საშ. ქართ. I. მასა ცალწვერი და კენჭებმობმული ბადე – საბა. მასე თევზთბადე, ცალწვერი და მსუბუქი – დ. ჩუბ. ვეჭვ, მას დარჩეს პირველობა, დაგიხიოს შენი მასა (არჩილი 195, 80, 3). ახ. ქართ. II. მასა [ლათ. massa ზოდი;ლოდი] 1. მრავალრიცხოვანი ჯგუფი ხალხისა;ფართო მოსახლეობა. 1. უპირატესად მრავლობითში მრავალრიცხოვანი მთლიანი ჯგუფი ხალხისა;ფართო მოსახლეობა. მუშათა მასა. – მშრომელთა მასები. 2. რაიმე ნივთიერება ცომისებური სახით, რომლისგანაც წარმოიქმნება ან კეთდება რაიმე საგანი ან ნივთი. 3. ფიზ. სხეულისა და ენერგიის ინერციულობის საზომი. შდრ. I. მაზა.დიალექტ. III. მასა (არ. მასა) სუფრა, მაგიდა. „მასაზე დვია კრისტალი ვაზო (ინ.). „მასას სანდალიები მუუწყე და მოსაფირებ დუუძახე სადილზე (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). მასა (თურქ. მასა) მაგიდა ზან. (ლაზ. თანდ.).

საშ. ქართ. I. სალათა (ოსმალ.) მცენ. (დ. ჩუბ.). სალათა (თურქ.) სალატან – ქინძი, ან სალათა და ან ისპანახი გამოუხარშონ (იად. 107, 32). სალათა ბალ. (ფრანგულია), ქართულად ტაბუცუნი ჰქვიან – საბა.ახ. ქართ. II. სალათა [იტალ. salato-დან დამარილებული] 1. [Lactucasativa] ბოსტნეული მცენარე რთულყვავილოვანთა ოჯახისა;აქვს მკრთალი მწვანე, ფართო ფოთლები, რომლებიც იჭმება უმად, სათანადოდ შეკაზმული, მეტწილად ხორცთან ერთად. კვლებზე მოჩანდა ოხრახუში, პრასა…, სალათა (დ. კლდ.). მწვანილის კვლები სავსე ჩანდა ქორფა სალათითა და ჭარხლის ტკბილი ფოთლებით (თ. რაზიკ.). 2. ცივი კერძი, რომელსაც ამზადებენ წვრილად დაჭრილი ბოსტნეულისაგან (ზოგჯერ ხორცისა და თევზისაგანაც) ზეთით, ძმრითა და მისთ., – ტაბუცუნი. დიალექტ. III. სალათა წნელისაგან დაწნული დიდი ლაგანი სალათაში ჩავაწყე პური (შდრ. საბა, საჭეჭავი ხალა). „სალთაში ჩავაწყე პური“ (ჯავახ. მელიქ.).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ტერი ძვ. «ქვეშსაფენელი და საგებელი» (საბა). ტერი: „მოართუეს მას ათი ტაბასტი და ათი ტერი და ათი ქუაბი, სიავი…“ ასე იკითხება ეს ადგილი სამ ძველ რედაქციაში: ათინურსა (ოშკურსა), იერუსალიმურსა (№113) და მცხეთურში (A– 51).ძნელია, ძველ ქართულში ნახმარი ტერის ზუსტი მნიშვნელობის დადგენა, მაგრამ შეიძლება ვიფიქროთ, რომ თავდაპირველად ის აღნიშნავდა ზეწარს, საბნის შალითას, შემდეგ კი საგებ-სარეცელს, ხოლო ბოლოს –ყოველგვარ ქვეშსაფენელს (ნოხს, ფარდაგს, და მისთ. „შესამოსელის“ სინონიმად გვხვდება ტერ-ფუძისაგან –ეულ სუფიქსით ნაწარმოები სიტყვა ტერეული. ვითარცა სამოსელნი განკფდენ და ვითარცა ტერეულნი სცვალნე იგინი, და იცვალნენ (სტიქომეტრია, კ. დანელია 1998, 99), ძირეული ერ იგივეა, რაც სომხური տեռ რომელიც თხელგამჭვირვალე ქსოვილს აღნიშნავს (დანელია 1998, 250). საშ. ქართ. II. ტერი (სომხ. ტერ). უფალი, მფლობელი პატრონი. შენ მოგკლა, ვინ დაგიტირებს, ან შენი ტერი ვინ არის (შჰნ. II, 3809, 2). რომ დავანანოთ აქ მოსვლა, არ ჰყვანდეს პატრონ ტერია (ი. ტფ. 602, 57, 4). აწ წადით და მე დამაგდეთ, ეტერენით თავთა თქვენთა (ვეფხ. 651, 1). დიალექტ. III. ტერი ზმ. მტერი (რაჭ. კობახ.). ტერი. მტერი. – მე აწი არ მოვრჩე, ტერი არაა იმის უფრო (რაცხ. გურ.). შდრ. მტერი ავის მდომი, მავნებელი – დ. ჩუბ.

დიალექტ. I. ფერვანი (< ფეროვანი) ღაჟღაჟა ფერისა, გაჟინჟილებული. შათანაჲ ყველაზე უმფო ჯანთელი და ფერვანია (აჭარ. ნიჟ.). იხ. I. ფერი.დიალექტ. II. ფერვანი (თ. pervane) ხრახნი: დუზგარი აქ იმას, ფერვანები აქ იმა (ბაზგ., შავშ.).

საშ. ქართ. I. წურწუმა კუმკუმა. უანგარიშო ტაშტი, წურწუმა, ზოგი ოქროსა (საბა 242, 18). ახ. ქართ. წურწუმა 1. ვიწროყელიანი ჭურჭელი წყლისათვის, – კუმკუმა. ხალხმა ხელის დასაბანად წყაროს მიაშურა, ბატონებს წურწუმით მიართვეს წყალი მოახლეებმა (ნ. ლორთქ.). 2. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. ტაშტ-წურწუმა. წურწუმა ხის სასმისი, ყანწის უფსკერო წინამორბედი, რომელსაც ხელით დაუხშობდნენ ძირს და ისე გამოცლიდნენ;წუმწუმა, სპილენძის მაღალყელიანი, მუცლიანი ჭურჭელი ზან. (მეგრ. ქობ.). წურწუმაი პატარა ჭურჭელი დოქი (სვან. ლიპარტ.). ახ. ქართ. II. წურწუმა ერთგვარი ბალახია – ნემსივით გაუვლის ცხვარს ეს ბალახი (რ. ერ.). შდრ. IV. წუმწუმა.

ახ. ქართ. I. ჭყუტ-ი, ჭყუტა «უხეირო, მჟავე (ხილი)» (კირ.). ზოგს ჭყუტა ვაშლივით აკრავს ცხვირი და არც კი უჩანს (ს. მგალობ.). დიალექტ. II. ჭყუტი საუბ ავადმყოფობა, რომელიც აიძულებს ადამიანს ბევრი სითხე სვას, – დიაბეტი. რა ჭყუტი დაგემართა, რა ბევრს სვამ? (ღარიხევი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ჭყუტია ბევრი სითხის (წყლის თუ ღვინის მსმელი. მონადირის შვილმა უთხრა ამ ჭყუტიას: აპა შენ იცი და ამ ღვინომო (ღარიხევი, ზ.-იმერ. ძოწ.). იხ. I. ჭყურტი. დიალექტ. III. ჭყუტი წვრილი. ჭყუტი მარცვალი აქ წელს პურს (ზედუბანი, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. ჭიოტა წვრილი – ქეგლ. ჭყიოტ-მატი (ფშ. ჭყ.).

საშ. ქართ. I. აბდარი (სპარს.) მეფის წყლის მნე – დ. ჩუბ. არის მისი მოწამე თავად ღმერთი;კაცთაგან: მამასახლისი ბახუტა… აბდარი სულოა და სოფლის ქეთხუდები (სამ. IV, 298, 10). დიალექტ. II. აბდარი ავდარი (გურ. ს. ჟღ.). იხ. II დარი.

საშ. ქართ. I. აბზინდა ეწოდების: თასმა ანუ ქსოვილი რა(ჲ)მე მის მიერ შეიკროდეს საჩხვლეტელითა: და ერთს ბალახსაც ჰქვიან – საბა, დ. და ნ. ჩუბ. მაშია, წინ აბზინდით შესაკრავი (ტ. გაბაშ. 190, 3).ახ. ქართ., დიალექტ. აბზინდი, აბზინდა ლითონის ენიანი შესაკრავი ქამრისა, ცხენის მოსართავისა და მისთ. (შდრ. ბალთა). თასმის შესაკრავად აბზინდა ჰქონიათ (ივ. ჯავახ.). მეიტა, მელანო, ჩხინკი იქნება რამე… ენა არ ქონებია აბზინდს! (დ. კლდ.). ვერცხლის აბზინდა მზეზე ულაპლაპებს (თ. ბიბილ.). გუდუნას ისე არ გაუშვებდა… რომ არ ეჩუქებინა: კანფეტი, თოხი, აბზინდი (ჭ. ამირეჯ.). ქამარ თასმისა არის. მას ერთ მხარეს აქვს, აბზინდი (ენიანი) ლითონისა. ქამრის შემორტყმისას მეორე პირი გაეყრება აბზინდში და უკანასკნელის ენა დაიჭერს მას (თუშ. მრეწ. III, I, 75). აბზინდა, აბზინტა ბალთა, თასმის შესაკრავი (ფშ. ხორნ.). აბზინტ-ი/ა ვერცხლის სამკაულია ლობიოს ლებნის ფორმისა;აბზინტების ასხმულა შეადგენს ყაწიმს. ვაჟის მჴრით მისცემდეს სამს აბზინტს (დიალექტ. 10, 7). აბზინტა ვერცხლისა, ჴევსურეთ ალაქანან აკეთებდიან აბზინტებს (ხევს. ალ. ჭინჭ.). საშ. ქართ. II. აბზინდა მცენ. – დ. ჩუბ. აბზინდა [Artemisia absinthium] სამკურნალო ბალახი, მონაცრისფრო, ბუსუსიანი, ფოთლებდანაკვთული. აბზინდა იხმარება, როგორც კუჭის წვენის მომგვრელი საშუალება (ი. ქუთათ.). ბალახებიდან ღია ადგილებში ურო, შიგადაშიგ აბზინდა მძლავრობდა (ნ. კეცხ.). ყვავის თავბრტყელი ფარსმანდუკი, ვერცხლის მტვერგადაფრქვეული აბზინდა (რ. ინან.). ეს აბზინდა ვარო! (გ. ლეონ.). დიალექტ. აბზინდა სურნელოვანი ბალახია, რომელსაც ტახტის ქვეშ შეინახავენ, რომ ტილი და რწყილი ამოწყდესო (მესხ.-ჯავახ. ლეონ.). აგრეთვე: აბზინტა, აბზინტი (ფშ., ხევს.). მცენარის ეს სახელწოდება დასტურდება ზანურ-სვანურ ენებშიც. აბზინდი // აბზინდე (მც.) ზან. (მეგრ. ქობ.). აბზინდჲ, აბზინდაჲ, აფსინდ, ბზინდ (სვან. თოფ., ქალდ.). აბზინდა წარმოადგენს ნასესხობას ბერძნულიდან. შდრ. ბერძნ. apsintion (Deeters 1973, 263;ურუშაძე 1980, 213;გიგინეიშვილი 2016).

დიალექტ. I. აბლი ავლი (გურ. შარაშ.). კარქი თუთუნი აბლს მეიგდებს. გადატ. აბლივით დაცვივდა ის დღეები და იმ დღეთა მოგონება (ფ. ხალ., აჭარ. ნიჟ.). სული შეუბერე, ვერ ხედავ, აბლი ყრია? აქ არ სვა თუთუნი, აბლი დეჲყრება. აბლი-ბაბლი, ვერცხლი ტახტი, მზით ავიღე, მთვარით დავდგი (გამოცანა). გაავსე ერთი მეშოკი აბლით და ერთი მეშოკი ნახშირით გაავსე (კირნ., სამხ., ცინც., ფაღ.). აგრეთვე: (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). გურულსა და აჭარულში ავლის ფონეტიკური ცვლილებების შედეგი უნდა იყოს ამავე მნიშვნელობის აბლი, რომელიც როგორც სამართლიანად მიუთითებენ ავლ-ისაგან სუბსტიტუციით არის მიღებული (კბილბაგისმიერ ვ-ს შეენაცვლა ბაგისმიერი ბ) (ცინცაძე, ფაღავა 1998, 176). დიალექტ. II. აბლი ცოტა, მცირე. „აბლი შეარ და წითლეკარ ახუალ“ (ტ.). მურღულში „ცოტა“-ს იტყვიან, ჩუენ „აბლ“-სა ვიტყვით“ (ტ.). ორი ქალი აბლი ყავს“ (ტ., ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. III. აბლი „გაუგებარი, უთაური;თავდაბალი;პირუტეხი, („შეუწყინარი“) (ხევს. შან., ჭინჭ.). აბლა-დაცემული დაჴამლული. კოჭლი – ა. შან. შდრ. აბლაობა სიბრიყვე, სირეგვნე. ათასი ტარალობა და აბლაობა შემომაყუედრე (ვისრ. 266, 2). შდრ. „მე თუმცა ეგეთი რეგუენი არ ყოფილ ვიყავ… შენადმცა მოქენედ არ ვიყავ“ (იქვე 266, 3).დიალექტ. IV. აბლი საბავშვო თამაშის დროს, გათვლისას სახმარი სიტყვა: აბლი, ბაბლი, ოქროს ტახტი…! (გ.-კახ. სახლთხ.).ვფიქრობთ, რომ აბლი < მებელი „სახლის მორთულობა, საფენი“ – დ. ჩუბ. თავის მხრივ მებელი < სპ. მობლ.

საშ., ახ. ქართ. I. აბრა სასწორისა, თათართ ენით არის, ქართულად საჭარბი ჰქვიან – საბა. ცოთი, საჭარბავი – დ. ჩუბ. გვერდთ, ხელთ, ფერხთ სისხლი შენი სასწორს აბრად შეუდევ (დ. გურამ. 311, 7, 3). სასწორს აბრა დაადო და გაასწორა. ფიგურ. [ნენე] ადგებოდა და კატაც აბრასავით თან აჰყვებოდა (ს. მგალობ.). დიალექტ. გადატ. აბრა 1. სამაგიერო, წონით თანაზომიერი. 2. ოდნავ მეტი, ვიდრე საჭიროა. „მიეცით აბრა და ისთე დაჭარი მაი კაბა“ (შემ., გურ. ჯაჯ.). ბრუდი რო მოვა სასტორი, დოუდებენ კვერცხს, ქვას გასასტორებლად. აბრა არი ისი. ქალი რო არ ივარგეფს, მუუმატებენ მზითეფს. კაცი ამბოფს: ქალი ნაკლებია და მამეცი ბარგიო. აბრა არი ესეც (ხიდარი, ზ.-იმერ. ძოწ.). გადატ. აბრა ძვირფასი თვლებით მორთული სამკაული, ძღვნად მისართმევი. ჴორწილჩი აბრაი წავიღეთ საჩუქრად (მოხ. ქავთ.). ახ. ქართ. II. აბრა (სპ.) დაფა, რომელზედაც წარწერილია წარმოების, დაწესებულების სახელწოდება − ფირნიში. აუარებელი ხალხი რიგში იდგა, აბრაზე ვატყობ: დამზღვევი საზოგადოება უნდა იყოს (კ. გამს.). მალე… სამიკიტნო რესტორნად აქცია და ძველ მღებავს დიდი აბრა გააკეთებინა (რ. გვეტ.). ოდესღაც მხატვრად თვლიდნენ. მაღაზიის აბრებზე კოხტად გამოჰყავდა ქართული ასოები (ა. სულაკ.).

