა?). ქერის ხატორი ფშ. (რაზ.-ჭყ.). „ჯინჯილა ქერისა“, ნაჯენჯალი ქერისა, ჩერჩო (ქერქი რომ შემოსცვივა).

თ. ნ. ქერაჭი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ბეღურას ჰგავს. ფრინველია. ხევსურები ქეროზას ეძახიან“ („ქერს ჭამს და იმად ვეძახითო“, ხევსურებმა). ქეროზა ჴ., ქერუა ჴ. (მიღმაჴ.) ნ. ჭივჭავი.

გაქერქული ჴ. ქერქ-გამძვრალი (ხე), გაქერქილი გუდ., მთ., მოჴ. იგივე (საქონელზედაც, თუ გაყვლეფილია).

ნ. ქიშელა.

(თურქ. ქეჩი თხა) ჴ., ფშ., მთ., მოჴ., (რაზ.-ჭყ.) „ცხვრის ფარის წინამძღოლი ვაცი“. ვაცი თ. „მაღალი, რამდენიმე წლის თხა, რომელიც წინ სიარულს დაჩვეულია და ცხვარს გზას უკვალავს“ (ყ. 542, შნშ.; 650 შნშ.). გაქეჩვა თ. ვაცის წინ გაგდება ცხვარში. ა, ქეჩი! (გუდ.).

ფშ. ნ. მილიონა.

მოჴ., ფშ., ჴ. (რაზ.-ჭყ.) „ძალიან რბილი ქვა, ხელით იჭყლიტება“. ქამიშელა, ქიმიშელა მთ.

მოჴ. თამაშობაა.

ნ. საქვაბე.

(ნაწილაკი) იხმარება უმთავრესად (ყოველთვის არა, მაგრამ ხშირად) ზმნის მნიშვნელობის გასაძლიერებლად, როგორც ქვ. იმერული ქე, ან (კიდევ უფრო) რაჭული ქვე (მეგრ. ქო, სვან. ჩუ). ქართულ სალიტერატურო ენაზე მისი ბადალია ზოგჯერ კი, ღა. იხმარება ყოველგვარ წინადადებაში (თხრობითში: ჩვენ ქვე გაგვიდისა-დ’ ნაჩალნიკ-პრიშტავები ქვე შჭამთავ; არ მინდავ არაყივ, თივას ქვე მივსცემავ; ახლა ბევრ ქალ ქვეც არ ასრულებს ამ კანოლს), ბრძანებითში (ცხენებით ქვე წავიდათ!), კითხვითში (უთქომ ერეკლეს: ქვე ჩემნ ჴევსურნ რას ჩადიან? ...შვილო, რაიღ გვეშველების, ქვე ომში მიგვიხოლა?... მაგან ქვე რად შეგაწუხა?), ნატვრითში: („აი ქვემც გწყალობდასთ ნაჴსენებ ანგელოზი!... შვილ რო გაჩინდების, მამაიმც ქვე მახკვდებითავ) (ჴ. მას.).

ჴ.: ცას ქვეთ ცას ქვეშე (ჴ. მას.).

ფშ., ჴ., თ. ქვევით, ქვემოთ (საპირისპიროა ზენ): თუ მუხლის ქვენ დაიჭრა (ჴ.), ქუენ ჩაიარა (ჴ.), ქვენ წავალი (თ.); ქვენით ჴ. ქვეიდან.

ფშ. შეძლებული, მდიდარი.

ნ. ქურცინა.

მოჴ. (ყ. 547, 11 ქვ.) თამაშობაა. ჯილდოს ის აიღებდა, ვინც დანიშნულ ალაგს ქვას გააცილებდა („გადაუწევდა“). ქვის რეკება თ.

მთ., მოჴ., მქვისელი ჴ., ბაჯა თ. ქვისლი.

ჴ. ქვის სახლი; ციხე (ჴ. მას.).

მთ. ორ-კაპი ჯოხი, რომელიც უჭირავს გუთნის დედას, თუ ცალ-ჴელიანი გუთანი აქვს. მარცხენაში უჭირავს ცალ-ჴელა და მარჯვენაში ქიბოჯა, რომლითაც აწვება წერწენას (წერწერას), რომ გუთანი მიწიდან არ ამოვარდეს და ღრმად მოიხნას. უყუსაყრელი მოჴ. (ფარცხვაშიც იხმარება).

