ხევსურული დიალექტის ლექსიკონი

კითხვითი ნაწილაკი: ვერ მიცნობა ევ? ვერ მიცნობო?

ემფატიკური ან ნართაული -ა, რომელიც გამოვლინდება ხოლმე და (-დ’) კავშირისა, სხვათა სიტყვის -ო ან მის მონაცვლე -ვ ნაწილაკისა და -ც ნაწილაკის წინ. ზოგჯერ -ც ნაწილაკი მოკვეცილია, და კავშირი დაკარგულია, მაგ.: ვისა (= ვისაც) მაეწონებოდ; რასა (= რასაც) შამასახვენ; რაშია რაშიც: ადუღებდ ლუდსა-დ’, წაღლალევდ... უფროსებს: წავლენა-დ’. ჭერს მასჭრიან; შდრ. თოფდაუკრავა’ მაუკლავ; წავიდოდესა-დ’ არაყს მიიღებდესა’ ლიშან-სამთხოვროს... ზანზარ დაიწყესაო’ გადმაიყარნესავ: კლავსავ კლავსო; დღესავ დღესაო; მაგასავ მაგასაო...

შემოკლებული ა ი, წინ ერთვის ნაცვალსახელებსა და ზმნისართებს; მაგ: აისი აი ის: აი სეები (აი ისეები) აი ისინი; აიმას აი იმას; ააქ აი აქ; აისრ აი ისე; ამაში აი მაშინ; აეხლად (< აი ეხლად) აი ახლა და სხვ. ხშირად ეს ა- ემსგავსება მომდევნო ე-ს (იხ. ე-).

(< ა-ვ < ა-ო) შედგება ორი ელემენტისაგან: პირველია ემფატიკური ან ნართაული -ა ან კიდევ შეკვეცილი მეშველი ზმნის ა- და მეორეა სხვათა სიტყვის გაუმარცვლოებული -ო ნაწილაკი: კაცსავ ქალ მასწონსავ კაცსო ქალი მოსწონსო (იხ. -ა3). ხშირად ასეთ შემთხვევაში შემონახულია ადრინდელი ფორმა: არა შენ საქმეიავ არაფერი შენი საქმეაო: მაკეთეიავ მოკეთეაო.. გამაიარაო-დ, ფეხ წაუსვავ... პირველ ორ მაგალითში დაცულია სახელობითი ბრუნვის -ი ნიშანი, მესამეში − სხვათა სიტყვის -ო ნაწილაკი. ზოგჯერ -ავ სხვათა სიტყვის მთლიან ნაწილაკადაა გაგებული და დაერთვის ბოლოხმოვნიან სიტყვებს: აისიავ აი ისო.

თურმეობითი პირველისა და სტატიკურ ზმნათა აწმყოს -ი-ა სუფიქსის ნაცვალი ბოლოსართია, გამოწვეული უნიფორმაციის ტენდენციით: არ დაუშლავ არ დაუშლია; გაუვლავ გაუვლია; აუშენებავ აუშენებია... სხავ (= ასხია) ყრია.

(<-ა-ც) ემფატიკური ან ნართაული -ა და -ც ნაწილაკი, აღნიშნავს კიდეც: გაატყავებსაც კიდეც გაატყავებს, ტყავსაც გახდის.

გაუმარცვლოებული სხვათა სიტყვის -ო: გვხვდება ხმოვნით დასრულებულ ფორმებთან ნახარჯავივ − ნახარჯავიო; კაცსავ − კაცსაო; ვეტყვივ − ვეტყვიო (იხ. -ავ1).

ნაწილაკი -ვე: იქავ − იქავე; უკენავ − უკანვე.

(< ზეით) -ზე თანდებულიანი ფორმა დაწყებით ბრუნვაში: წვერზეით ზედ წვერიდან: ტანზეით − ზედ ტანიდან, ტანზე; კუთხზეით − კუთხიდან.

თანდებ. მიცემითთან -თანა + თანდებ -მდი: ჴიდსთანამდი.

(< -ით-გეს) თანდებულიანი დაწყებითი ბრუნვის ნიშნები, უდრის -ით-გან,-იდან-ის შემდეგ: წასვლიდგე წასვლის შემდეგ, წასვლიდან; დაჴოციდგეს − დახოცვის შემდეგ.

დაწყებითი ბრუნვის ნიშანი, დაერთვის უშუალოდ ფუძეს ან თანდებულიან .ბრუნვას და უდრის -იდან (< ით-გან): შინით − შინიდან, სახლიდან; არხოტით − არხოტიდან... თავშიითავ − თავიდანვე, იმთავითვე; სოფელშიით − სოფლიდან: მჴაროზეით − მხარიდან.

იგივეა, რაც -იდგე, -იდგეს (იხ.) წლითგე − წლის შემდეგ.

(მრ. -ივნ-ებ) ვინაობის, სადაურობის საწარმოებელი სუფიქსი, უდრის -ელ’ს: ამღიონი − ამღელი: შატილიონი − შატილელი, არხოტიონი − არხოტელი; მრ. არხოტივნები − არხოტელები.

(-ისა-დ) ნანათესაობითარი ვითარებითის ნიშნები; ეს ფორმა უდრის -თვის თანდებულიან ნათესაობითს: იმისად − იმისთვის, შვილისად − შვილისთვის, გიგიაისად − გიგიასთვის.

(< -ის-თანა-ით) -თანა თანდებულიანი სახელი დაწყებით ბრუნვაში: საგინასთანით წასულია − საზინასთან იყო და იქიდან წასულია.

თანდებ. -გან.

თანდებ. -კენ: ერთკე − ერთკენ; შინისკედავ − შინისკენაო.

(< -გან-ით) -გან თანდებულიანი დაწყებითი ბრუნვა; სხვაკნით − სხვა ადგილიდან.

(< ოდენ) ნაწილაკი, რომლის მნიშვნელობაც ამჟამად მთლად ნათელი არ არის. ზოგჯერ უდრის -ც კი, -ღა, სწორედ (აქ სიტყვასთან ერთადაა წარმოდგენილი).

(< ნაწილაკი -ვე+ -ოდ): მაშინოოდ (მაში ნვე-ოდ) სწორედ მაშინ; ქოოდ (< ქვე-ოდ) (იხ.)

-შიგ თანდებულიანი სახელი დაწყებით ბრუნვაში: ფეჴშიგით − შიგ ფეხიდან.

-შ ი თანდებულიანი სახელი დაწყებით ბრუნვაში: სამრელოშიით − სამრელოდან (იხ. -ით).

იგივეა, რაც -შიით: სოფელჩიით სოფლიდან: პირჩიით პირიდან.