აბრაკი, ხელსაბანი ჭურჭელი, წურწუმა, ლულეინი, ალთამა (საბა, დ. და ნ. ჩუბ.). ძვ., საშ. ქართ. I. აბრაგი გამოიყოფა რთულ სიტყვაში ტაშტ-აბრაგი (სპ. ტაშტი და იბრკ – მაღალ-ყელიანი თუნგი): „და ვეცხლისა ტაშტ-აბრაგი დიდი, წყვილი ორი, და ბერძული ტაშტ-აბრაგი ვეცხლისაჲ ოქროჲთა ცურვებული ერთი“ (მელქისედეკ კათალიკოზის გუჯარი 1020 წლისა) (პეტრ. ტიპ.).ტაშტ-აბრაგი ჭურჭელი. ნოხითა და ტაშტ-აბრაგითა და ყოვლი ფერითა შეკაზმული იყო (ამირან. 536, 8). გვხვდება აბრაიგის სახითაც;სასმისი აბრაიგი, მაშრაბები, საყარყები (შჰნ. III, 243, 22). დიალექტ. „ჩვენებურების ქართულში“ დადასტურებული იბრიღი // იბრეღი (არაბ. იბრიკ) წყლის დოქი (სპილენძისა) ამავე წარმომავლობისა ჩანს. იბრიღსა წმურტაი პირი აქ (იმ.);იბრეღში ცივი წყალია (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. II. აბრაგი 1. ძვ. რუსეთის მეფის მთავრობასთან მებრძოლი მთიელი პარტიზანი. ესენი განთქმული აბრაგები იყვნენ, რომელთა სახელი და ვაჟკაცობა შორს იყო გავარდნილი (ა. ყაზბ.). ძმადნაფიც აბრაგს, ილალ ზანკშის ეძებდა (ჭ. ამირეჯ.). 2. კუთხ. ყაჩაღი, ტყეში გავარდნილი. მართლაც რომ ნამდვილი აბრაგი და ყაჩაღი იყო ის წყეული იერემია (გ. წერეთ.). დათას ტემპერამენტისა და სულიერი წყობის კაცი მონასტერს ვერ შეეწყობოდა, ისევ აბრაგად უნდა წასულიყო (ა. ბაქრ.). ჯერ კიდევ ადრე იყო, მაგრამ აბრაგების შიშით უღელტეხილზე ღამით მგზავრობა აღარ ისურვეს (პ. ჩხიკვ.). დიალექტ. აბრაგი ყაჩაღი, მძარცველი (ვ. ბერ.;გურ. ჟღ.). აბრაგი (აბრეკ) სიტყვები დასტურდება ზანურ და სვანურ ენებშიც (მეგრ. ელ., სვან. ლიპარტ., თოფ., ქალდ.). მზ. ანდრონიკაშვილის აზრით აბრაგი საერთო კავკასიური სიტყვაა, წარმოშობით საშუალო ირანული, ფალაური *āparak, āpartan „ძარცვა, āpar ძარცვა ტაცება, ქურდობა (ანდრონიკაშვილი 1966, 76). დიალექტ. III. აბრაგი უშნო, შეუსაბამი მაღალი. ჩვეულებრივ ცხოველზე იტყვიან (ქვ.-იმერ. ჯაჯ. IX, 242).

საშ. ქართ. I. ადიმი (სპ. ადიმ) გათრიმლული ტყავი. ოქროისა და ვერცხლის მკედით ნაქსოვი დიბა. სხეპლას დებაგი ტყავი მოუქნელი – საბა. ადიმი ოქროთი ნაკერი დიბა – დ. ჩუბ. დიალექტ. ადიმაჸ ადიმი, ოქრომკედით ნაქსოვი საფენი. მოდ, ქალო, ფარსმას წავიდეთ, ჩამოგსვამ ადიმაჸზედავ (თუშ. ცოც.). ლხინის წალკოტი შეამკუეს, უჭრელეს მართ ადიმისა (ქილ. 923, 20). „ადიმი“ სემიტური წარმოშობის სიტყვაა, რომელიც არაბულიდან შესულია სპარსულ და თურქულ ენებში. მისი მნიშვნელობებია: ზედაპირი, კარგად დამუშავებული ტყავი. მხატვრულ ტექსტებში მეტაფორად იხმარება და ნიშნავს: ღირსებას, პატივს, რეპუტაციას (წაქაძე 1988, 82-84). საშ. სპარს. II. ადიმი (თურქ. ადიმ) ბიჯი, ფეხის გადადგმა, ნაბიჯი. ზურამ თქუა: „მას ვერ უქნია დღეს აქა ომთა ადიმნი (შჰნ. I, 2815, 1). ამავე მნიშვნელობით დასტურდება ადუმი (ჩვენ. ფუტკ.).დიალექტ. III. ადიმი ნადიმი, დროსტარება. ბედიანაიმც დაჯდების თქვენთან იმ ადიმზედაო (ხევს. ჭინჭ.).საადიმოდ სანადიმოდ, დროის გასატარებლად, სალაღობოდ;ბალხი ყმა ბალხმა დედამა გაზარდა საადიმოდა, – მკლავნი უზილნა, უპოხნა, გაგზავნა სანადიროდა (ეთნ. კალენდ. 16, 345) – ალ. ჭინჭ.შდრ. ნადიმი, ნადიმობა (არაბ.) სტუმრობა, წვეულობა, ტაბლა – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ავალა ვექსილი. რვა კაბა და ტოლომა გამასყიდვინეს ჩემის ოჯახის ავალაში (სამ. VII, 155). შდრ. (თურქ.) ავალ ვექსილი.ავალი სპეც. სათამასუქო თავდებობა, რასაც მესამე პირი იძლევა თამასუქის წინა მხარეზე ან დამატებით ფურცელზე გაკეთებული მინაწერით, რომ მთლიანად ან ნაწილობრივ გაანაღდებს თამასუქს – ქეგლ.ახ. ქართ. დიალექტ. II. ავალა 1. სავალი. ბუხარს მაღალი ავალა უნდა, რომ ბოლი ასწიოს. წყალს ავალა პირაღმა აქვს…, როგორ უნდა იდინოს? (ილია). 2. გადატ. სამოქმედო არე, გასაქანი, ასპარეზი. დიდი ავალა მიეცემა, ფართო გზა გაეხსნება (ილია). ერთად განვლეთ ზოგჯერ ნარეკლიანი, მაგრამ ჩვენი თაობის ადამიანისთვის მეტად ბედნიერი გზა, ძალზე საინტერესო ავალა (ნ. აგიაშვ.). ბუხარს მაღალი ავალა უნდა, რომ ბოლს ასწიოს) (ქიზ. მენთ.). აგრეთვე: (ქართლ. მესხ.).

ძვ. ქართ. I. ავანი სოფელი: „მოიწივნეს ავანსა თილს“ (ნრს. 79, 5). სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ სპ. āvahana > სომხ. > աւան > ქართ. ავანი (აბულაძე 1944, 83). შდრ. ამავე წარმომავლობისა და მნიშვნელობის ვანი. საშ. ქართ. II. ავანი (არ. მრ. რ. ავანი) [მხოლ. რიცხვისაგან ანია] ჭურჭლები, ვაზები. მერმე ავანშიგა ჩაასხენით დამბალნი და დანაყილნი წამალნი (კარაბ. 393, 16). საშ. ქართ. III. ავანი (სპ. ჰავანი, ან ჰავანგ) ქვის სანაყელი, როდინი. სადაჯი ჰინდი ავნისა არ ვარგა, რაცა ავანშიგა ძირსა დარჩების, ისი არ ვარგა (ფანასკ. 71, 10). ჰავანი: აიღე სურმაგი, სპაჰანი… კეკელად ჰავანთა ჩასდვა… ესე დაჰგალნე წმიდად (ფანასკ. 75, 11). ავანშიგან ნუ დანაყ, ქვისა ავანშიგან დანაყე, მისი ჯანგი ავია (ფანასკ. 340, 16). დანაყენ წამალნი… და ავანთა უკან აქცივე (ქანან. 56, 1). ბროწეული… დამარცულონ და კურკითვე ავანშიგა დანაყონ (იადიგ. 186, 21).ახ. ქართ., თანამედროვე ქართულში ავანი შემონახული უნდა იყოს კომპოზიტებში: ავან[გ]დასტა: თითბრის როდინი თავისი სანაყით. – თაროებზე უწესრიგოდ ყრია საკითხავები, ეტრატის გრაგნილები… ავანდასტები და ფიალები (კ. გამს.). ზოგს ქვაბი მიაქვს, ზოგს ტაფა, ზოგს ავან{გ}დასტა (ი. მაჭავ. თარგმ.). ავანგ ნიშნავს ფილს და ასტე – ხელს (ი. გრიშ.). დიალექტ. ავანქვიჯა: სანაყელი, ფილი, როდინი, ქვიჯა (ხევს. ა. შან.).ამავე წარმომავლობისა ჩანს ზან. არვანი ქვიჯა (მეგრ. ელ.). დიალექტ. IV. ავანი: ხევსურულში ავანი მოუსვენარი, ანცი, ამრევ-დამრევი (უფრო ბავშვზე იტყვიან). ალაგზე არ მივა ე ვაჟ-ჴმელა, დაუდეგარ, ავან. − ყმაწვილებჩი გასატევარა, ავან, მარღვიელ (ხევს. ჭინჭ.).შდრ. ავანაღი (თურქ. ავანაკ) ბრიყვი, ბოთე;ავანალობა (თურქ. ავანალ(კ) სიბრიყვე ზან. (ლაზ. თანდ.). V. ავანი (მოხ.) ვინმე. მწუხარებით ფიქრობდა, რომ სიკვდილის შემდეგ მისი სახელის მოსაგონებლად ავანიც კი არ რჩებოდა (ა. ყაზბ.).ჩვენი აზრით, ავანი < მავანი.თავის მხრივ მავანი, სპ. ჰაბმნ > ვაჰმან > ვმან და ბოლოს, მარცვლების გადასმით, ანუ მეტათეზისით – „მავან“, «მამათა ცხოვრებაში» ეს სიტყვა „ვაჰმან ფორმითაა წარმოდგენილი, ხოლო «ვისრამიანში» – „ვაამან-ით“ (აბულაძე 1976, 197).ავან-ფუძე [ფრ. avant წინ] აგრეთვე გამოიყოფა ხუროთმოძღვრულ ფრანგული წარმომავლობის ტერმინებში: ავანლოჟა, ავანპორტი, ავანსცენა, ავანვესტიბიული – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ. I. ავანგი ტრედფილი, სინის როდინი – საბა., დ. ჩუბ. იხ. II. ავანი.ახ. ქართ. II. ავანგი (სპარს., თ. ჰევენგ) თოკი, რომელზედაც რამეს აასხამენ გასაშრობად;თამბაქოს ხმელი ფოთლის ასხმულა. ფარდულის მთელი ჭერი სიგრძე-სიგრძობამდე თამბაქოს ავანგებით (გამხმარი, ზონარგაყრილი თამბაქო) იყო გამოჭურჭლული (დ. ზურაბ.). დიალექტ. ავანგ თოკზე გასახმობად აცმული თამბაქოს ფოთლების ასხმულა. თთნი ფოთოლს ვიშზე (კანაფზე) ნემსით არიგევენ (აცვამენ), დარიგელ (აცმულ) თთნს აჴმოვენ, გაჴმოვას უკან ეემ ვიშევს ერთა ჰკრნ (ერთად კრავენ), ემ ერთა შანაკარ (შეკრულ) თთნი ვიშევს ავანგ ეზახიან) (ინგ., ღამბ., როსტ.). დასტურდება ასევე ავანგის ფონეტიკური ნაირსახეობანი: ჰევენგი, ხევენგი (აჭარული), ხეფენგი (გურული).

ძვ. ქართ. I. ავარი ალაფი, ნაძარცვი, «წარმონაღები»: „აღიჭრეს ავარი მისი“ (ეზეკ. 29, 19). მოიღე თავსნიერი ავართა ნატყუენავისაჲ G, – მოიღე მეათედი წარმონაღებისა მის ნატყუენავისა (pb., რიცხ. 31, 26).საშ. ქართ. ავარი ავარი (სომხ.) იავარი, ალაფი, ნაშოვარი – დ. ჩუბ. ავარ სომხ. იავარი, კვალად ქართულად ნატყვენავი (თ. ბაგრატ.). დიალექტ. ავრად აღება რაიმე დაკარგული ნივთის ქანცის გაწყვეტამდე ძებნა და ვერ პოვნა. სანდრომ მთელი სახლი ავრად აიღო, მაგრამ ქუდი მაინც ვერ იპოვნა (მთ.-რაჭ. ლობჯ.). შდრ. იავარი ილ. აბულ. საბას ლექსიკონში შემორჩენილი ავარი არის იგივე იავარი < ფალ. āvār და უნდა იყოს მიღებული ჯავარი საფეხურის გავლით (ქავთარაძე 1964, 64).საშ. ქართ. II. ავარი იგივე უნდა იყოს, რაც აური. უპეს ქვეით ნაწლევი მოკლე და ფართო და ერთი პირი აქვს – საბა. ავარი (სპ.) (ნაწლევთაგანია) მსხვილი ნაწლევი. და მას წულილსა ნაწლევსა სხუა ნაწლევი შეედგმის და მოეკიდების, რომელსა სახელი ჰქუიან ავარი (ფანასკ. 121, 31). საშ. ახ. ქართ. III. ავარი ავარნი, ავარელები, ხუნძები. ზედა მთასა ავართასა, აწ მამეშველეო (დ. გურამ., 118, 379, 4). ორი ქართველი ვიყავით და ერთი ავარი (პრესა. გე).

საშ. ქართ. I. ავთი აუზი, ბასეინი, წყალსაცავი, ავაზანი. ვარდის წყლითა სავსე იყო ისი ავთი (შჰნ. III, 248, 2). ამოდიოდა წყარონი, მოცინარი, ავთითა მოკაზმული ვარდის წყლითა საგუბარი (შჰნ. II, 370, 29). შდრ. არ. ჰავდ > „ავთი“. საშ. ქართ. II. ავთი იგივეა, რაც აფთი „მახვილია ბრტყელი“ (საბა). ამაზედან ჴორშედმან ცხენი შეუტია, ჴელთა ბასრი ავთი აქვნდა (შჰნ. III, 459, 13). იხ. I. აფთი.

ძვ. ქართ. I. ავლი „ფერფლი“, „ნაცარი“: ეს სიტყვა ძველსავე ქართულში დასტურდება, მაგრამ გადატ. მნიშვნელობით. „შეიქმნა და დადნა ვითარცა ავლი“ (შუშ. XIV, 3). „იგიცა ავლ იქმნა“ (მ. ცხ. 440r). ასევე გადატ. ნიშნავს მშრალს, გამომშრალს. „დაიწუა წყალიცა და ავლ იქმნა ადგილი“ (ფლავ. 8: 13, 5). საშ. ქართ. ავლი ფერფლი – საბა. ავლი ნაკვერცხალთა ფერფლსა ნიშნავს;ის არის რომელსაც ფერფლი ეწოდება – თ. ბაგრატ. ავლი გადატ. შეუქმნია გული ავლად (ვეფხ. 932, 3). დიდება ყოვლი სოფლისა განქარდეს, ვითარცა ავლი (არჩ. 419, 1115, 1). ეფარვოდა მას მნათობსა ღაწვთა სხივნი თვალთა ავლად (ნ. ციც. 695, 1590, 2). ახ. ქართ. ავლი „ფერფლი“. დაგიმიწდეს წამწამთ ხედვა, ავლად გექცეს ავი სული! (ი. გრიშ.). ფიგურ. ნინოს მხევალო და დიდო დედავ, გოლგოთას ავლად დაფენიო („ლიტ. საქ.“). დიალექტ. ავლ ხის ფერფლი, ნავლი. ფიჭვის შეშამ მეტაჸ ავლი-დ დაკვლ იცის (თუშ. ცოც.).გადატ. დასტურდება კომოზიტიც: ავლიხურული ჭრელი წინდები ერთგვარი. ჭრელი წინდები იყო ხომე, დაატანენ ქსოვნაში სხვადასხვა სახეებსა და ავლიხურული ერქო. როგორც ფარდაგში დაატანდნენ წითელსა, ყვითელსა, წინდასაც ისე ქსომდნენ ხომე (იგ.). იჰ, რამდენი ავლიხურული წინდა გამიცვეთნია ახალგაზრდობაშია! (იგ., ქართლ. მესხ.). ვფიქრობთ, რომ ავლი მომდინარეობს სომხურის ნაგავი // ნაგევი სიტყვის აღმნიშვნელ ავლუგ // ავლინქ // ავლანქ სიტყვიდან. შდრ. ასევე სომხურის გვის აღმნიშვნელი ავლილ // ავლინქ // ავლანქ სიტყვები (უცხო შესატყვისობანი, საბა). ძვ. ქართ. II. ავლი «ნესტჳ», სალამური: ვითარცა ავლი, ოხრიდეს გული ჩემი კაცთა ზედა pb., − ვითარცა ნესტჳ, ოხრიდეს გული ჩემი კაცთა ზედა (O, იერემ. 48, 36). უბრძანა მას მცვალებელსა ავლისასა უმკჳრცხესობით მეავლეობაჲ (ამონ. 14, 240). საშ. ქართ. საბა უთითებს ავილი ნესტვია ერთი, ავლი. ცალკე უთითებს ასევე ამავე მნიშვნელობის ავილს. მეავილე || მეავლე ავილის მკვრელი მენესტუე – საბა. ავილი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ავილი, ავლი [ბერძ. აულოს ფლეიტა] «ნესტვია ერთი» (= ჩასაბერი საკრავი) (საბა). || სიმებიანი საკრავის მნიშვნელობით უხმარიათ. კვნესდა სიმი ავილისა (ი. გრიშ.).ამავე მნიშვნელობით დასტურდება ავლოსიც: -ავლოსების ოსტატებსა და ავლეტისტებზე რაღას იტყვი, მათ მაინც თუ აბოგინებ ამ ჩვენს სახელმწიფოში? განა ავლოსი ყველაზე მრავალხმიანი საკრავი არ არის? ასე რომ, ყველა კილოს ნაზავი მხოლოდ მისი ხმიანობის მიბაძვად გვევლინება (თარგმნ. ბაჩ. ბრეგვ.).