ჴ. ამოკუზული ლოყაზე, თვალს ქვემოთ. ქიმი თ., ფშ. კუთხე, კუთხის ნაპირი.

დაქიმიათება ფშ. ძალიან მონდომება.

გუდ., მთ. „სვემდას, შჭამდას, ვერ ძღებოდას“. აქიმიტდა, დაქიმიტდა (გუდ., მთ., მოჴ.) მეტის მეტად მოჰშივდა (კაცს, საქონელს). „იტყვიან მსუნაგ კაცზე: აქიმიტდაო“ (მთ.). შდრ. დაქიმიტება ქარ. (რაზ.-ჭყ.) „თვალი და გული რო ვერაფრით გაუძღება“.

მთ. ნ. ქამიშელა.

ჴ. „არაყის ტიკი“ (ბეს.), ტიკჭორა, შდრ. ქინთელა.

ჴ. შარდის ბუშტი. ქინთელა თ. საქონელს მუცელში გაუჩნდება პატარ-პატარა წყლიანი ბუშტები და იმას ეძახიან. ნ. თინქელა.

ჴ. ნესტო.

(1) ჴ., ბირკი ფშ. ძირხვნისა ან სხვა ბალახის ყვავილი, რომელიც გახმება და ცხვარსა და კაცის ტანისამოსს მიეკვრება.

(2) თ. წვინტლი, ცხვირიდან რომ უნებურად ჩამოუვა კაცს სიცივეში.

(არაბ. كرا ) ნ. ფეჴის ქირა.

მოჴ. ნამჯაში დარჩენილი ბალახი. ვინც შეასწრებს და ცხვარს მოაძოვებს, ნამჯის მეტი იქ არა დარჩება რა.

თ., ქირმალი ფშ. შდრ. ქირმანი.

ჴ. ბალახია, კლდეებში მოდის. დაბალი, რბილი და სუფთა ბალახია.

ჴ., გუდ., ქიჭო გუდ., კავი რისამე ჩამოსაკიდებლად. კანჭულაჸი თ.

(რაზ.-ჭყ.) „ძრახვა, ვინმეზე აუგის ლაპარაკი, იმერ. ქირდვა“. ქირჯლვა მთ., მოჴ. გაქირჯლა, ქირჯლავს მოჴ. დასცინის, აძაგებს.

თ. (კახეთიდან შემოტანილიაო) სათამაშო კოჭის მესამედ დაჯდომა ჭვირის ხვაცზე. თუ კოჭი პირველად დაჯდა ჭვირის ხვაცზე – ჩურგენი, თუ მეორედ დაჯდა – პატივი, მესამედაც თუ დაჯდა – ქისი.

ჴ. ქისტები.

ნ. იარაღები.

ფშ., გუდ., მთ., თ. დიდი, ღრმა კოვზი (ქვაბიდან წვნის ამოსაღებად), ქოშაი მოჴ. ნ. თუშურა.

ფშ., გუდ., თ. პატარა კოვზი.

მოჴ. „ტყავის ტომარა, მოქნილი და მოზელილი, რომელსაც სისველისა და ნოტიოსი არ ეშინიან“ (ყ. 779). ქიშელა გუდ., მოჴ. გაყვლეფილი გუდა. ქეშელა მთ. „ბატარა რუმბი“, ღვინის გუდა. ქეშელა, ქეშლური უბეწვო გუდა.

(1) ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ქსლის საქსოვი, ყდის ნაწილია“. ქიჩ-ი (მრ. ქიჩები) ზ. ფშ., ჴ., გუდ., ჴორ., მთ. საქსოვი ყდის თიკები.

(2), ქიჩაჩი (1) ფშ., ჴორ., გუდ., მთ. ჩლიქი. შდრ. ქაჩი.

(2) თ. ცხენს რომ ფლოქვს ზემოთ გამობერილი აქვს და ზედ ბალანია ამოსული.

ჴ. ჩიქილა ფშ.

გუდ., ქირჭო ჴ. ჩამოსაკიდი კავი. კანჭულაჸი თ.

(ვაჟა, 161, 1 ქვ.) ხრიკი, ეშმაკობა.