საშ. ქართ. I. ავლინი სანაგვე – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. ავლინი გზავნიდი – საბა. შდრ. ავლენს გაგზავნის, მიავლენს ზმნის ფორმა.

ძვ. ქართ. I. ავჟანდა შეწევნა, დახმარება: „ხოლო ნეტარი იგი ანატოლე ავჟანდა ექმნა წმიდასა ანდრიანეს. აღუდგა ჴელი ნიკაფსა მისსა და ეგრე მიჰყვანდა“ (ანდ. -ანატ. 219, 28). საშ. ქართ. II. ავჟანდა უნაგირის უზანგო ან პაიჭთა და შალვართა ფეხ-ქვეშ გამოსაკრავი ზორტი – დ. ჩუბ. ავჟანდა უზანგი. დარეჯანისძემან… აიდგნა ფერჴნი ავჟანდათა ზედა (ამირან. 478, 10). „აწ უკუე ვამცნებთ, რაჲთა არავის ჴელ-ეწიფებოდის ადგილსა დასათრგუნველსა ჯუარისა სახესა გამოსახვად, გინათუ ქუეყანასა ზედა, ანუ ავჟანდებსა ზედა, ანუ თუ შატროვანთა ზედა“ (მც. სჯ. 61, 15). იქით-აქათ გარდიზიდა, ავჟანდათა ჩააჭირნა (შჰნ. I, 2037, 1). მან ისწავლა ცხენოსნობა, ისრის სროლა, საგდებლისა/ სადევისა ჴელთა ქონა, მოჴმარება ავჟანდისა (შჰნ. II, 2953, 1). -ესე უხანო და მიუნდობელი ქვეყანა ამად არა ღირს, რომ გავისარჯო და ფეხი ავჟანდაში შევდგა (მეფ. სალ. 340, ქვ. 6). -თქუენი გამარჯვებულის ავჟანდის აქა მოშრომისა მიზეზი რაჲაო? (ქილ. 900, 25). დავსცადო, კიდევ გამაგრდეს ჩემი ავჟანდის ღვედია (ი. ტფილ. 650, 318, 4). ახ. ქართ.: აბჟანდი, ავჟანდა უნაგირის ნაწილი, ფეხის შესადგმელი, – უზანგი. ავჟანდას ფეხი გაუგდო, უნაგირს გადააფრინდა (ბაჩ.). ვინც ეს ფიცი გატეხოს…, წყალში შესულს ავჟანდამც გაუწყდების! (ა. ყაზბ.). ძველი ქართული «ვენახი»-საგან წარმომდგარია − «ბინეხი», «ავჟანდა»-საგან − «აბჟანდი» (ივ. ჯავახ.). დიალექტ. ავჟანდი, ავჟანდა უნაგირის ნაწილი, ფეხის შესადგმელი, – უზანგი. ავჟანტა პაჭანიკი, შარვლის ან ქვედა საცვლის ტოტზე ამოკერებული ზონარი ფეხის ტერფებზე ამოსადებად (მესხ. მაისურ.). ავჟანდა ფეხის ძირის შუა ნაწილი. „რაი მაგიჴდა? როგორ აგითრია ცხენმა? – უზანგაჩი გემეჭედა ავჟანდაი და“… (მოხ. ღუდუშ.). აგრეთვე: (ხევს. პოეზ. 62, 11) – ალ. ჭინჭ. ავჟანტაჲ (თუშ. ხუბ.).როგორც საშ. ქართულში ისე თანამედროვე დიალექტებში ამავე შინაარსისაა აბჟანდა, აბჟანდი, აბჟვენდი. აბჟანდი // აბჟვენდი ავჟანდი უზანგი, პაჭანიკი, შარვლის ან ქვედა საცვლის ტოტზე ამოკერებული ზონარი ფეხის ტერფზე ამოსადებად. გილმაკინალი უზანგის დამჭერი ბატონის მსახურეულთაგან ზან. (მეგრ. ქობ.). აჟნდ, 1. უზანგი. 2. შარვლის ან პაიჭის პაჭანაკი (სვან. თოფ., ქალდ.). სიტყვა შემოსულია სპარსულიდან: ახ. სპ. awžand „უზანგი“ (იუსტ. აბულაძე 1916, 791). „ავჟანდა“ ტექსტობრივ სომხურ աւժանդակա-ს ხვდება, რაც თავისი-ակ სუფიქსით ქართულისთვისაც ასეთ დაბოლოებას გვავარაუდებინებს და ამავე დროს გვაფიქრებინებს, დავუშვათ აზრი, ხომ არ არიან ქართულისა და სომხურის ეს თანხვდენილი ფორმისა და შინაარსის სიტყვები მომდინარე ფალაურიდან, რომლისთვსაც-ակ დაბოლოება მეტად დამახასიათებელია? საბოლოოდ მას დაადასტურებდა ახალი სპარსული, თუ მასში აღმოჩნდებოდა სათანადო კანონზომიერებით შესაფერისი ფორმის სიტყვა (აბულაძე 1976, 256). კ. კაკიტაძის ვარაუდით, ავჟანდის თავდაპირველი მნიშვნელობა სწორედ შეწევნის აღნიშვნაა. თუ ის ფალაურშიც მართლაც ამ მნიშვნელობით იხმარება და არა უზანგის აღსანიშნავად, მაშინ აშკარაა, რომ ავჟანდა ნიშნავს დამხმარეს, შემწეს სწორედ ადამიანის ცხენზე შეჯდომაში. ასეთი გადააზრება და მისი ტერმინად ქცევა სავსებით ბუნებრივია (კაკიტაძე 2005, 87).

საშ. ახ. ქართ. I. ავრეზი ძვ. «ღვინის საწურავი» – საბა, ქეგლ. ავრეზი ფილტრი (ზნენი სამამაცონი).საშ. ქართ. II. ავრეზი უნაყოფო. ვით ბოლოკი მქნა ავრეზი, ამაჩოყა, ამაღერა, თესლ-აშრეტით გამახმო და უნაყოფოდ დამაბერა (დ. გურამ.). ყველა მრავლდება, ჩვენ კი ვკლებულობთ /ავრეზი, ბერწი დავისვით რძლადო (ვ. საღლ. 11, 14). შდრ. ავრაზი, აფრაზი ბერწი – ალ. ნეიმ.

საშ. ქართ. I. ავშარა ქორაკი, ავშრიკი, სილავშარა, ჭიმი – საბა. ძვ. ქართ. ავშარაჲ ულაგმო აღვირი. „გარდაჰჴდა ონისიფორე, უპყრა ავშარასა“ (Ath- 30r, 20-21) – ზ. სარჯ. „ყოველივე ოქროცურვებული, ყოველივე ვეცხლისა მკედითა კერული: ავშარაები ძოწეულები“ (ბას. კეს. სწავლ. 92, 2). ავშარა (სპარს. აფსარ) სილა, ქორაკი, ულაგმო აღვირი. რა ერთხელ დიაცისაგან ნებასა აიღებ, პირს ავშარა ამოდებულსა დაამსგავსებ (ვისრ. 79, 24). ეს იმის ავშარა ასე შეინახე, არავინ მოგპაროს (რუსუდ. 279, 26). ჯორმან ავშარა წაიყარა და აეშვა (საბა). ახ. ქართ. წამოიშალა ერთ წამს ლაშქარი, აასხეს ცხენებს აღვირ-ავშარა (ვაჟა). მხედარს ხურჯინებგადაკიდებული ცხენი ავშარით მოჰყავს (ალ. ჭინჭ.). თოლიღემ… ავშარა შეუსწორა ფაშატს (მ. ელიოზ.). მიჩნეულია ნასესხებად ახალი სპარსულიდან: შდრ. სპარს. āfsār (იუსტ. აბულაძე 1916, 791). საშ., ახ. ქართ. II. ავშარა ბალახია, სურნელოვანი, პიტნის მონათესავე, ჩრჩილის წინააღმდეგ ხმარობენ (ი. გრიშ.). ავშარა < ავშანა (სპარს. იავშან) მცენ. – საბა, დ. ჩუბ., ქეგლ. შდრ. ავშანი [Artemisia hanseniana] მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე (რთულყვავილოვანთა ოჯახისა), გავრცელებული ტრამალებსა და ნახევრად უდაბნოებში. ფოთლები დანაკვთული აქვს, ბუსუსებიანი, მონაცრისფრო. ითვლება ცხვრის კარგ საკვებად. იხმარება აგრეთვე მწერების მოსასპობად. იხ. აგრეთვე: ავშანი (ა. მაყ., ხევს. ჭინჭ., ალგ. სალ.).

საშ. ქართ. I. აზანი (არაბ.) აზანის დაძახება, მოწოდება სალოცავად მაჰმადიანთა – დ. ჩუბ. რა ჴმა-ჰყო მუყრმან აზანი, რომელ განთენდებოდა აიდი მათი აღვსება (ქ. ცხ. IV, 190, 2). ახ. ქართ. აზანი მუეძინის მიერ მაჰმადიანთა მრევლის სალოცავად მოხმობა მინარეთიდან. ამავე წიგნში სწერია… აზანის შესრულების ვადები (კ. გამს.). მინარეთებიდან მიუწყებია მართლმორწმუნეთათვის აზანი (კ. გამს.). შდრ. დიალექტ. ეზანი „ლოცვის გამოცხადება“: „ეზანს იკითხავს, არ ილოცავს“ (გამოცანა მამალი) (აჭარ. ნიჟ.). ეს სიტყვა შესულია კავკასიის სხვა ენებშიც (ბუკია 2013, 78). საშ. ქართ. II. აზანი გვარდიდობა – საბა.აზნი (სპარს.) დიდგვარი, წარჩინებული, ამისგან აზნაური, ე. ი. აზნათაგანი, დიდებული, გვაროვანი. ძველს-წერილებში ეს სიტყვა იხმარებოდა თავადის მაგიერად (დ. ჩუბ.). ს.-ქართვ. *ზან – „აზანი;ეთნონიმი“ (ჩუხუა 2000-2003).

ახ. ქართ., დიალექტ. I. აზარი ასი «წმინდა» (ჩლიქიანი) ნადირი, მოკლული მონადირის მიერ – ქეგლ. აზარს ათავებს (ასრულებს) დათქმულ ას ნადირს კლავს და თოფს მარხავს (აზარს რომ შეასრულებდა, მონადირე ვალდებული იყო მიწაში სამი დღით დაემარხა თოფი, როგორც ბევრი სისხლით დამძიმებული). გენაცვლე, ჩემო ყირიმო, …სა მჯერ ხომ ჩაგფალ მიწაში, სამი ვათავე აზარი, ერთიღა მიკლავ მეოთხეს, − შენი საფლავიც მზად არი (ვაჟა). თითო აზარი ბევრს ჰქონდა ათავებული (გ. ხორნ.). დიალექტ. შემდეგ კი თოფი თუ ხმალი, როგორც ცოდვებით დამძიმებული, პატრონს მიწაში უნდა დაემარხა სამი დღით. „დიდ დედომ მითხრ, რომა – სამჯერა – ხქონდა – შეთესა – აზარი ათავებულიო-დ“ სამჯერა – მიწაშიგ დამარხა ჴმალი –“ (თუშ. ხუბ.).შდრ. საშ. ქართ. აზარვაჲ აღძრვა, საომარი მომზადება. იხილნა …მან ყოველნი აზარვით (ქ. ცხ. II, სიმფ. 14). საშ. სპარს. āzvar ხარბი, შურიანი, მხიარული > ქართ. აზარ „აზარვით, მხიარულად“(ანდრონიკაშვილი I, 1966, 183).II. აზარი: ა. შანიძე აღნიშნავს: ზოგიერთის აზრით აზარი ნიშნავს ათას მოკლულ წმინდა ნადირს (სპ. ჰაზრ „ათასი“), გომეწრელი ფშაველის ხიწუას ახსნით: „ძველთაგან გამიგონია: აის ასი, შვილო, აზარიო“. „შვიდასიც გამიგონია“ (მოჴ.). ჴევსურეთში აზარი ჩამიწერია „ბევრის, უთვალავის“ მნიშვნელობითაც. ტაზარი ქვ. მთ. „ასი ნადირი, ფრინველის გარდია“ (შველიც, დათვიც). თუშეთში აზარი არ იციან. – ა. შან. შესაძლებელია რომ ამ მნიშვნელობის აზარი < სპ. ჰაზრ. დიალექტ. II. აზარი ძალიან დიდი, ვეებერთელა (ქართლ. ძიძ., კეცხ., ხუბ.). ვფიქრობთ, რომ აზარი < აზავერი. ძვ. „ხარი საკიდარი“ (საბა). სიტყვა ხშირად დასტურდება ძვ. და საშ. საუკუნეების სამწერლო ძეგლებში იხ. (I ნშტ. 12, 40;რუსთაველი;ქილ. 289, 20;აზავერი / აზავარი ამირან. 640, 6).შდრ. აზავერი გადატ. მაღალი, ახოვანი, დიდი ტანისა. „დიდი აზავერივით ქალი იყო, იმას თუ მეერეოდა რამე ავანტყოფობა, რავა იფიქრებდი, რაფერ დალია ამ კიბომ!“ (საჩინ. შარაშ.). თანამედროვე ქართულ სალიტერატურო ენაში აზავერი (საკიდარი ხარი) არაპროდუქტიული სიტყვაა, რადგან მას აღსანიშნი ობიექტი აღარ აქვს. ხარი, როგორც გამწევი ძალა, დღეისათვის მხოლოდ უღელში შესაბმელად გამოიყენება. ამ დანიშნულებით, როგორც საქართველოში, ისე სხვა ქვეყნებში, ძროხასაც იყენებდნენ. თვითონ ლექსემა არ გამქრალა, ოღონდ ის დღეს არა არსებითი, არამედ ზედსართავი სახელია და მისი აღნიშვნის საგანია ფიზიკურად ძლიერი, ახოვანი ადამიანი: აზავერი ვაჟკაცი (ლეჩხ.) – დიდი, ძლიერი ადამიანი. აზავერის შეკვეცილი ფორმა დადასტურებულია რაჭულში;აზავა ძლიერ დიდი. აზავა ქალი იყო ბებიაჩემი, მაღალი და სრული. აზავა კაცები იყვნენ ჩემი მამა-ბიძანი, დევებივით ვაშკაცნი. აზავა ხარები ყავდენ ბაბუაჩემს (მთ.-რაჭ. რეხვ.). იხ. კაკიტაძე 2005, 87. შდრ. ზან. 1. აზარა ოჩხარი, საქონლით შეწევნა სტიქიით ან სხვა რამ უბედურებით დაზარალებულისთვის, შეგებება (ძღვენი). 2. აზარელი იხ. აზუერი გამწევი, მაშველი, ძალა, გახედნილი მოზვერი. აზავერით მიღებული, შეწევნილი საქონელი. 3. აზარი ცას აწვდენილი კივილი;გლოვის ზარი;4. მონადირის მიერ ასი ჩლიქოსანი ნადირის მოკლვის შემდეგ თოფის დამარხვა სამი დღით სინანულის, მონანიების ნიშნად აზარუა იხ. აზარა, აზარება, იხ. აგრეთვე: აზხარ (მეგრ. ქობ.). დიალექტ. III. აზარ [აზარ] 1. დაავადება, სნეულება, ავადმყოფობა. ყარაჲაზზე (გაზაფხულზე) ჭრიან (ხნავენ) მიწას, აგდევენ ფაჲზიბე (ტოვებენ შემოდგომისათვის) ფაჲზამდინ, რაც აზარ არის, დაიწვ (დაიწვება) 2. გადატ. საწყევარი სიტყვა: ჭირი! ჯანდაბა! ჰა აზარმა მოგიყნა? (რა ჭირმა მოგიყვანა?) (ინგ. ღამბ., ინგ. იმნ. 202, 14. ინგ. როსტ.). აზარრუჲ ავადმყოფი (ინგ. როსტ.).

საშ. ქართ. I. აინა (სპ.) მიჭვრიტანა, სარკე. იგ ბაღსა შუა სალხინოდ მორთვით დგას აინახანები (ფეშ. 186, 1). აინა // აჲნა (< თ. ayna) სარკე. ანაშია ჩევიხედე დევინახე ჩემი ჩევრე (დანისპარაული). ამ ბიჭმა თან წეჲღო აინა, გადეიხედა მეორე მხარეს, დადგმულია მინდორ ადგილზე ჩადრები (ბ. ფ. IV2, 109, გურგენიძე 1973, 26). აჲნა მინა, სარკე (ინგ. იმნ.). თეთრი შუბლი შეკრული აჲნას გიგავს (თ. ქ.). აჲნაში იყურება მალ-მალე (ად., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. II. აინა კოლხური ნავის ნაწილი-ბრტყელი ლატანი – ა. სიხ. ნავის... ...კი ჩოს პოტოსტომაზე... ფიცარს მიაჭედებდნენ, რომელსაც აინას უწოდებდნენ ამ ფიცრის დანიშნულებას ნავის შეკვრა და მისთვის სიმტკიცის მიცემა წარმოადგენდა (სარფი, 2015, 194). ახ. ქართ. III. აინა ჩაკრამა. ადგილმდებარეობა – ნათხემის მიდამო. ეს ჩაკრამი მთავარია შვიდი ჩაკრამებიდან (ადამ., 6).

ძვ. ქართ. I. აკუმი ტაბლა ან დასაჯდომი: „დაჯდა აკუმსა ჭამად პურისა“ (ler. –140, 182v). ამ სიტყვის ფონეტიკური ვარიანტი აკო მეტნაკლები სემანტიკური გადაწევით შემონახულია ფშაურში, ხევსურულსა და მოხეურში (ჭყონ., ჭინჭ., ქაჯ., შან). საშ. ქართ. II. აკუმი (არაბ.) ხროვა ან გროვა რისამე ზვინი. ოქროს აკუმი – დ. და ნ. ჩუბ. საქართველოში არჩევდნენ მარგალიტის სახესხვაობებს: წვრილ მარგალიტს „ჭიოტა“ ჰქვია, საშუალო ზომისას – „ხოშორი“, დიდი ზომისას „ობოლი“, ხოლო ბევრ მარგალიტს ერთად „აკუმი“ (ნადირაძე 2011). მარგალიტისა აკუმი მთათა ოდენი შექმნილ იყო (ვისრ. 64, 8). ჩემისა საყუარელისა თმისაგან მუშკისა აკუმი მედგას (ვისრ. 230, 33). საშ. ქართ. III. აკუმი: ესე არს არც მამალი, არც დედალი, გინა ქალი ბუნებით ქმრისაგან გა(ნ)უხრწნელი“ – საბა, დ. ჩუბ. ახ. ქართ. აკუმი (ბერძნ.) ძვ. ორსქესოვანი, ჰერმოფროდიტი;[შერვაშიძის ქალს] სიყვარული როდეს განეცადა თავათ, რადგან აკუმი იყო იგი (კ. გამსახ.) – ქეგლ.

ძვ. ქართ. I. ალი „ცეცხლი ანადენი“ – საბა. „ჴმამან უფლისამან განკუეთის ალი ცეცხლისაჲ“ (ფს. 28, 7). „ალი პირისაგან მისისა გამოვალს“ (იობ. O, 41, 12). „მეკეცემან, რაჟამს ქმნის კეცის ჭურჭელი და შედგის იგი საცხობელსა… არცა დააკლის ალი, რაჲთა არა უმცხუარი დაშთეს“ (მ. სწ. 309, 35).საშ. ქართ. მე კვლა მიმცა ალმან მურსა (ვეფხ. 395, 4). ამას მოჰკლავ უბრალოსა, მოგედების ზეცით ალი (შჰნ. II, 3093, 2). ანაზდად თუ არ გარდაგდებ, ნატისუს ალი უდისა (არჩ. 333, 720, 4). გადატ. რიყე თვალისა სწორ-ნათალისა,/ წყალნი მგზებარობს შიგან ალითა (შავთ. 43, 2). ახ. ქართ. ალი 1. ცეცხლის მნათი ნაწილი, რომელიც ცეცხლმოდებული საგნის თავზე ჩანს, – ცეცხლის ენა. ისეთი ჭიაკოკონა უნდა დაანთო, რო ცამდი ადიოდეს იმისი ალი (ნ. ლომ.). მარტო ერთადერთის სანთლის ალი თრთოდა ლოგინის თავში (ილია). ცეცხლი მიეცით საძნოვარს, – ცასა სწვდებოდეს ალები (ვაჟა). ფიგურ. ქართველობა ფანატიკოსობის ალით აღგზნებული და ბრმა თაყვანისმცემელი არავისა და არაფრისა არ ყოფილა (ე. მაღრ.). დიალექტ. ალ ცეცხლის ბოლისაგან მიღებული მური (თუშ. ხუბ.). მური ქვაბისა გარედან (თუშ. შან.). ეს ლამფის შუშაიც ისრ ალისგნივ გაშავებულ, რო შუქ ვერას გამაჸტანს (თუშ. ცოც.). ალი (არაბ.) ცეცხლის ღვივილი წითლად აღმავალი;სიყვარულის ცეცხლი (დ. ჩუბ.). სიტყვის ძირი ალ- შესაძლოა უკავშირდებოდეს ინდოევროპულ ენათა al- ძირს, რომლის მნიშვნელობაა „წვა“. ქართულის უშუალო წყარო უცნობია (თურქ. ალევ მოდის alaw არაბული ფორმისაგან (გიგინეიშვილი 2016).ძვ. ქართ. II. ალი: XII ს-ის „გელათურ ბიბლიაში“ ალი ნახმარია „მახვილის ლითონიანი ნაწილის“ მნიშვნელობით. მოიღო მახჳლი… და შეამაგრა იგი მუცელსა მისსა და შეაგდო ტარიცა უკანა ალისა. და შეიყენა ცმელი ალისა ზედა (მსაჯ. 3, 22) (გიგინეიშვილი 2016). დიალექტ. III. ალი აღნიშნავს წითელ, ან თაფლისფერ ფერსაც: ალი თაფლის ფერი. ერთი ალი ცხენი აბია. აუშვი ალი ცხენიო (ჯავახ. მარტ.). ალის ლობიო სარის ლობიო, აქვს ალისფერი ყვავილი და ლურჯი, თეთრწინწკლებიანი მსხვილი, მოგრძო მარცვალი (საკორ., ქართლ. ლექსიკ.). სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით ახ. სპარსული āl „ღია წითელი“, აბაევის აზრით, შესაძლებელია დაუკავშირდეს არაბულ alaw-ს (თურქ.) alāv, ალევ – „ალი“ (ანდრონიკაშვილი II, 1996). საშ. ქართ. IV. ალი: „მშობიერის მაცთურს იტყვიან“ – საბა; ალი ავი, მავნე. მდაბიონი უხმობენ მინდვრის ალსა – დ. ჩუბ. შდრ. (სპ., თურქ.) ალ.ალის დაწოლა ქაბუსი, ავადმყოფობა, ძილში ბნედასავით დაემართება და ალის დაწოლასა ქაბუსი ქუიან (იად. 429, 9).ახ. ქართ. ალი ძველი ხალხური რწმენით – ზღაპრული მავნე არსება ლამაზი ქალის სახით. ალი ეშმაკების დედაკაცია… ისეთი ლამაზია, ისეთი, რო მზეთუნახავსა ჰგავს (ნ. ლომ.). არა ვართ ხევსურთ შვილები ყმანი ეშმაკის, ალისა (ვაჟა). დიალექტ. ალი ავი სული, ფერია. მელოგინე ქალ მარტუაი არ დევტევდით, გვეშინოდა, ალი არ დეეცესო“ (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.). ალი, ალი ქალი წყლი ქალი, წყალში ცხოვრობს, ხშირად ნაპირზეც გამოდის. ერთხელ წყლი ნაპირზე ალი ქალი თავ იბარცხნიდა თურმე, ერთი ჩვენი გვარის კაცი მიპარვია და საბარცხელი წაურთმევია. ალი ქალიც აღარ მოსცილებია… (ჯავახ. ზედგ.). დიალექტებში ალი ხშირად დასტურდება ნათვალევის შელოცვებისას გამოყენებულ მყარ გამოთქმებში: მაგ.:გათვალულის შელოცვა იწყება ასე: „ალისას, მალისას, შეგილოცავ თვალისას“, (ალისასა ალი სიტყვის ნანათესაობითარი მიცემითია, თვით ალი ავი სულის მნიშვნელობით არ იხმარება) (იმერ. გაჩ., გურ. ჯაჯ.) და სხვ. ამავე ალ სიტყვის გადატანითი მნიშვნელობა უნდა იყოს მთიულურში დადასტურებული ალი გიჟი, გადარეული: ალი ცხორი (მთ. კაიშ.). საშ. ქართ. V. ალი მცენ. აიღე… ალი და კილამონი (ფანასკ. 145, 25). ჩვენი აზრით ეს სიტყვა წარმომავლობით უნდა უკავშირდებოდეს ძველ სამედიცინო წიგნებში დადასტურებულ „კარდამონის“ აღმნიშვნელ სპარსულ ჰილ-ს, ახ. ქართულის ილი-ს.დიალექტ. VI. ალი || ალის ხეჲ ალვა. „ტანით ალი ვარ, სახით-მზე, თუშთა თემისა ქალია“ (თუშ. ცოც.). ალის ხე ალვის ხე. ბანკოზე გამოსერნავდი, ალის ხეს გიგავ ტანია (ხევს. -პოეზ. 588, 13) – ალ. ჭინჭ. იხ. II. ალვა. დიალექტ. VII. ალი (გურ.) სახის გამომეტყველება:„ალში დედამისს გავს“ (გურ. შარაშ.).შდრ. ასევე ალი-კვალი. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ კვალ-ფუძის გაორკეცებითა და პირველი ფუძის თავკიდური თანხმოვნის დაკარგვით მივიღეთ ალიკვალი < *კვალ-კვალი „მსგავსი“, „პირწავარდნილი“ (სანიკიძე 1976, 54). VIII. ალი: [ლათ. ალა] რომაული ლეგიონის ფლანგის საფარი – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. ალა იგივეა, რაც ალი – ცეცხლი ანადენი – საბა. ალა (კნინ. ფორმა): იგი ორნივე გაყრის დაწვნა ცეცხლის ალამა (ვეფხ. 1660, 2). მაგრამ ცეცხლმან დაუშრეტმან მისმან ყმასა გულსა ალა (ნ. ციც. 469, 353, 3). საშ. ქართ. II. ალა „მთოვარის პირის ლიბრი“ (საბა), ლაქები მთვარის ზედაპირზე – ქეგლ. საშ. ქართ. ალამჩენარი ალადაჩნეული. გულია ჴელმწიფობისა ვით სარკე ალამჩენარე (ქილ. 664, 28). შდრ. ბერძნულ ἃλως ერთ-ერთ მნიშვნელობა წრე, რგოლი;მანათობელი რგოლი, შარავანდედი (მზის ან მთვარის გარშემო) (თ. გიორგ.). საშ. ქართ. III. ალა: „სიგრძედ ამართული“ (საბა). ყუნცი, ცუცქილი, ჩაცუცქება;კალხზედ დგომა (დ. ჩუბ.). პირველ ნახული ორნი იგი თევზნი რომელი ალას აემართნენ, ესე იგი არს – სარანდიბის მჴარით დესპანი მოგივა (ქილ. 901, 31). ახ. ქართ. ალაზე ჯდომა დაყუნცება, ჩაცუცქება. ძაღლი ალაზე დაჯდა (გ. გოგიაშვ. თარგმ.). [ზოგ ჯარისკაცს] ალაზე დაყუნცულ ძაღლივით ჩამოსძინებოდა (დ. შენგ.). დიალექტ. ალაზე დგომა 1. არასიბრტყივ, ნაპირით (წიბოთი) დაყენება რაიმესი. ეს ქვა ალაზე დგას, გადმობრუნდება და ავნებს ვინმეს. 2. პირუტყვის უკანა ფეხებზე, ყალყზე შედგომა. „…ერთსა ვკარ, ფეხი მოვტეხე, მეორე ადგა ალასა (ხალხური) 3. გადატ. ადამიანზეც იტყვიან, რომ არ შეეპუება, დაუპირისპირდება… ამამ რო ისე უთხრა, ისიც ალაზე დაუდგა (ჯავახ., ზედგ.). IV. საშ. ქართ, ალა საფქვილე კასრი: „წისქვილის ალატა“ (საბა), ჩანახი. შდრ. ბერძნ. άλέτης, ουό წისქვილის ქვა, დოლაბი (თ. გიორგ.). ახ. ქართ. ალა წისქვილის ნაწილი, რომელშიც ფქვილი ჩამოდის, – საფქვილე (იხ. ალატი). ფქვილი გადმოდის და ალაში ხრიალი ჩააქვს (შ. არაგვ.). ალაში დაგროვილი ფქვილი მისწი-მოსწია და დოლაბებიდან მომავალ ფქვილს გზა გაუკაფა (დ. დონდ.). დიალექტ. სადაც დაფქვილი ჩამოდის, იმას ვეტყვით ალას (ზ.-ქართლ. მრეწ. IV, III, 196). მშრალი საკვები – ალაფი (დოლ.) იყრება ბაგაში, ალაში (აჭარ. სურმ. VII, 5). საშ. ქართ. V. ალა: ალაი შაფი თვალის მკურნები შაფი, ანუ გამოსავლები წამალი. და შაფი ალა, ზემოთ რომე დავწერეთ, ისიცა ამოავლე და უშუელოს (ფანასკ. 61, 36). საშ. ქართ. VI. ალა ალახი, ღმერთი არაბულად – დ. ჩუბ. ალა: ალაი (ალაჰი?) რაღაც შესაწირავის თუ ღვთაების სახელია. მონადირეები ჯიხვს რომ გაატყავებენ, ფაშვ-ნაწლავებს და თავს გადაყრიან და თან დააყოლებენ: – ეს ალასაო (მოხ. ქავთ.). ალას აძახებს ცუდ დღეში ჩააყენებს, თავზარს დასცემს, „ალლაჰ, ალლაჰ“-ს აძახებს. აბეჩავ, არხოტივნებო! ბევრას აძახებთ ალასა (ხევს. პოეზ. 563, 1) – ალ. ჭინჭ. შდრ. არაბ.-თურქ. ალლაჰ ალაჰი, ღმერთი. გადატ. ალა სიმღერა. შენგან დაჩუმდა სოფელი, აღარ ვინ იძახს „ალა“-სა (ხევს. თავისებ. 412, 9) – ალ. ჭინჭ. დიალექტ. VII. ალა: [აზ. ლ = „საუკეთესო“, „კარგო“, „დიდებულო“) (ინგ. იმნ. 121). VIII. ალა სარეველა ბალახია (ივ. ჯავახ.). დიალექტ. ალაჲ [აზ. ალა] სარეველა ბალახის ზოგადი სახელწოდება. თქენ დანათეს სიმინდში ალაო მოსულა (ინგ. ასრათ., ღამბ., საინგ. მრეწ. IV, II, 19). ძვ. ქართ. IX. ალა მრავალთა „ლაპარაკი;საუბარი“. აღდგენილია ს.-ქართვ. *ალ-ლაპარაკი, საუბარი (ჩუხუა 2017).X. ალა (არქიტ.) ლათ. დამხმარე სათავსი ძველ რომაულ სახლში – ა. სიხ. XI. ალა თევზის ფერფლის წაგრძელებული ქერცლი – ა. სიხ. XII. ალა (ბერძნ.) გაცვლილი, სანაცვლოდ მიღებული. მოაქვს ცეცხლი მოსადებლად, მასთან მოაქვს ამას ალა/ალმასისა გულსა ფარად ხამს და არ უნდა ამას ალა;ამისათვის სჯობს ეს მთვარესა, არ აჩნია ამას ალა (თეიმურაზ I, მაჯამა) – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. ალავი ძალი. მისი ქარი და ალავი კაცსა ტვინსა და დამაღსა, თავსა და კეფასა შემოეჭიდების (იად. 246, 36). ამისი ალავი და ქარი მეჭეჭებად გამოჰყრის (იად. 511, 15). ჰალი (არაბ. ჰალ) ღონე, ძალა, ჯანი, ენერგია. ეს სიტყვა ამ მნიშვნელობით დასტურდება აგრეთვე: (აჭარ. ნიჟ., ჩვენ. ქართ. ფუტკ.). საშ. ქართ. II. ალავი: (თ. ალევ ცეცხლის ენა, ცეცხლი) ალი. მიიღეს პირ-მზე საყეთა ღვინო გულისა ალავნი (ნ. ციც.). დიალექტ. ალავი ალი, სიცხე, ალმური. ნახო, რო სახლიდან ალავი ავარდა (ჯავახ. ბერ., ზედგ., მარტ.). თუ არ გააქრე, ალავი დაარტყამს, ყველგან მეეკიდება (ტანძ. ქართლ. ლექსიკ.). „სიმწარითა მოსდიოდა, მწვანე ალავი პირშიო“ (აჭარ. ხ. პოეზ.);…ვინ ცხაჲ ჩვენ დაგვაშორებს, – იმას დაწვავს ალავიო“ (აჭარ. ნიჟ.). ამავე მნიშვნელობით ალავი აგრეთვე: დასტურდება (მესხ. ფეიქრ.). ალავი გვხვდება ჰალავი-ს სახითაც: ჰალავი პირპილობს (ფერეიდ. ჩხუბ. 346). შდრ. ალევი: (თურქ. ალევ) ალი (ცეცხლისა) ზან. (ლაზ. თანდ.). ახ. ქართ. ალავი ძვ. ეთნ. საქორწილო საჩუქარი‚ სასიძოს მიერ საპატარძლოსთვის მირთმეული. ქალი მომზადებულია… ალავისთვის, ოცი თუმნის ნიშანი ნაყიდი და ჩალაგებულია და ახლა უკან იხევ? (ეკ. გაბ.). შდრ. (სპარს.) ალ საჩუქარი.