„ჴმა ქარმა გაიტაცა ჟღრიალით და ვინ იცის, საით გადაჰქმანჯა (ყ. 562, 4 – 5). ნ. ქაჯ. ქანძ.

ქმრის ძმა ჴ. მაზლი (ჴ. მას.). უქმრუა ჴ. უქმრო (ფორმა კნინობითია).

თ., ფშ. ქმარ-შვილ-ამოწყვეტილი.

ნ. შავ-ბიჭა.

იქამს ჴ. შვრება, ჩადის; იქმენ ჴ. შვრებიან, ვიქამ, ვიქამთ (ჴ. მას.). (წყვეტილში იკარგება მ: ქნა). ნ. შემდგომი სიტყვა.

პურის ქნა ჴ. პურის გამოცხობა. ქნა ჴ. გამოაცხო. „ჩემ დიამც გიქნა ჴ. ჩემმა ცოლმა გამოგიცხო. შდრ. დაქნა.

ნ. ქუბდია.

ფშ., ქობულა მოჴ., ქუბულა თ., საბატკნე ჴ. ბატკნების სადგომი.

ჴ. ხმაურობა, აყალ-მაყალი. ქოთობს ხმაუროს, რომ იქოთას (ჴ. მას.). ნ. ქოთქოთი.

ჴ., მოჴ. ერბოს ქილა, ქოთანი თ. თიჴის ქილა (ყველაფრისთვის ხმარობენ).

თ. ნ. თავ-ქუდი.

მთ., მოჴ. (რაზ.-ჭყ.) „ხმაურობა, ხმამაღლა ლაპარაკი“. ქოთი ჴ. ოთქოთი თ.

მოჴ. ქვევით.

მოჴ. ბოსელი.

ჴ. ქვემო (ჴ. მას.).

მოჴ. ქვემოურები (იგულისხმებიან ქისტები).

ჴ. მთლად, სულერთიანად, სრულიად (ჴ. მას.) „ქოოდ კილოს მიმიყვანეს – ძალიან შემაწუხეს“. „ქოოდ არა შესძლებია ხო მაგას, ბეჩავ ყოფილა“ (ბაჩ. „დროება“ 1885, № 187).

ნ. ზემყნელი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „თეთრი ხარი“. მთ., მოჴ. იგივე. ქორა ჴ. ჭრელი ხარი.

ნ. ქორო ზოკო.

(1) გუდ. მთაზე გადმოკიდებული კლდე (პატარა თუა, ვეხია). ნ. ქარაფი.

(2) „ქორაფი ხე არის“ (მთ.).

თ. ნ. ქურო.

მთ., ფშ. კირცხილი და წიფელი ისხამს, საცა ზადი აქვს ან დამპალია. საჭმელია (კირცხილი არ დაისხამსო, ფშავლებმა მითხრეს). ქორა ზოკო ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ქორაფი ისხამს; დიდრონი მსხვილი სოკოა, ჭამენ ფშავში, თუმცა გემო მაგდენათ არაფერი აქვს“.

ცხრა-ათი დღის ბატკანი. ნ. შიშაქი.

ფშ., გუდ., თ. ხელზე გასუქებული, ფარაში გაურვი (ცხვარი, ღორი). „უბეწვო საქონელი უჯიშო“ (ერთმა თქვა), „ბევრი ქოსმანი სჯობია ბალნიან ჴარს“ (მეორემ). ქოსმანი მოჴ. ა) თხელ-წვერა, ქოსა (კაცი). ბ) უბეწვო, უმატყლო (თხელ-მატყლა) ცხორი (ცუდია, რადგანაც მატყლი არ უვარგა, მხოლოდ ტყავი ქოსმანისა სჯობს, რადგანაც უფრო მაგარია. რომელსაც დიდი მატყლი აქვს, მისი ტყავი მალე იხევა). გ) ხელზე გასუქებული ღორი.

ფშ., გუდ., მთ., მოჴ. (ვაჟა, 401, 2 ქვ.). იხმარება წყევლაში: არ იყოს შენი ქოქი (გუდ.), გასწყდა შენი ქოქი (მთ.), შენი ქოქი ნუ იყოს აქაო“ (მოჴ.) (თურქ. ქქ ძირი).

ჴ. ძაფზე ასხმული ფერადი მძივები ყელის დასამშვენებლად ქალთათვის.