საშ. ქართ. I. ალავერდი მცენ. იონჯა – საბა, დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. ალავერდი ოსმ. ღმერთმა შეგარგოს – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ალავერდი ღვინის სმაში შეპატიჟების სიტყვა‚ რომლითაც სუფრის ერთი წევრი მეორეს იწვევდა შეესვა წარმოთქმული სადღეგრძელო (უპირატესად იმავე სასმისით‚ რომლითაც თვითონ შესვა). მაწვდენდნენ სასმოს სიტყვით «გაამოს!» რომ გადავკრავდი, მეც − «ალავერდი!» − სხვასა ვეტყოდი იმავ სასმოთი (აკაკი). ღვინო როგორღაც ყელში არ ჩადის, თუ «ალავერდი» არვის უთხარიო (ილია).სიტყვა თურქულია და მომდინარეობს შესიტყვებისაგან ალლაჰ ვერდი („ღმერთმა მოგცა“) (გიგინეიშვილი 2016).III. ალავერდი სპილენძისაგან ან რაიმესაგან დამზადებული სასმისი (ჯიბო ლომაშვილი) – ა. სიხ.

ახ. ქართ., დიალექტ. I. ალათი კუთხ. (გურ.) ბაცი წითელი ფერის საქონელი (სინონ. ქართლ. კახ. თაფლა). თეთრშუბლა ცხენს საღარა ჰქვია, აქედან − საღარაძე. ბაცი წითელი ცხენი − თაფლა, ალათი, ქარცი − თაფლოშვილი (კ. კობ.). ალათი (al + at) წითელი ფერის ცხენი: „ცხენი მყავდა ხანხალაკი არც ალათი, არც ტორათი (აჭარ. ხ. პოეზ.) (აჭარ. ნიჟ.).დიალექტ. II. ალათი ფანჯრის ჩარჩოს შუაში ჩაყოლებული ხიდი მინის ჩასამაგრებლად. ალათა ვეტყვით, შუაში რაშიც არი ჩასმული;ჩარჩოს შიგნითა ხიდები არი ალათი (კავთ., ქართლ. მესხ.). ალათი ფიცარი, რომელიც ორ ბაზოს (კარის ან ფანჯრის დარაბის გულფიცრის ჩარჩოს) აერთებს (ლატი) (ოკრიბ. ალავ. X). შდრ. I. ალათა.

ახ. ქართ. I. ალათა სპეც. ყდა, ჩარჩო (ფანჯრისა). ასაწევი ალათა. − საგდულებიანი ალათა. − ქარხანაში სტანდარტული ზომის ალათას აკეთებენ. − ნათიას ფანჯარასთან მიედგა სკამი, იდაყვებით დაყრდნობოდა ალათ[ა]ს და დაფიქრებული იცქირებოდა გარეთ (გ. ბუთხ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ალათა: ალათასა, ბალათასა… ალილოს სიმღერის დასაწყისი. «ალათასა, ბალათასა, ხელი ჩაჰკარ კალათასაო», რომ შემოსძახეს, მაშინ გამოეღვიძა მამაჩემს (აკაკი). დასწყევლოს ღმერთმა − ალათაში, ბალათაშია − შენ ის ქალი ხარ, ვისიც ბედი მარად გზაშია (მ. ლებან.).ალთა-მალათა: ალათა, მალათა ალილოს ერთ სასიმღერო ტექსტს იწყებდნენ ამ სიტყვებით (ნადურშიც მღეროდნენ). „ალათასა, მალათასა, ხელი ჩაკარ კალათასა, ამეიღე ვორი კვერცხი, ღმერთი მოქცემს ბარაქასა…“ (იმერ. გაჩ.).

საშ. ქართ. I. ალალი (არაბ.) ზედ. სამართლიანი, რჯულიერი – დ. ჩუბ. თუცა კაცი მეტისმეტსა ჭამასა და სმას გაჰყვება, ვეღარ შეიტყობს, ალალი რომელი არის და არამი – რომელი (მეფ. სალ. 337, ქვ. 1). დატყვევება მადლია მათთვის და ალალია ნაქონები მათი და ცოლ-შვილი (ი. ბაგრატ. 388, 14). ალალი იყოს იმისთვის, თუ ჩემს თავს არამი იყო, თუ შენ ყოველიფერი იმას მიეც (ხოსრ. 53, 13). ახ. ქართ. ალალი (არაბ. ჰალ›ლ) მართალი, პატიოსანი, უცოდველი. 1. ამ თამროს ხსენებაზე დალია იმ ალალმა ადამიანმა თავისი ალალი სიცოცხლე (ილია). ბრალი რად უნდა დაედვას ალალს, არმქმნელსა ცოდვისა? (ვაჟა). 2. ღვიძლი, მკვიდრი, საკუთარი. ალალ დას არ ეყვარება მათიაი ისე, როგორც მე მიყვარს (ა. ყაზბ.). დიალექტ.: აღნიშნული სიტყვა დიალექტებშიც ფართო გამოყენებისაა და სხვადასხვა სინტაგმებში დასტურდება. ამისდა მიხედვით იცვლება მისი სემანტიკური ნიუანსებიც: მაგ.:ალალი ნამდვილი. ჯავარაი და ივანე არიან ალალ შინშები: (ბ. 348, 23) – ივ. ქეშიკ. იმედა ალალ ბიძა იყვი გიორგისა (ხევს. ჭინჭ.).ალალი შვილი თავისი ნაშობი შვილი, არაგერი (ქიზ. მენთ.). ალალი ოფლი პატიოსანი შრომა. ალალის ოფლით ნაშოვნსა ლუკმას ვჭამ გემრიელადა (ვაჟა). ალალი ლუკმა პატიოსანი, დაუმადლებელი სარჩო– საბადებელი. ეს მარჯვენა თუ ცოცხალია, ალალ ლუკმას ყოველთვის გაჭმევ! (ა. ცაგარ.) ალალი რძე ნაღებმოუხდელი რძე (მთ. კაიშ.). ალალი სერი გარკვეული, უდაო სერი ცხვრისა, ისეთი სერი, რომელიც არავისას არ ემთხვევა (ფშ. ხორნ.).ალალი ქსელი ცალი თხორით, ცალპირად დაქსული ქსელი, ცალშიანი, რომლისგანაც ტანსაცმლის შალს ქსოვდნენ (ფშ. ხორნ.). ალალი გუელი იგივეა, რაც ფუძის გუელი. ძვ. ცრურწმ. ზოგიერთ ოჯახში დასადგურებული გველი, რომელსაც ბედნიერება და ბარაქა მოაქვს. მის წყენინებას ერიდებოდნენ, ხვრელთან რძიან ბაკანს უდგამდნენ, ეძახოდნენ ალალ გველსაც (მოხ. ქავთ.). შდრ. ასევე ალალაჸ. წყნარი, მშვიდი, უწყინარი. დედა მოგიკვდეს, ჩემ თევდორ, დედაი, ჩემ ალალაჸო, დედისად კარგაჸო. ალალაჸ ცხენ არ დამთხვებ, წიხლს არ გიჸქნევს. 2. გადატ. ბოში არა მაგარი არაყი. შესვ, ზალვ, შესვ, არას გიზამს ალალაჸ (თუშ. ცოც.). ალალი: კოჭის მხარეებია: ალალი, ჴელმწიფე, ქურდი (ფშ. გოგატ. 308). ალალი: ძველების რწმენით, როდესაც ადამიანი სჭამს, თუ ვინმემ დააყვედრა, ყელზე დაადგება, ამიტომ ლუკმა რომ დაადგება, ბეჭებზე ხელის დარტყმით ეტყვიან: ალალი, ვინ დაგაყვედრაო (ჯავახ. ზედგ.). ბიჭო ალალი, ალალი,/მე როდის გითხარ არამი (ა. ყაზბ. IV, 43, 4). საშ. ქართ. II. ალალი (ფრინ.) – საბა. ალალი მფრ. ოლოლი ს. ჰალალ, თ. ლეი – ნ. ჩუბ. ოლოლი სომხ. ალალი – საბა. ალალი მონადირე მფრინველი არის და დიახ მსწრაფლი… ალალი მოშავო მფრინველია ფერით (თ. ბაგრატ.). ალალი ქორი. ჴორცისმჭამელნი: …ალა ლი… ქორი თეთრი და წითელი, ქორი შაბარდუხი (ქ. ცხ. IV, 42, 15). თქვა: იყო ჩვენთვის ხვარაზმშა, მწყერთათვის ვით ალალია (რუსთ. მიმბაძვ. 34, 4). მიმინო, ფიღო, მარჯნები, ვადევნეთ ხან ალალები (არჩ. 244, 308, 4). მივხვდი, ვით მწყერი ალალთა დღეს მტერთა ღარმეო (დ. გურამ. 128, 448, 6). ახ. ქართ. ალალი [Falco tenunculus] მტაცებელი ფრინველი – ქორსა ჰგავს, ოღონდ მომცროა. ააფრინე ალალიო, რაც არ არი, არ არიო (ანდაზა). ნეტამც არ დაგძინებოდა, ჩიტო ნიბლია, ნარზედა, გამოგიქროლებს ალალი, წაგიყვანს მაღლა მთაზედა (ხალხ.). მტაცებელი ფრინველებიც ბევრნაირია: სვავი, არწივი, შავარდენი, ბუ, მიმინო, ალალი, ძერა (ი. გოგებ.). ოთარაანთ ქვრივი მიმავალი [რომ] დაენახათ, ისე დაიფანტებოდნენ აქეთ-იქით, თითქო ალალმა დაჰქროლა წიწილებსაო (ილია). დიალექტ.: ალალმა სულ დამტაცა ქათმები. ალალი იხვს დააცხრა (ჯავახ. ზედგ.). შდრ. ახ. ქართ. ოლოლი იგივეა, რაც ზარნაშო. ვენახში ჭოტი იძახის, ოლოლი ბანს ეუბნება (ვაჟა). პირის მაგივრად… [ყმაწვილს] ოლოლის ნისკარტი ჰქონია (მელან.). ამ დროს… წყეულმა ოლოლმა შემომძახა (რ. ერისთ.). გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ს.-ქართვ. *ალალ- „ზარნაშო“ > ქართ. ალალი: ზან. ოლოლი (ჩუხუა 2000-2003).

საშ. ქართ. I. ალამი (არაბ. -სპ.) მომცრო დროშა, ან ნიშანი რამე შუბთა ზედა. ალამი საქართველოსი იყო წითელ-შავი (დ. და ნ. ჩუბ.). ალამი ზეწრის კუთხე(?): სუდარა ოთხი ოქროწერილითა ალმითა (პეტრიწ. 34ა, 49).ინდოთა დროშა ტარიელს აქვს და ალამი უბია (ვეფხ. 1607, 1). ქოს-ალამნი ჯეონისებრ მოდიოდეს (ვისრ. 293, ქვ. 2). ზედ ორის ქვეყნის იგავი, მაზე თავდახრით ალამი (დ. გურამ. 96, 239, 3). ანგარიში არ აიღებოდა დროშისა და ალმისა (რუსუდ. 345, ქვ. 9). მზეს წაუვიდა სინათლე, ვეღარ იცნობდა ალამსა (შჰნ. II, 3681, 1). ქეგლ-ის მიხედვით ალამი, დროშა, ბაირაღი. დაინახა გაშლილი ალმები გამარჯვებული ხალხისა (ა. ყაზბ.). სამხიარულო ალამი ჩემს ერში ავაფრიალო (ს. შანშ.). მეფის სასახლის კოშკებზე შავი ფრიალებს ალმები (ვაჟა). თუშურშიც ალამი დროშა, ბაირაღია. – მეტაჸ კარგაჸი, რაჸიოდ კარგაჸი ალამ ხქონდჷ! (თუშ. ხუბ.). ამავე დიალექტში ალამ ნიშნავს ასევე დოღში გამარჯვებული ცხენის ჯილდოს. ჩალა რო დოღში რეულიყვ, იმას ალამ არ ასცდებოდ (თუშ. ცოც.).მეალმეჲ სადგინში ალამი აბარია. იგივე ადევნებს ცხენებს თვალს, რომელი მერამდენედ მოვიდა. მეალმედ უფროს კაც დაჸყენიან, ჭკვიან (თუშ. ცოც.).შდრ. ალამდარი ძვ. მედროშე. გაქრნენ ყველა ურდოები, მტრის მრისხანე ალამდარი (გ. ლეონ.). დასალოცად გამზადებულნი… ამ სადღესასწაულო კრებულს წინ მიუძღოდნენ ალამდარის გასწვრივ (ი. გრიშ.) – ქეგლ. ქართულში ალამი ლექსემის შემოსვლა სპარსულს უკავშირდება, დაახლოებით XI-XII საუკუნეებიდან (იმედაძე 2014). დიალექტ. II. ალამი (არაბ. ჸლამ „ქვეყანა“) ბევრი. ყმაწვილიც თოფსა გააგდებდაო, – ალამს დაღლალეს ჴარავანსაო (ხევს. თავის. 421, 222). ამავე მნიშვნელობით „ჩვენებურების ქართულში“ იხმარება ალემი. ალემი [არაბ. თურქ. ალემ] 1. სამყარო, 2. ხალხი, საზოგადოება. ერთ ალემში არიან მაგერესენი (სტ.). იმდენ ალემში უთხრა მეგემ (სტ.). „ალემის შვილო, შენა!“ (ად.) (საგინებელი სიტყვები) (ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. III. ალამი: ალამს ვერ (არ) მოუკლავს შიმშილს ვერ დაუცხრობს, გასაძღომად სრულებითაც არ ეყოფა: მისანა მჭამელია [პირუტყვი], რომე ორმა გოდორმა ეკლის ფოთოლმა ალამი არ მოუკლა (იმერ. ქავთ. III). დასტურდება ზმნური ფორმაც: დაალამებაჲ შიმშილის ავადმყოფობა, ჭამის უნარს კარგავს. ყველ ვსლიკიდითა-და წყალ ვსვიდით, არ დავალმდენთ – ყველს ვლოკავდით და წყალს ვსვამდით არ დავლამდით (თუშ. ცოც.). შდრ. I. ამალი. დიალექტ.: IV. ალამ-სალამი იერუსალიმი. …ხთის წესით, მღდლის წესით… ალამ-სალამის ნათლით… (ეთნ. სტმასპ. 21, 272, ხევს. ჭინჭ.). ნათელია, რომ ერთი შეხედვით ეს რთული სიტყვა იერუსალიმის ფონეტიკური ცვლილებების შედეგია.

საშ. ქართ. I. ალანი (სომხ.) უმარილო – საბა. საშ. ქართ. II. ალანი ალანთა ისტორიული ტომის წარმომადგენელი. ჯიქისა და ალანისა დაუდგომლად სისხლთა მღურელად (ფეშ. 493, 3). ალანელი ალანეთის მცხოვრები, ალანთა წარმომადგენელი (ალანთა ერთ-ერთი ტომი ოსები არიან). ყირიმელთ, ჯიქეთ, ალანელთ, კემურგელთ ამცნეს ცნობითა (ბეს. 124, 6).ახ. ქართ. ალანი მდინარის პირას დგას სარდალი მამაც ალანთა! სუფევს სიჩუმე («ლიტ. საქ.»). დიალექტ. III. ალანი (ვახანი) ალალი, პატიოსანი (სიალნე) (იმერ. ჯაჯ. IX). ალანი იქნება იმაზე, რაც ამან იწვალა (ზედა საქარა);პაპიაჩემი ალანი კაცი იყო (პერევი);რაც ალანი იყო, ქე დარჩა (ზ.-იმერ. ძოწ.). ალანად თქუენთუის გუიბოძებია (Hd – 2007, 1466 წ.) შდრ. ალალს მონასყიდეს მოხმარებოდეს (Hd – 2028, 1746 წ.) (ქავთარაძე 1964, 315). ალნათ ალალად, პატიოსნად, სიმართლით. ის ერთი სვეტი იყო ალნათ ნაკეთებიო (პერევი, ზ.-იმერ. ძოწ.).იხ. აგრეთვე: ალნა[დ] || ალალად;1. ალალად. 2. წაღმა (იტყვიან ნაქსოვზე) (ხევს. ჭინჭ.). ალნ – ალალისაგან შეიძლება იყოს მიღებული: ალალ > ალლ > ალნ ე. ი. ალალ-ფუძეში ა ხმოვნის რედუქციის შედეგად ორმა ლ-მ მოიყარა თავი, რომელთაგან მეორე დისიმილაციის შედეგად ნ-მ შეცვალა. ეს იყო შეუძლებელი ლლ ჯგუფის დაძლევის ერთ-ერთი გზა (გიგინეიშვილი 1975, 112).

საშ. ქართ. I. ალაო «ფქვილი დანოტიოებული» (საბა). ახ. ქართ. ჯერ გაღვივებული‚ შემდეგ გამხმარი და დაღერღილი პური‚ ქერი‚ სიმინდი‚ ხორბალი… ლუდის‚ არყის ან ბურახის გამოსახდელად. − ეს რაღაც ნაწვიმი ჩანს, − უთქვამს ერთი ჯიშის ხორბალზე, − შეიძლება ალაო გამოვიდეს (გ. პაპუაშვ.). ფიგურ. ჰაერში წვიმის ალაო ტრიალებდა (გ. გეგეშ.). 2. ნოტიო და ჩახურებული ფქვილი. ◊ ალაო პური ასეთი ფქვილის პური (გული არ უცხვება). ◊ ალაოდ არის საუბ. ცოტას აფრენს‚ ურიკინებს. − თავში ალაოთ არი, − იცინის ვაჟა [მიხაზე] (მ. ელიოზ.). დიალექტ. ალაოს ეძახდენ, იმას გააკეთებდნენ (ფშ. ცოც.). წამავე საწისქვილოდა, ალაო უნდა დავფქაო (ხევს. ჭინჭ.). ალაო ფქვილისა პურიც ლიჟ გამოდის – ალაო ფქვილისაგან პურიც ლიჟი (გულში გამოუმცხვარი) გამოვა (თუშ. ცოც.). თუ ხორბალი ნაწვიმია და მემრე ჩაჴურებული, იმისი პური ალაო გამოდის (ქიზ. მრეწ. III, II, 10). დასტურდება ალაო სიტყვის შემცველი სინტაგმები: 1. მზის ალაო, წყლის ალაო. მარცვლეულის დაალაოებას იწვევს ორი მოვლენა: დანესტიანება და ჩახურება. ამ მიზეზით ალაო ორ სახელს ატარებს. წყლის ალაო ნესტის, ნოტიოს, წვიმის მიზეზით გამოწვეული ალაო. მზის ალაო მზის მიზეზით გამოწვეული (გ. შატბ.). მზის ალაო მზეზე ნაადრევად გამხმარი ნედლი ხორბალი. მზეზე რო ძალა მოსდის, მზის ალაო არის. პურს რო გამოაცხოფ, წოროწორო მიდის თონეში (ძეგ.);მზის ალაო გამოვიდა, არაფერში გემო იმას არა აქ (ძეგ., ქართლ. ლექსიკ.). მზის ალაო – მოთიბულ ყანას რომ უყურებს დიდხანს, გაალოვდება და თონეში რომ დააკრამ, აღარ გაჩერდება (ზ.-ქართლ. IV, II, 196). II. მზის ალაო ერთ-ერთი სარეველა მცენარის სახელდებისთვისაც არის გამოყენებული. მზის ალაო სარეველა მცენარეა ერთგვარი, ამ სარევლიანი ხორბლის ფქილის ცომი თონეზე კარგად არ მაგრდება და პური ხშირად ცვივა თონეში (ქართლ. გაჩ. XVIII).სვანურში დადასტურებული თხელი ფაფის აღმნიშვნელი ალააო იგივე ზემოდასახელებული ალაო უნდა იყოს. ალააო! თხელ ფაფას ჰქვია. თხელი და ნელთბილი (სვან. ლიპარტ.). დიალექტ. III. ალაო დიდი სიცხე. აქანე დაჟდომა რავა შეილება ამ სიცხეში, ალაოა აქანე (საჩინ. შარაშ.). შდრ. ბერძნ. ალეა სითბო. დიალექტ. III. ალაო ხვავი, ბარაქა, ნაყოფი. ზარმაცი კაცის მუშაობას ალაო არ ააქ, მიტოა იგი ღარიბი (გურ. ჯაჯ.).ჩვენი აზრით ამ მნიშვნელობის ალაო < ალავი < ჰალი (არ. ჰალ). შდრ. ალავი ძალი. მისი ქარი და ალავი კაცსა ტვინსა და დამაღსა, თავსა და კეფასა შემოეჭიდების (იად. 246, 36). შდრ. ჰალი (არ. ჰალ) ძალა, ღონე, შეძლება. „შენ რომ დიგინახავ, დაჰა ჰალი მომივა“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. ალატი წისქვილის საფქვილე კასრი – დ. ჩუბ. ალატა საფქვილე ალა – საბა. ახ. ქართ. ალატი იგივეა‚ რაც ალა1. ზოგი… ბორბალსა სინჯავდა სხვა − სარეკელას, ხვიმურს, ალატს და წისქვილის ქვებსა (ვაჟა). ის-ის იყო, უნდა დამდგარიყო, რომ ამ დროს მეწისქვილეს გამოეღვიძა, ნახა ალატი და შენიშნა, ფქვილის მაგივრად მიწა იყო (ვაჟა). შენმა ცოლმა რომელ წისქვილშიც პირი გიქნას, იმ წისქვილის ალატის ძირი მენახოს გამომძვრალი (ვ. ჩორდ.). დიალექტ. ამავე მნიშვნელობით ალატი დასტურდება რიგ დიალექტში, როგორიცაა, მაგ.: ქართლური, ფშაური, ხევსურული, მოხეური, თუშური… ბიგას ღგვიხარ ალატშია, აისრ გაგაქვ ცანცარია. – თავ ჴუმბურაჩი ჩაგიდვეს, ფეჴნი ალატჩი გესხნესა (ალ. ოჩ. 93, 28) – (ხევს. ჭინჭ.). „ბიჭ, ჸიჸიღ ქოჯოი-დ გამოგავეღ ჲეგ ალატი“ (თუშ. ხუბ.).შდრ. ზან. ალატი გოდორია ერთგვარი (მეგრ. ქობ.). ამავე წარმომავლობისა ჩანს თუშურში დაფიქსირებული შემდეგი სიტყვებიც: 1. ალატებ ოდ. მრ. წისქვილის მოსადევარი, მის გასამართად საჭირო რამეები. „ალატებ თუ მექნებ კი წისქვილის გამართებას რაჸიღ უნდ“ (თუშ. ცოც.). ალატის ხეჲ: ხე საღორეში, რომელსაც ეყრდნობა წისქვილის ბორბალი, მასვე აბია ამოსაზიდი. „ამოსაზიდს რო სოლს შაჸტანვ, ალატის ხე მაღლ იყწევსა-დ საზედაო ერულსაც მაღლ ასწევს. წისქვილ გვრიშად (მსხვილად) დახფქავს“ (თუშ. ცოც., ხუბ.). საშ. ქართ. II. ალატი მც. სოჭი (დ. ჩუბ.). ალატი < ელატი. ქეგლ-ის მიხედვით ელატი [ბერძ. elatē] [Picea orientalis] ძვ. იგივეა, რაც აღმოსავლური ნაძვი. ეკალმუხისა ისარი ელატის მშვილდით მშვენოდეს (ა. ჭავჭ.). დიალექტ. III. ალატი წვრილი, სწორი და გრძელი ჯოხი. ალატი აიღი შნდი დაახრელა (ინგ. ასრათ.). ბარჟ (ბარჯი) ორ გზელ ალატი (ლატანია) დაგრეხულ ვაზით გადნამბავ (გადაბმული) (საინგ. მრეწ. I, 127). აგრეთვე (ინგ. ღამბ.).შესაძლებელია, რომ ფონეტიკური ცვლილების წყალობით ამ მნიშვნელობის ალატისთვის ამოსავალი იყოს ლატანი წვრილი და გრძელი ძელი – საბა., დ. ჩუბ.

ძვ. ქართ. I. ალაფი «ნატყუენავი», ნაძარცვი, ნადავლი. „მოიღეს… ტყუე და ნატყუენავები და ალაფი ბანაკად“ (G, რიცხ. 31, 12). „თჳნიერ საცხოვართა და ალაფთა ქალაქისა შინათასა“ G – „ნატყუენავი, რომელ იყო ქალაქსა შინა“ (M, ისუ ნ. 8, 27) – ზ. სარჯ. საშ. ქართ. ალაფი: ალაფი საფენელი და ჭურჭელი (+ ნატყვენავი). ალაფობა რბევა – საბა. ალაფი სპარს. ნაშოვარი ბრძოლის დროს. – დ. ჩუბ., ნ. ჩუბ. გავგზავნენ ყოვლგნით ლაშქარნი, ალაფი ავაღებინე (ვეფხ. 455,1). ავიღევით ალაფი, რომლისა არა იყო რიცხუი, და მოვედით გამარჯუებულნი (ამირან. 153, 7). აღიღეს ალაფნი ურიცხუნი და შემოიქცნენ გამარჯუებულნი (ქ. ცხ. 209, 13, 23). მოიქცნენ ქართველნი ალაფითა დიდითა (თ. ბაგრატ. 52, 35). ალაფი გაყვეს (შჰნ. II, 513, 12). და უკეთუ მტერთაგან მიხმული საქონელი იცნას ალაფსა შინა პატრონმან, ნუ იკადრებს მაშინ გამოთხოვად მისა (სამ. ბატ. დავ. 74, ქვ. 2). ალაფთა მაშოარნი მას ადგილს დახაროდეს (ქილ. 209, 14). ახ. ქართ. ალაფი 1. ლაშქრობაში ნაშოვნი ქონება, – დავლა, ნადავლი. საძევარი აქვთ ხევსურთა ძვირი განძი და ალაფი (ვაჟა). მსახურთუხუცესი განაგებს ალაფს და დავლასა (შ. დად.). [იანიჩრებმა] გუნდ-გუნდად ახლომახლო სოფლებისაკენ ალაფის და ტყვეების საშოვნელად გაუტიეს (რ. ჯაფ.). საქონელს გაირეკავდნენ, ალაფს წაიღებდნენ, ტყვეებს წაასხამდნენ (ჯ. ქარჩხ.). დიალექტ. აქ-იქ დიალექტებშიც შემონახულია ამ მნიშვნელობის ალაფი. მაგ., როგორც გ. ხორნაული უთითებს ალაფი ფშაურში როგორც ძველ ქართულში დავლა, ომში ნაშოვნი ქონებაა (ფშ. ხორნ.). აიალაფებს ნაძარცვს, ნადავლს წაიღებს ომიდან. ოხერი თათარი რო შამეესეოდა ჩვენ ხარესა, გაჟლეტამდა, გაძარცვამდა, აიალაფებდა, რაც ალაფათ არ გამაადგებოდა, იმას კიდენ ცეცხლ წაუკიდებდა (გრაკ., ქართლ. მესხ.). ალაფ- სიტყვიდან უნდა მომდინარეობდეს ასევე შემდეგი ნაწარმოები სიტყვებიც. გადატ. ოჯახის ალაფი ოჯახის მოწყობილობა (ავეჯი და მისთ.) ოჯახის ალაფი ყორფელი მოუტანეს გზვითათ. ჯაჭუიდან დაწყებული ყორფელი (საჩინ. შარაშ.) ალამფეულობა ჭურჭლეულობა. თავისი ალამფეულობა გეიყვეს ფუძეობის მიხედვით (ბერეთისა (ზ.-იმერ. ძოწ.). გადატ. ალაფალა მუქთი, უშრომლად ნაშოვნი. ალაფალა, ესე რო მუქთი, რო არ ირჯება და შოულოფს ადამიანი, ან იპარავს, ანა, ალაფალაც ითქმის, ალა-ალაცა, ორივ ერთია (გრაკ.). ალაფალა კი არ არი მუქთი, უშრომლად ნაშოვნი კი არ არის. ის იმოტენა კრამიტი რო გაუზიდნია, ალაფალა კი არ არი, მაგისეეფ მუქთათ კი არ მამდის მე! (კავთ., ქართლ. მესხ.). საშ. ქართ. II. ალაფი (არაბ.) საკვები. ალაფი (არაბ.) მეფქვილე – დ. ჩუბ. ალაფი მეფქვილე, ფქვილის მოფარდული (თ.) ალაფ – ნ. ჩუბ. საშ. ქართ. 1. ალაფი მარცვლეულისა და ფქვილის ვაჭარი. შეიცვალნენ კაცნი იგი ალაფები, რომელნიც ატყუებდენ საწყაოსა შინა ხალხთა (კალმას. 344, ქვ. 6). ახ. ქართ. იმის უცნობი არ იყო ბაზაზი, აღარც ალაფი (ვაჟა). მოედნის თავში რამდენიმე ალაფის ლაპარაკს მოვჰკარი ყური (ი. მაჭავ. თარგმ.). 2. ალაფი [არაბ. ალაფ] 1. საქონლის საკვები. სოფლელები მხოლოდ მაშინ ისვენებენ, …რო ცა ადრევე მომარაგებული აქვთ ალაფი და შეშა („მნათ.“). აჰა, ზამთარი მოდის, ძროხები უნდა დავაბათ, ალაფი არაა (ფ. ხალვ.). [თავმჯდომარეს] აქვს… ნადირისა და ფრინველის ალაფი, კომბინირებული საკვები, თივა და ქერი (ა. გალდ.). დიალექტ. ალაფი (არაბ.) საქონლის საკვები ზამთრისათვის (მესხ. ფეიქრ.). საქონელს საკვებს, ალაფს მიართმევენ დღეში ორჯერ დილას და საღამოს (ზ.-აჭარ. კობერ.). ეემაგრ განაკეთევიბე ამბოვდნენყ „ლაჟ“ დოგიგიავ, ალაფ (საკვები ზროხის) ჩააყრელა (საინგ. მრეწ. I, 131). ალაɸი (თურქ. ალაფ) შვრია, ალაფი ზან. (ლაზ. თანდ.). გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ზან. ალაფი არაბულსა და სპარსულ ენებში ნიშნავს ფურაჟით მოვაჭრეს. ქეგლ-ის პირველი განმარტება „ნადავლი“ უნდა წარმოადგენდეს ალაფის სემანტიკურ განვითარებას. აქვე აღვნიშნავთ, ალაფის განმარტებისას „ქალაქური ლექსიკონის“ ავტორი წერს – „ალავა ყოფილა პირუტყვის საჭმელი ბალახეულობა“-ო. ალავა ‘ალლაფ-ის ფონეტიკურად სახეცვლილი ფორმა ჩანს. მოხდა ბაგისმიერი ბ თანხმოვნის ჩანაცვლება კბილბაგისმიერი ვ თანხმოვნით, რაც როგორც სპარსულის, ისე ქართულისთვის დამახასიათებელი მოვლენაა (ბართაია 2010, 140).ალაფის ომონიმური ცალები სხვადასხვა დროსა და გზებით უნდა იყოს ქართულში დამკვიდრებული.

საშ. ქართ. I. ალახი, ღმერთი არაბულად (დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. არ მინდა არავის დანახვა. მარტო ვარ და პირქვე ვგდივარ. არ არის არც შენი ალახი. არც ჩემი იესო. მცივა. ქარია (თ. ნაროზ.). ხანდისხან არაყ თუ დავკრამ, აღარ მამუქრო ალახი (ვ. ხორნ.) დავსისხლე ქვიშა თუ ბალახი და ჩემგან, მხარმოჭრილ ჯიგიტებს, თვლითაც ვერ ითვლიდა ალახი (თ. წიკლ.). დიალექტ. ალახ, ალახ სიტყვა-სიტყვით „ღმერთო-ღმერთო“. გამოთქმაში იხმარება გაოცების, დანანების ან აღტაცების გამოსახატავად. ალახ, ალახ, სიკუდილს გადარჩა, ალახ, ალახ, რა ცუდუბრალოდ დასაჯა (მოხ. ქავთ.)ახ. ქართ. II. ალახი დარგ. მარხილის ფეხზე ამოსადები წნელი, რათა არ დაცურდეს – ქეგლ. დიალექტ. ალახი 1. წნელის ან ღვლერჭის გვერგვი (ზოგჯერ ჯაჭვის ნაწყვეტი, რომელსაც დაღმართში ჩამოსატარებელ მარხილს უკეთებენ დაცურების შესანელებლად, დასამუხრუჭებლად. 2. შეშის კონა, რომლის წვრილი თავები წკნელებისაგან გაკეთებულ გვერგვშია გაჭედილი და რომელიც შუროზე თრევით ჩამოაქვთ ხელით (რაჭ. კობახ.). წნელის არი დაგრეხილი, გინდა მარხილს ამოვდეფთ ალახათა, გინდა საქონელ დავაბამთ იმითი (მეჯვრ.);ფარცხის კაბდოს უკეთდება ალახი, ხარები რო გაიწევენ, კაბდო ძირს არ გახოხდეს და არ გაფუჭდეს. კაბდო მაღლა დგას, ალახი მიეთრევა მიწაზე და ფარცხი ფარცხავს მიწასა (რუისი, ქართლ. მესხ.). შდრ. ამავე მნიშვნელობით: ალახა (აჭარ. ნიჟ.);ავლახა (იმერ. გაჩ.);აგრეთვე: ალაჴი (თუშ. ცოც., მოხ. ღუდ.).