თ. უფრო დაბლა, საპირისპიროა: ზეზერაჸი თ. უფრო მაღლა.

თ. ქვევითკენ, ზეისაკე თ. ზევითკენ.

ჴ. გარეთ ჩასაცმელი ქალთა (შიგნით ჩასაცმელი – სადიაცოი). ქოქომო ჴ. ჯუბაზე შემოსაკერებელი ნაოჭებიანი ნაკერი. ქუქუმო თ. ჯუბის ბოლო აშია, აჭრელებული. ნ. თიკვი.

მოჴ. „ხის ჯამი ტარით, საიდანაც ცხელ წვენსა სმენ. მშვენივრად სხვადასხვა გვარად მომზადებულ წვენს თითქო რაღაცა განსაკუთრებითი გემო ეძლევა ქოშაში“ (ყ. 345). ქოშა მთ., მოჴ. დიდი კოვზია. ორი ქოშა ერთ ჯამს ავსებს (ქოშაი დიდია ქიტზე). აფაკაი ჴ. ღრმა კოვზი, უფრო ერბოს ამოსაღები (ჩამჩაზე ცოტა პატარაა).

ჴ. ნ. ქუჩი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ძველი უხმარი ქოთანი“. მთ. ქოჩახში (ან სადღვებლის ძირი იქნება, ან რკინის ქვაბი), დედაკაცები მწვირეს დაიჭერენ და თავს დაიბანენ. ქოჩახა ფშ., გუდ., მთ., მოჴ. ქვევრის ან ქოთნის ნატეხი, რომელშიც საქონლის შარდს ასხამენ და თავს იბანენ ქალები (წყლით დაბანა წილს გააჩენს თავშიო), საზოგადოდ თიჴის ჭურჭლის ნატეხები (გუდ.). ქოჩხისა (ასეა!) მოჴ. იგივე. ნატეხარა ჴ., თ. იგივე.

ჴ. ხისგან კუთხედ გაკეთებული წყვილ-წყვილი გადასაკიდებელი ჯორისა ან ვირისა, რომ აქეთ-იქით შეშა, ძნა ან თივა ჩაუწყონ და შინ მოატანინონ. ქოჭის კაპებზე ჩამოცმულია ლვილი, რომ ქოჭის ნაწილები თავისუფლად არ მოძრაობდეს. ქოჭი თ. ა) იგივე, რაც ხევსურეთში, ბ) ფხინი საქსოვ ყდაში. ნ. საჩიტურა.

(1) გუდ., მთ., მოჴ., თ. საძოვარზე გაკეთებული მემცხვარის ბინა. ქოხი ჴ. სოფლის მოშორებით აშენებული კარავი, სადაც მშობიარე დედაკაცი მარტოდ-მარტო იმყოფება. შდრ. ბოსელი (2), სამრევლო, საჩეხი (1).

(2) მო ჴ. ეხი, გამოქვაბული კლდე. რუხი თ.

ჴ. ფოჩი. ქოჯონი ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „კონა, გროვა“. ქოჯო თ. ა) რძის საწურავი, ბ) კონა საზოგადოდ, კერძოდ ცოცხი. ქოჯო ფშ. კონა (მაგ., ისრისა). ნ. ჩინჩხი.

ნ. განქრევა.

ვისიმე საქციელის გამოჯავრება ამ საქციელის გამეორებით, მაგ., რომ დაახველოს, სხვამაც დაახველოს (ჴ. მას.). ნ. გაქრეჯა.

ფშ., გუდ. ჯიბის ფული გასათხოვარი ქალისთვის.

ფშ. ბეზირგანი, ასისთავი, ცუდი ყოფაქცევის ქალი. ნ. წარამარა.

ჴ., თ. შობა. ქრისტე-წელიწადი თ. შობა-ახალწელიწადი.

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „უღრან ხევებში ამოდის, გრძელი მსუქანი ფოთლები აქვს. არდი-გარდმო სრე და სრე გადასდევს. ფშავლებს წამთ, რომ ამ ბალახზე უცნაური ასოებით ქრისტეს ტირილი წერიაო“.

ჴ. დეკემბერი (ჴ. მას.).

ნ. თიჴა.