ძვ. ქართ. I. ალვა [ბერძნ. aloē] სუნელ-საკმეველი: „მისცეს…ალვაჲ ასი ლიტრაჲ (ი. -ე. 23, 5). დააკუმივეს ალვა, მუშკი და ამბარი (ვისრ. 35, 30). დღე და ღამე მუჯამრითა ეკმეოდის ალვა თლილი (ვეფხ. 330, 1). ოქროდ სემურად, მურად ქამურად, ალვად, კინამოდ, სარდა-სარო ხით (შავთ. 8, 3). მას შიგან დადგეს აჯისა ტახტი. მოიღეს ალვა-ქაფური და მუშკი, თავი მით გაუტენეს (შჰნ. II, 413, 14). ახ. ქართ. ალვა: ძვ. აშკარაა აქ „ალვა“ ხეს კი არ ნიშნავს, არამედ სულნელ-საკმეველს… იგი კეთდებოდა ალვის ხისაგან ან მისი შემადგენელი ნაწილისაგან, როგორიცაა: წიწვები, გირჩები, თესლი, კანი და სხვა (ვ. მირზ.). საშ. ქართ. II. ალვა ალვის ხე;სარო, კვიპაროზი (დ. ჩუბ.). ალვას სამოთხის ხედ სახელ სდებენ, რომლისა ყვავილნი და ნაყოფნი ფრიად მშვენიერ სურნელნი არიან;ჩინარსაც ალვის ხე ეწოდება (თ. ბაგრატ.). ალვა [ხე]: ვით ედემს ალვა რგულია (ვეფხ. 50, 1). ვნახე ზაალ ფალავანი: – „ალვა ედემს ნაზარდია!“ (შჰნ. I, 1472, 3). გივმან თქვა: „რა გძეს ნიშანი, გიცან ალვისა ტანადა“ (შჰნ. II, 3208, 1). იყო იგი სახლი ალვისა და თუალ-მარგალიტითა შეკაზმული (ამირან. 334, 9). ალვაო, გესხნეს ორნი ნორჩნი მოსარხეველნი (ბეს. 35, 11). თავ-მაღლობისა ალვანი ღრუბლამდე იდგნენ, მეფეო (ვახტ. VI, 20, 14). ახ. ქართ. 1. [populus pyramidalis] მაღალი და კოხტა ხე, ტანწერწეტა, აქვს ვიწრო პირამიდული ვარჯი. შტო ალვისა შენი ტანი მგონია! (გ. ორბ.). არცა მზე ჰგვანდა, არც მთვარე, ხე ალვა, ედემ ხებული (რუსთაველი). ფიგურ. ტანად ალვა და პირად მზე გურამიშვილი რომ ქალების კერპი იქნებოდა, ამას რაღა ფიცი-მტკიცი უნდა! (ე. მაღრ.). 2. ძვ. კვიპაროსი. რომე მათ თანა ალვის ხეც ვარგიყოს ხედ არად (რუსთაველი). 3. (მესხ. ჯავახ.) ჭადარი. საშ. ქართ. III. ალვა იგივეა, რაც ჰალვა: შაქრით შემზადებული საჭმელი, „ქართულად პუნგია ეწოდების“ (საბა);(სპარს.) ალვახაზი, თაფლის სანუკვარი, პუნგია (დ. ჩუბ.). ალვა შაქრისა (არ. ჰალვა/ე შაქარი). მოთმენა მწარობს, ხილს ისხამს უტკბოსსა შაქრის ალვათა! (ქილ. 353, 15). ახ. ქართ. დავაცხობინე ნაზუქები, გავაკეთებინე გოზინაყი, ალვა (ვაჟა) – ალ. ჭინჭ. დიალექტ. IV. ალვა ჯერი, რიგი. მაგათ ალვაჩი მე რაად ვიმწყემსებ, მაგათ მეჯამაგირე ხო არ ვარ (ხევს. ჭინჭ.). შდრ. II. ალო. V. ალვა ალის ცეცხლისა გულსა შინა თვისსა აღზნება, ქართული ლექსია – თ. ბაგრატ. ალვა: წვა, დაგვა (დ. ჩუბ.). საშ. ქართ. ალვა [ალის მოკიდება]: შორით დაგვა, შორით ალვა (ვეფხ. 27, 3). მოელოდა ნატურფალსა ვისგან ჰქონდა გულსა ალვა (ნ. ციც. 79, 4). ახ. ქართ. გადატ. ალვა ალის მოდება: ძლიერი სიყვარული. ქალი სხვა ვაჟს მიჰყვება, სხვა ქალის წაწალს და ამგვარად იბადება „შორით დაგვა, შორით ალვა“ – ჩნდება დარდი, ვარამი, – პირობები პოეზიისათვის (ვაჟა) – ალ. ჭინჭ.

საშ. ქართ. I. ალია ალი, ალია კეთილშობილი, დიდებული, აღზევებული. ყაზი-ყუმუხის პოსლანიკთ, ორთავე ბედით ალიად (ბეს. 89, 1). იხ. შდრ. ალი (არაბ.) მაღალი, კეთილშობილი. საშ. ქართ. II. ალია შდრ. I. ალი. …ვსტი რი სისხლისა ცრემლითა, დამწვავს საჴმილთა ალია (შჰნ. I, 3653, 4). ცეცხლს ჰქონდეს მაღლად ალია (ვახტ. VI, 29, 4).ახ. ქართ. III. ალია [ებრ. ა’ლია ამოსვლა] ისრაელში ებრაელთა გადმოსახლების, იმიგრაციის პროცესი სხვადასხვა ქვეყნიდან – ქეგლ. ახ. რედ. ებრაელი ქართულად მეტყველებისას მხოლოდ ისრაელში დაბრუნების / გადასვლის / ჩასვლის აღსანიშნავად იყენებს ალიას / ასვლას, ანუ ისრაელში /იერუსალიმში ადიან, მაგრამ ნებისმიერ სხვა შემთხვევაში, სხვა ქვეყანაზე იტყვიან ჩასვლას, ანუ სხვა ქვეყნებში ჩადიან. ამ აზრის გამოსახატავად ებრაულში უკვე სხვა ზმნა გამოიყენება (გულედანი, ლომთაძე 2017, 13-14). დიალექტ. III. ალია: დრო მცირე, მოკლე (ლეჩხ. ალავ.). შდრ. I. ალო.დიალექტ. IV. ალია ჩიტია ერთგვარი (ხევს. შან.). ალია(ის) ჩიტა (არხ.), ჩიტია (შან.). შდრ. ლათ. ăles ჩიტი.

საშ. ქართ. I. ალიონი «რა ღამე და დღე გაირჩეოდეს» (საბა). ახ. ქართ. რიჟრაჟი‚ განთიადი‚ ცისკარი. მოაწია ალიონმა და გაისმა არემარეში მამლების ყივილი (ე. ნინოშ.). ამოვიდა ალიონიც (ილია). სადაც იყო, ალიონი ამოვიდოდა და ლუსკუმ ღამეს ცისკრის ციატი გაცრეცდა (ა. გალდ.). ჩვენთან ერთად ფეხდაფეხ მოაბიჯებდა ალიონი (ნ.  დუმბ.). ალიონზე ზმნს. გარიჟრაჟზე‚ გათენებისას. ღამის სიოც კი არ დაძრულა. მხოლოდ ალიონზე, თითქო ქვეყანამ ამოისუნთქაო, ერთი გაინძრა ხის წვერები (ე. ნინოშ.). [ბიძა თებროს] ხანდახან ალიონზე წამოაგდებდა (თ. ჭილ.). საშ. ქართ. II. ალიონი (არაბ. ჰალიონ) მც. ალიონი, ვითამცა სატაცურიო (იად. 180,27). ალიონი და წიწმატი ჭამონ (იად. 446,31).

საშ. ქართ. I. ალმანი შუბი, ლახვარი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ., დიალექტ. II. ალმანი ფშ. საზღაური, რომელსაც იხდიდა იარაღის პატრონი, თუ მისი იარაღით ვისმე მოკლავდნენ ან დაჭრიდნენ (ქეგლ ახ. რედ.). ალმანი საზღაური, გამოსასყიდი, ნაფასური. „არც გავწირავ ქალს აქა, არც ალმანს მოგცემთ მისასა“ (ბაჩანა) – ივ. ქეშიკ. ალმანი /რაზ. =ჭყ./ „ვისაც იარაღი მოჰკლავდა ან დაჭრიდა, იმ იარაღის პატრონს უნდა ეზღო სისხლი იარაღი გინდ სხვას სჭეროდა: ამ საზღაურს ჰქვია ალმანი“. სწორი ფორმაა ალმანია (ფშ. ხორნ.). გადატ. ალმანი მოჴ. მაგიერი. „შენს ალმანზედ მამივიდა ჩხუბი – შენს მაგივრად, შენს თაობაზე, შენის გულითვის“ (შან.). ალმანი, ალმანზე – ოჯახი, მემკვიდრეობა რომ გაუნადგურდება ადამიანსა, მაშინ იციან თქმა: „იმი, ან იმათ ალმანზე აღარვინ დარჩაო (მოხ. ღუდუშ.). შდრ. ალიმ (თურქ.) საფასური.ფონეტიკური ცვლილებით ალვანია / ალონია ჭრილობა თუ საუჴმროოში სჭირს და ფეხი დაუსახიჩრდა, „ალონიასაც“ აიღებს დაჭრილი დამჭრელისაგან და საუჴმროოსაც“ აიღებს (ეთნ. მედიც. VIII, 88) – ალ. ჭინჭ.გადატ. ალმანი, ალმანობა 1. ბარობა, ანაბარა. ცოლის მეტი იმის ალმანზე არც ვინ იყო. საცოდავი ბალღის ალმანობაზე დარჩა ავადმყოფი ბებერი. 2. თაობაზე, შესახებ, დაკავშირებით. მაგის ალმანობაზე დღეის ამას იქით ჴმა არვინ ამაიღას, თუ სიცოცხლე არ შაღბეზრებიაო (მოხ. ქავთ.). დიალექტ. III. ალმანი (თ. ალმან) გერმანელი. ალმანი თურისთი მეიყუანა ერთი (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

ძვ., საშ., ქართ. I. ჰალო სურნელი ხე, საკმევლის ხე, ან ნაწვეთი ამ ხისა, საბრი, ალო, ალოე: „მური და ალოჲ ყოველთა თანა სულნელთა (მოვისთულე)“ (კ. იერ. -აღდგ 159, 36). ალო სურნელოვანი მცენარე და მისი გამონაჟონი წვენი, აგრეთვე სურნელოვანი ნივთიერება. ძეწნი თუ ალოდ მიგაჩნდეს, ზარდო, შესწვართო, მობარო (ქილ. 933, 30). ზმირინ-გუნდრუკთ საკმეველო, საყნოსელად ალო, / ქალწულთ გვირგვინთ სამკაულო, თავ-ჯიღოანთ ალო (გურამ. 153, 1, 3). ყრჩის ცა რაზარინ-ნარდიონ ალოდ (ბეს. 51, 4). შდრ. I. ალვა. საშ. ქართ. ალო „სამურავია. ბალახი არს დიდი ფურცელი, ასთა წელთა შემდგომად აყვავდების და ერთსა ნაყოფსა გამოიბამს და რა განსქდება, დიდსა ხმასა გაიღებს, და მისგან უცხო სუნნელი გამოვა, და მისის ფურცლის წვენი საბრად გაკეთდება და მისი ღერო სუნნელი ხეა უდის მსგავსი (საბა). ახ. ქართ. ალოე [ბერძ. άλόη, ης, ή] მრავალწლოვანი ტროპიკული და სუბტროპიკული მცენარე: ალოე – (აზუა) კალკ. არაბ. თავდაპირველად „ალოე“ ნიშნავდა მოხარშულ წვენს, რომელიც მზადდებოდა ერთ-ერთი სქელფოთლებიანი მცენარისაგან. შემდეგში ეს სახელწოდება მიენიჭა მთელ მცენარეს (ზ. მაყაშვილი, მ. ივანიშვილი). საშ. ქართ. II. ალო: 1. ძვ. დღიური ნახნავი, ხვნის დროს გუთნეულში მონაწილეთა სარგოს ერთეული;„ჯილღის მიზდი“ (საბა);ნახნავი მიწა მიზდად გუთნის დედისა, ან მეხრეთა შებმულთა ხართა და სხვ. (დ. ჩუბ.). და პატრონმან მიწისამან დასთესოს მიწა იგი, მაშინ მომხვნელსა მისცეს მართებული თვისი, ესე იგი არს – ჯერეთ ალოჲ, და ანუ ეგოდენივე მოუხნას (სამ. ბატ. დავ. 93, 14). ხარი ხარათ მაკლია და ალო ალოთ მაკლია (სამ. VII, 237). ბანბის ალო რომ გავათავეთ, ხათრისათვის თითოს დღის ალო ოს მანჯანას და ბაბაშის მოუხანით (სამ. VII, 436, 3). ახ. ქართ. ალო დარგ. 1. დღიური ნახნავი, – ხვნის დროს გუთნეულში მონაწილეთა სარგოს ერთეული. ორი დღის ალო მერგება, გადამიხნავენ ხელადა (რ. ერისთ.). ალოში გუთნისდედას მეტს არგუნებთ ხოლმე, ვიდრე – მეხრესა (ილია). ალოს გამოყვანა ცალკეული ალოების შეთავება, 23 სამუშაო დღის გამოყვანა. ხარები გვება უღელში, გამოვიყვანეთ ალოო (ხალხ.). 2. რისამე შესაფერი დრო;სეზონი. როცა სადილობის ალომ მოაწია, ეკვირინე თავად შევიდა რძალთან (დ. კლდ.). ალო დადგა ხვნა-თესვის, წადი, უგდე ყურიო! (აკაკი). თევზაობის ალო წავიდა და მეთევზე უმეტესად მეწისქვილეს ეხმარებოდა (ა. სულაკ.). ყველაფერს თავისი დრო და ალო აქვს – ცოლის თხოვასაც (კ. ბუაჩ.). ალო მეტნაკლები სემანტიკური გადაწევით და სხვადასხვა წარმოებით ფართოდ გავრცელებული სიტყვაა დიალექტებშიც. ალო დრო, სეზონი (სვან. ლიპარტ.). ზან. ო-ლე = ა-ლო (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. ალო: [ინგლ. hallo] შორისდ. იხმარება ტელეფონით ლაპარაკის დროს, ნიშნავს: გისმენთ! მისმინეთ! ერთი წუთის შემდეგ გიორგი ასმეთაურს ელაპარაკებოდა: –ალო!… გისმენთ (კ. მუმლ.). აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ, რიგ შემთხვევაში ალო – ს ომონიმური ცალები თავკიდურად ხშირად ჰ-აეთია წარმოდგენილი და ცალკე ომონიმურ ჯგუფს ქმნიან. ალო [ძვ. ბერძ. Άλλος სხვა] სიტყვათა ნაწილი, რომელიც აღნიშნავს „სხვას, სხვანაირს“ მაგ.: ალოქორია.

ალქატი უქონელი ანუ გლახაკი;ალქატი ორსახედ გამოითარგმანების – 1. ალქატი პირველად ღარიბსა ჰქვიან, რომელ არს უცხო, ესე იგი უცხოს ქვეყნით სტუმარი მოსრული ანა გარდმოვარდნილი, ხოლო 2. მეორე ალქატი – ესე არს ქალი მოქერაო და მოოქროს ფეროვნედ თმათა მექონი და პირისა ფერსა მისსა აქვს უცხოდ რამედ ალქატად შესახედაობა, რომელიც განსხვავებული იქმნების სხვათა საზოგადოთა მშვენიერთაგან სილამაზითა, ვითარცა საიშვიათო რაჲმე ანუ ანტიკი და ესე საიშვიათოდ ათასში ერთი ძლივს იპოვების და ფრიად შვენიერნი და მოხდენილნი იქმნებიან ქალნი ალქატნი. ალქატი ღარიბად ანუ საიშვიათოდ საპოვნელი;ვაალქატე ესე იგი გავაღარიბე;ანტიკი ალქატი, არმაღანი (თ. ბაგრატ.). „ვეფხისტყაოსნის ხელნაწერ ლექსიკონებში ალქატი შემდეგნაირადაა განმარტებული: 1. მსუბუქი, მჩატე, დამშხალული, ღარიბი, გლახა A2. გლახაკი, ანუ უპოვარი, რომელსაც არარა მოეპოვება გლახა B3/ სომხებიც ამას ეძახიან B6, B12 (წაქაძე 1976). ძვ. ქართ. I. ალქატი ღარიბი, ღატაკი: „მარადის სიტყჳთა ჰყუედრინ და ჰგუემნ (მდიდარი ცოლი ქმარს), ვითარცა კუერთხითა და ეტყჳნ: ჩემგან მიკჳრს, რომელ შენ სახესა ალქატსა ცოლ-ვეყავ“ (მ. სწ. 416, 20). საშ. ქართ. ლხინი ჩემი ვაალქატე (ვეფს. 251, 2). საალქატო გაგიხადოს მტრობის კლიტემ გასაღებლად (ვახტ. VI, 43, 81, 4). ახ. ქართ. ალქატი ძვ. 1. ღარიბი‚ გლახაკი‚ უქონელი. მოიღეს ძღვენი უსახო ფრიდონის არალქატისა (რუსთაველი). შდრ. II. არქატი. ალქატი 1. მწირი‚ გამოფიტული. ჩანდა, მიწა მეტად ალქატი იყო, მაგრამ ასეთი მიწების გაკეთილშობილება შეიძლება (ნ.  კეცხ.). ალქატი მიწა – მსუბუქი მიწაა, არ არის ღონიერი მამული, ფერად თეთრია (ზ.-ქართლ. მრეწ. IV, II, 192). ალქატი ყვითელი მიწა, უნაყოფო (ქართლ. მენთ.). უალქატო მიწებია, არაფერიც არ მოდის (კარალ., კოდ. ქართლ. ლექსიკ.). ◊ ალქატი ღომი კუთხ. (გურ.) თხელი ღომი – ქეგლ. ალქატი მარცვალი მსუბუქი, მოუსვლელი, ბჟიტი მარცვალი (გ. შატბ.). ალქატი სახე აქვსო, გამხდარ, სახეგალეულ ადამიანზე იტყვიან (გ. შატბ.).ახ. ქართ. ალქატი სხვადასხვა სინტაგმებში გვხვდება: ალქატი ხასიათი: ნუშო ბოროტი ადამიანი არ იყო ბუნებით, მხოლოდ ალქატი ხასიათი დაიჭირა (ვ. ბარნ.). ვერ შეითვისა ქართულმა კერამ უცხოური ქცევა თამამი, სიხასე თუ ალქატობა წრეგადასული (ვ. ბარნ.).შდრ. (სპ.) აქანტე უვარგისი, გაფუჭებული.დიალექტ. II. ალქატი ფერმკრთალი, მონაცისფრო, ქერა (იტყვიან კაცზე) საიქიოს იმით არიანავ უფერულნი კაცნივ, რომ იქ მკრთალი, ალქატი სინათლე აქვავ (ეთნ. საიქიო,VII, 73) – ალ. ჭინჭ. ფერალქატი: „ეს ძაბებ ძალიან ფერალქატებია, დაო, ვერ დაგიღებიან კარგადა“ (ფშ. ხორნ.).ვფიქრობ, რომ ამ შემთხვევაში ფერის აღსანიშნავად აქატი „აკატი“ იქნა გამოყენებული. შდრ. აქატე achates: „ყოველი ქვაჲ პატიოსანი შეგემოსა…, ლიგჳრიონი და აქატჱ“ (I, ეზეკ. 29, 13).