თ. ა) ნაველა მოჴ., ნაჭლიკა ჴ. ბ) ფქვილის ამოსაღები ალატიდან. ქრიჯა ფშ., ყოში ჴ. ალატიდან ფქვილის ამოსაკრეფი. ქრიჯი შატ.-მიღმა ჴ. ალატიდან ფქვილის ამოსაკრეფი ჴელ-ნიჩაფი. ჩიკორა გუდ.

ვქსავ ქსელს ვაბამ საქსოვად. შემდეგ კი ვქსოვ. ვიქსავ თ. ქსელსვაბამ. გამაექსოვების თავის თოფს ჴ. „გამაეკვრება თოფს“ (ბეს.).

ნ. ქსუვი.

ჴ., ფშ., ქსვივი თ. ძნელად დასაჭერი, მიუკარებელი (საქონელი). ქუბ-ი მოჴ. მჟოლი, ჟოლო, ჟოლი ჴ., ფშ., ჴვაფა თ., ქუბი და შავი ხილი (ყ. 239, 8 ქვ.), ხახამა, შავი ხილი და ჭუკი (ყ. 240, 8 ქვ.). „შავ-ხილაი კა ჩვენში (მთ.). „ჭუკი“ არ იციან ხევში.

ჴ., ქუბდია (ქობდია) ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ხის სამარილე თავსახურავიანი“. ტაგანაჸი თ. იგივე მთიულეთსა და ხევში არ იციან.

ნ. ქუბდე.

გუდ., ქუდ-ბედა ჴ. უჩინმაჩინის ქუდი (?). ქუდ-ბედიანი ფშ. ბედიანი, იღბლიანი.

ქუდიანი ჴ. ქუდოსანი (საპირისპიროა მანდლიანი) (ჴ. მას.).

მოჴ. თამაშობაა. „ქუდ-მოურობა ცხოა“ (მოჴ.) ზემოთ აწერილ ქუდის გატაცებასთან შედარებით. ნ. ქუდ-უკვენაჸობა.

თ. თამაშობაა. ერთი გადაბოტებულია თავის ქუდზე და იცავს, სხვები ირგვლივ ეხვევიან და ცდილობენ, ფეხი გაჰკრან და გაიტაცონ. ქუდ-მაურაობა ფშ., ქუდ-მოურობა მოჴ. იგივე.

მოჴ. თამაშობაა, რომლის აღწერა აქ ვრცლად მოგვყავს: არჩევნების გათავების შემდეგ „აიღეს ერთი სიპი რგვალი კენჭი და,ზედ დაფურთხების შემდეგ, მშრალი მხარე ქვისა ერთმა მიიღო თავის ნიშნად და დასველებული მხარე – მეორემ. შეაგდეს მაღლა. რომელი გვერდიც, სველი თუ მშრალი, ზეიდგან მოჰყვებოდა, იმ გვერდს ამრჩევ ბიჭებს ქუდი უნდა დაეცვათ და მეორეს კი გაეტაცნა. – თქვენია, თქვენია! – დაიძახა ერთმა მხარემ. – დასხედით, დასხედით! – მოისმა მეორეს ხმა და თამაშობა გაჩაღდა. პირველ ნაწილთა მოთამაშეთა ცალ მუხლზე ისე დაიჩოქეს, რომ ზურგი ერთმანეთსა ჰქონდათ შექცეული. ხალხი გაიშალა, გზა დაუგდო და მოთამაშეთ მეორე ნაწილმა დაუარა. ამათ უნდა ქუდი გაეტაცნათ და საკმაოდ მოშორებულს დანიშნულს ადგილზედ უნდა მიეტენათ, ხოლო მხსდომთ ან უნდა დაენებებინათ, ან დაეჭირათ მისკენ გაქანებული მტაცებელი და თუ ვინიცობაა, გაიტაცებდნენ, მსხდომნი წამოუცვივდებოდნენ, გამოუდგებოდნენ და ერთმანეთის მიშველებით უნდა წაერთვათ“ (ყ. 547 – 8).

თ. ამობერილი მიწა (ქუდსავით).

ნ. ქუმელი.

მთ., თ., ფშ. სელი. მცენარეა. იზრდება ფეტვის ოდენა. წვრილიმარცვლები აქვს. ზეთიანია. დანაყილს ან დაფქულს ერბოში გაურევენ (ქუმელ-ჴალი) და ჭამენ. ზეთსაც ჴდიან იმისგან, მხოლოდ ჩვენ კი ვერ გამოვჴდითო. „ზელის ზეთი მისი იჴდება“ (თ.).

შდრ. ჴვიმირი.

მოჴ., ჴ., სანაცურა ფშ. ბალიში რომელსაც ქვეშ ამოიდებენ დაჯდომისას დედაბრები. შდრ. დუთქუნთაი.

თ. „ფეჴის“ და წინდის მოსაქსოვი ძაფი. ნ. ფეჴი (2).

ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „ბავშვების მსუქანი გამობერილი ლოყა“. მიზის კითხვის ნიშანი. ქური ჴ. ლოყა, უმთავრესად რბილი ნაწილი. ლაყო გუდ., მთ., ჴ. „ქური“ მთიულეთსა და ხევში არ იციან. ნ. ლაყო.

ჴ., თეთრ-წითელა ჴ. (არხ.), წითელი ხილი მოჴ. ნ. დედ-ჟოლაი, თაგვისტომა.

ჴ. ხუცესის მიერ კუმეტს (ორ იანვარს) ღამით განგებ სოფელში წაყვანილი დასტურები, რომ რამე „მოიპარონ“ (არაყი, ხორცი) და ხატში წაიღონ (ჴ. მას. 145 – 146).

ჴ. თუ ვისმე სოფელში რამე დაეკარგა და დამკარგავმა ვინმეზედ ეჭვი აიღო, იმან მომპარაო, უნდა დაუმტკიცოს. თუ დაუმტკიცდა, გადაახდევინებს. თუ ვერ დაუმტკიცდა, ეჭვ-მიტანილი კაცი თვითონ გადაახდევინებს ქურდობის დამბრალებელს ხუთ ძროხას, რასაც ქურდად გასამხდელოს ეტყვიან. „სამამფიცროი და ქურდად გასამჴდელო ხუთ ძროხაი ას რჯულად“ (ჴ. მას. 139, 14 – 15).

მოჴ. ქვირითი. ვეწყი ჴ., ფშ.

ჴ., გუდ., მთ., თხა-ცხვრის ნეხვის წივა, კალაპოტში ამოჭრილი. მოჴ. იგივე (ამოუჭრელი, უბრალო ბართი-ა მოჴ.). ქურთი თ., ფშ. ცხვრის ნეხვი საზოგადოდ. წივადაც ხმარობენ და ქურთია მაინც. ხევსურეთში, სადაც შეშა იშოვება, ქურთში ჴარ-ფურის ნეხვი არ ერევა, ყანებში გააქვთ სასუქად. სადაც შეშა არ იშოვება (როშკაში, ჯუთაში, ჭიმღაში, აგრეთვე მთელს ხევში), იქ ქურთი ნარევია: ჴარ-ფურის ნეხვზე შეაყენებენ ცხვარს, დაატკეპნინებენ და შემდეგ ამოსჭრიან. ქურთი გუდ., მთ. იხმარება კედლების შესალესად და ზამთარში ცეცხლის დასანთებად. ნ. დრემლა.

მთ., მოჴ., თ., თურქული ჴ. საქონლის ავადმყოფობაა: პირი ასტკივდება, დააყრის პირში და პერი ამოსდის, ვეღარ ჭამს. ფეხები ასტკივდება და ქიჩებს გააყრევინებს.

ჴ., თ. გურდემლი, გვრდემლი გუდ., გრდემლი მოჴ. გრდემლი.

თ., საფუჴარი ჴ. ხელთათმანი. ნ. საბუჴარი, საფუჴარი.

ჴ. ფეხის გული საალაჴიდან თითებამდე, ტერფი თ., ფშ., გუთნის ქურსლი ჴ. გუთნის ქვემო ნაწილი, რომელზედაც საჴნისია წამოგებული და კვალს აკეთებს. ქუსლი მთ., მოჴ., თ.

ფშ., ჴ. ერთად მოქუჩებული ხალხი.

ჴ., ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „თრითინა“. „მის ნაკბენს მისივე (მკვდრის) მოსმა მოარჩენსო“. ქურცინი მთ., დედუფალა მოჴ. ზაფხულში წითელია, სთველზე გული გაუთეთრდება, აჰყვება მერმე სითეთრე და ზამთარში ზურგიც გაუთეთრდება, სინდიოფალა. ქვირცინაჸი, დედუფალაჸი თ. იგივე. „წინავ დედუფალას ეძახდეს“ (თ.), ვრცინი (ძვ. ქ.).

მთ., მოჴ. ნ. ქურსლი.

თ., ფშ. ნ. ქოქომო.

ჴ., ფაფანაკი ჴ. მოკლე ჩასაცმელი, მეჯებამდე რომ უწევს; ქუქუნაკი გუდ. წამოსასხამი (ჴელები თუ არ გაიყრება საჴელეებში).

ჴ., ქუჩი ფშ. მთის ბალახია უფოთლო. ნ. ქუჩი.

მოჴ. ჭედილა.

ფშ., თ., ქოჩი ჴ. ბურჩხად ამოსული ბალახი მთაში. ნ. ქუში.

ჴ. კონა. ქუჩა თ. მოქუჩებული რამ.

ჴ. გროვება: დააქუჩეს მოაგროვეს, დაქუჩდა დაგროვდა, მაქუჩდა მოგროვდა, ქუჩდების, მაქუჩდების, შაუქუჩებავ შეუგროვებია, შაქუჩებული, მოქუჩებული (ჴ. მას.).

ჴ. მოკლე ძაფზე ასხმული მძივები (ფარაგზე მოაკერებენ). ქუჩუმა თ. ა) ბურჩხად ამოსული მაღალი ბალახი (ქუჩი?). ბ) ბუთქვი ხე.

ჴ. ნ. ქუცუცი.

ფშ., ჴ. „მოწვერილ“ თივაზე დასაფარებელი (ისევ თივისა), რომ წვიმა არ ჩაუვიდეს, კუჭი გუდ., თავ-ქუდი მთ.

დაიქუხნებს ნაქარი (ჴ. მას. 190, 2) ქარის მოტანილი თოვლი დაიძვრის და გაიხმაურებს.

ფშ. ნ. ქჩერება.

გუდ., მოჴ. (ყ.692, 15 ქვ.) ატვენა (?), სისინი (კაცისა, გველისა).

„დამსხვრეულ ფანჯრებიდან ქარი თავისუფლად შემოქშუტუნებდა“ (ყ. 217, 4 – 3 ქვ.).

გუდ., მთ., მოჴ. ჴ., თ. გაქშერება ფშ. (რაზ.-ჭყ.) „გამეტება, რომ არაფერი დაენანოს სხვისთვის“. მექშერების ფშ., მექჩერების ჴ., თ. მემეტება, არ მენანება. საპირისპიროა მეწყალვის.

(1): ფეჴის ქცევა გუდ., მთ., მოჴ.., ფშ., თ. ა) გზიდან დაბრუნება. ბ) სიძის გაბრუნება ცოლეურთას ქორწილის მეორე-მესამე დღეს (ცოლს შინ დააგდებს).

(2) თ., მაქცეულობა, მოქცეულობა ფშ., გუდ., მთ., ჴ., თ. ყოფაქცევა. მაქცეულობა მოჴ. თავაზიანობა. უქცევს: ფშაურად უქცევს ფშაურ კილოზე ლაპარაკობს.

(3) ჴ., დაქცევა, მაქცევა, შაქცევა ჴ.: გაუქცევავ ცხენი ჴ. გაუჭენებია ცხენი. დაქცეულნი გაქცეულები, დაგვექცევიან გაგეგცევიან; გულ მაუქციე გული მოუბრუნე. მიაქცენით გამოიქეცით, მაიქცევიან გამოიქცევიან. შაქცევა პასუხის გაცემა, შაუქცევავ უპასუხნია, რა შაუქციოთ რა ვუპასუხოთ. ჴელის შამქცევნი ხელის შემბრუნებელნი; ზურაბისად ბევრს ვერა უქცევავ ზურაბისთვის ბევრს ვერაფერი უპასუხნია. ვერაფერი გაუწყვია. ნუ შაექცევი თავსაო – „გულს ნუ გაიტეხ, ნუ გაღბეჩავდებიო“ (ბეს.).

ჴ. მიხვეულ-მოხვეული გზა, ჭირკვანაჸი თ.