საშ. ქართ. I. ალყა: სალტე, რგოლი ან რკალი;გარშემო მდგარი ლაშქარი (დ. ჩუბ.). ალყა წრე, რგოლი. შენისა ტოილოსაგან ერთი ალყა წამატანე მის ყმისა (ვისრ. 256, 34). იმისი ერთგულების ალყა ყურში უნდა გამეყარაო (შჰნ. III, 319, 3). ერთგულების რგოლის (ალყის) ყურში გაყრა ნიშნავს ვინმესადმი თავდადებას, მორჩილად ყოფნას, მონად გახდომას. მრგვლივ მინდორსა მოსდგომოდეს, ალყას გარე შემოჰკრვიდეს (ვეფხ. 73,2). და სუფრასა ზედა მაშხალის ასანთები ალყა ქონითა ანუ სელითა იქნების (გარიგ. 75, 11). ახ. ქართ. ალყა წრე, რკალი. მშვენიერ დაცემულ მინდოზე… მოჩანდა ალყად შემორტყმული ურმები (ა. ყაზბ.). 2. გარემოცვა, ბლოკადა. ალყა შემოურტყამს დიდ მოურავს ნარიყალასთვის (ვ. ბარნ.). შემოარტყეს ზარნავას სახლ-კარს ალყა წინასაწარ (ჭ. ამირეჯ.).არაბ. ჰალქატ „წრე, რგოლი“ (სპ., თურქ. ჰალკა) > ქართ. „ალყა“ (წერეთელი 1992, 92). ახ. ქართ. II. ალყა ძვ. აბრეშუმის, ნაწლავის ან ლითონის სიმი (ძალი), უმთავრესად – საკრავისათვის. მე ის მიკვირს, … ამ ოთხ უბრალო და მოუხეშავ ალყას ვინ მისცა ამდენი მელოდია (ჭ. ლომთ.). დიალექტ. ალყა, მრ. ალყაჸები ჩონგურისა თუ ფანდურის სიმები. გოგალ (სახ.) ჲე მაგ ცხარს რო დაჰკლავ, ალყაჸებიღ // ალყებიღ გაჸაკეთიდი (თუშ. ხუბ.).მაგის მეტს აღარ გიამბობთ, ფანდურის ალყა გამწყდარა (ხევს. პოეზ. 593, 11). დაგიკარ, ჩემო ფანდურო, ალყებმ გაიღა ჟრიალი (ხევს. პოეზ. 584, 1) – ალ. ჭინჭ.ალყა–წრე და ალყა–სიმი წარმოადგენენ ე. წ. ჰეტეროგენულ ომონიმებს, ე. ი. მომდინარეობენ სხვადასხვა არაბული სიტყვებიდან, რომლებიც ქართულში დაემთხვა ერთმანეთს სიტყვის თავში ع–სა და ح–ს დაკარგვის გამო (ანდრონიკაშვილი 1965, 311;იმედაძე 2014, 107).

საშ. ქართ. I. ალხი ნაზამთრი მჭლე პირუტყვი (საბა, დ. ჩუბ.). დიალექტ. ალხი 1 გამხდარი, ლუბი საქონელი. 2. თხელი აგებულების კაცი (მთ. კაიშ.). ალხი ცხოველი, რომელიც არ სუქდება. „– როგორ გამჴდარი ცხენი გყავ, სტეფანე? მე კი მსუქანი ვარ? ალხია, ვერ სუქდება“ (მოხ. ღუდ.).ალხი (მოხ., მთ.) გამხდარი, ხმელი (ლ. ლეონ., ო. ქაჯ., ლ. კაიშ.). შდრ. ზან. არხი, ახი გამხდარი (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ. II. ალხი დიდი სიცხე‚ პაპანაქება. დაბნდეს, მკვდარსა დაედარნეს, მჭვრეტთა სწვევდა გულსა ალხი (ნ. ციც. 355, 4). შდრ. (თურქ.) ალიქ. ისეთი ალხი იდგა, სიცხის ბუღი თონედან წამოსულ მხურვალებასავით სახეში ალმურად სცემდა (გ. ციც.). ხელისგულივით მოჩანდა სიცხის ალხში გახვეული სოფელი (ნ. შატ.). შუადღე. ზღვა და მზისგული, ალხი. სიცხეში სილას გართხმია ხალხი (გ. შაჰნ.). დიალექტ. III. ალხი მუცლისა (დ. ჩუბ.). ალხი კუჭის აშლა‚ ფაღარათი. მუცელში ალხად ხომ არა ხარ? (ლ. ქიაჩ.).სიალხე კუჭის აშლილობა. მაღალი ტემპერატურის დროს ბავშვს დიდიხანია სიალხე აქ (პირველი სვირი) (ზ.-იმერ. ძოწ.).ალხის ცემა (გურ.) საჭმლის ან სასმელის წყენა, კუჭის აშლილობა, ცუდად გახდომა (ი. ჭყონ.). მიმინოს ერთგვარი ავადმყოფობა (ა. რობ. 170) – ალ. ღლ. დიალექტ. IV. ალხი || ჰალხი ხალხი (ზ.-იმერ. ძოწ.). V. ალხი: ალხზე დგომა დიალექტ. ყალყზე დგომა. „მაინც დგებოდა ალხზედა“ (გურ. ღლ.).

საშ. ქართ. I. ამალი ანაზდად შიმშილით მიბნედა – საბა, დ. ჩუბ. ნავღლისა ჭამა მომარჩენს და გარდამიგდებს ამალსა! (ქილ. 677, 13). ამათითა ჭამითა ამალსაცა ვერ მოიბრუნებენო (ქილ. 836, 17). ამალ- ძირისაგან სამწერლო ქართულსა და დიალექტებში გვხვდება შემდეგი ზმნური ფორმები: დაიამლება (ხევს. ქიზ.) შიმშილისააგან ძალ-ღონე გამოელევა, დასუსტდება. თუ რძე არა აქვს, ბატკანი დაიამლება («დიალ.»). დაამლული, დაამლებული ძალიან მოშივებული, მოწყურებული;შიმშილისაგან დასუსტებული. ბალახს არა უშავდა რა საძოვრად. ამ ადგილას კარგა ხანს იტრიალა დაამლულმა ცხვარმა (გ. ბუთხ.) – ქეგლ. ამავე მნიშვნელობით იხმარება ეს სიტყვა მთიულურში, ფშაურში… მოხეურში კი დაამლული სენისაგან არაქათგამოცლილს ნიშნავს. ეგ ცხორი საყვალად აღარ გამადგება, ავამტყოფობისაგა დაამლულია (მოხ. ღუდ.). დასტურდება ამალ-სიტყვიანი ფრაზეოლოგიზმიც: ამალს მოიბრუნებს მშიერი ოდნავ დანაყრდება და სულს მოიბრუნებს. „რო ჲშიან და ცოტაჲ შეჲჭამს, ვიტყვით: ამალი მაიბრუნაო“ (ფარცხ., ქართლ. მენთ. XVII). აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ ივ. გიგინეიშვილს „ვეფხისტყაოსნის“ 398-ე სტროფის მეორე სტრიქონის „ზენაარ, სულთა ნუ გამყრი, ამბითა შრეტდი ამ ალსა“. „ამ ალა-ს“ ნაცვლად სწორ ფორმად მიიჩნევს ამალ-სიტყვას. შდრ. ზენაარ, სულთა ნუ გამყრი, ამბითა შრეტდი ამალსა (ვეფხ.). ამასთან დაკავშირებით იგი შენიშნავს, როგორიც უნდა იყოს ამალ-სიტყვის წარმოშობა. ამჯერად ჩვენთვის მთავარია ის, რომ ქართულში იგი უფრო „სურვილის“ მნიშვნელობითაა გავრცელებული, ოღონდ მნიშვნელობის მხრივ ორგვარი ნიუანსი მოეპოვება. ეს მნიშვნელობაა ფიქსირებული ს.-ს ორბელიანის ლექსიკონში და ეს მნიშვნელობა აქვს ამ სიტყვას „ქილილა და დამანაში“. მეორე მხრივ, ამალი სურვილსავე ნიშნავს „სიყვარულის, ტრფობის“ გაგებით, ოღონდ სამალის სახით შემოუნახავს ქართული მწერლობის ძეგლებს (გიგინეიშვილი 1975, 41). შდრ. ამალ არაბ.-თურქ. სურვილი. საშ. ქართ. II. ამალი ზურგით ტვირთის მზიდავი მუშა. (თ. -არაბ.) ჰამალ / ამალი – დ. და ნ. ჩუბ. იგივე სიტყვა ოღონდ ფონეტიკურად ცვლილი უნდა იყოს ამბალი მეკურტნე მუშა (ხუნდ. ფსევდ.) – ი. გრიშ. ახ. ქართ. დიალექტ. III. ამალი (ამალა) ამყოლები, ერთნაირი ხასიათის ამხანაგები. თუშნი გაწყუიტეს, ერეკლემ შექნა გაქცევის ამალი (ფეშ. 849, 1). გურიაში ჩამევედი, ვერსა ვიშოვე ამალი (ფირ., გურ. ჯაჯ.). ამალა (არაბ.) საკუთრება;მხლებელნი (დ. ჩუბ.) – ქეგლ.დიალექტ. IV. ამალ [აზ. მლ] ოინი, ხრიკი, ფანდი. მოღაჲ ჩემთან, მე ერ ამალს დაგაჩვ (მოდი ჩემთან, მე ერთ ოინს გასწავლი);გადევ (ვაჟები) მიდოდნენ იმასთან ამლევ დაასწავლეველა (ფანდების სასწავლად) (ინგ. ღამბ.).

საშ. ქართ. I. ამანი (არაბ.) იმამი – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. ამანი ემიდა, ჰურიათა მღვდელნი მარცხენასა მკლავსა შეიცვემდენ სარტყელსავით – საბა. ახ. ქართ., დიალექტ. II. ამანი ღონე‚ ჯანი. ეგ ყველაფერი, ჩემო ლუარსაბ, თავისუფალი მოქმედების ამანი გახლავს (მ. ელიოზ.). [დავითს] არც ფიქრის ამანი ჰქონდა და არც ოცნების (ა. გალდ.). „ისე დავიღალე, ამანი არა მაქვს“ (იმერ. ბერ.).

ამანათი (არაბ.). საწინდარი;მზევალი;ანაბარი, ნივთი მიბარებული ან გაგზავნილი ვისთანმე – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. I. ამანათი იგი მამას შეავედრებს ამანათად ფალავანსა (შჰნ. I, 1181,1). ახ. ქართ. ამანათი ძვ. მძევალი. ან ვის გზავნიან ვოლსკთა შორის რომს ამანათად? (ი. მაჩაბ. თარგმ.). ჩემი შვილი შენი ამანათი იყო და სად დამიკარგეო (ეკ. გაბ.). უფრო გულდაწყნარებული იქნები, როდესაც ლეკთა წარჩინებულნი ამანათებივით გეყოლებიან ხელში (ვ. ბარნ.). დიალექტ. ამანათი (არაბ. ამნათ) გუდ., ხ., ფშ., თ. შეხიზნული (ა. შან., თუშ. ცოც.). საშ., ახ. ქართ. II. ამანათი ძვ. მიბარებული‚ მინდობილი რამ. ასი ოქრო ერთ კაცს ამანათად მიაბარა («მელის წიგნი»). აქაოდა კამეჩი პირუტყვია, შებრალება არ უნდა?! თუნდაც სხვის ამანათი, სხვის მონაბარი არ იყოს! (ილია). ახ. ქართ. III. ამანათი შეკრულ-შეფუთული ნივთი‚ რომელიც სადმე იგზავნება ფოსტით. ქალმა ფოსტალიონს ამანათი ჩამოართვა (ი. მოსაშ.). მე წერილსა და ამანათს მოველოდი (ქ. ბაქრ. თარგმ.). იუსტ. აბულაძე ამ სიტყვას უკავშირებს ამანათ-ს არაბულ ამნთ, რაც ნიშნავს „სანდოობა, ერთგულება, „შენახვა-მინდობა ერთგულ ხელში“, ოღონდ იუსტ. აბულაძე ამ სიტყვის ასეთ მნიშვნელობებს I. იძლევა: საზრუნავი, ზრუნვის საგანი, დანაკვეთი, ჩასაბარებელი, დეპო (იუსტ. აბულაძე 1916, 792). გ. წერეთლის აზრით, ამანათი იმავე არაბულ სიტყვას უკავშირდება, ოღონდ მნიშვნელობა მისი არის „შენახვა ერთგულ ხელში, შესანახად მიბარებული“ (გ. წერეთელი 1951, 18). შდრ. დიალექტ. ამანეთი (არაბ.) ღმერთზე (ვინმეზე) მიბარებული შესანახავად. მემრენ ამასა ამანეთათ გვიტევენ (ჰ.). სტუმარი ღმერთის ამანეთია, იმა ლამაზი თუალით შევხედავთ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ემანეთი (არ. emanet) საპატრონებლად ჩაბარებული, შესანახავად მობარებული, ყურადღება მისაქცევი. ესა ჩემი ემანეთია, მის ბაბომ დიმიტია (ინ.), ჩუენა ღმერთის ემანეთი ვართ (მ., ჩვენ. ფუტკ.). სავარაუდოა, რომ ეს სიტყვა სხვადასხვა გზებით იყოს ქართულში დამკვიდრებული.

ამარი: ძვ. რაოდენობა, რაერთობა – დ. ჩუბ. ძვ. ქართ. I. ჰამარ-ყოფა ანგარიში;აღრიცხვა: „უკუეთუ პირველ ჰამარ-ყოფისა და მიჴდილობისა აღესრულოს ვინმე ზემოთქუმულთა მათგანი“ (დ. სჯ. 166, 20). საშ., ქართ. I. ამარი სიმრავლეთ რიცხვი, ანუ რაოდენობა;განდიდებულება აღარიცხველთა რაჲსაცა (თ. ბაგრატ.). ძვ., ახ. ქართ. ამარი ძვ. რიცხვი, რაოდენობა (შდრ. უამრავი). რაც მიიწერა სოფელმან, ვერღა დავსთვალე ჰამრითა (ბეს. 79, 7). იგი ნავი მეკობრეთა მას დღეს ნახეს, არ ახვალეს, მუნ დებულთა საჭურჭლეთა ამარიმცა ვით დათვალეს (რუსთაველი). ღჳნის ამარი რა იყო, მოიღეს ურმითა და ჭურითა (ქ. ცხ. II, 261, 18). ეგევე ფუძე გამოიყოფა სიტყვაში უამრავი «ურიცხვი» (საბა).საშ. ქართ. II. ამარი: „მისი იმედნეულივით“ (იმედნეულობა – გულდებულობა) – საბა. არ მებრალების საქებრად თამარი, მისი ამარი (არჩ. 182, 24, 2). მე დავრჩენილვარ შენი ამარი (გ. ლეონ. 138, 14).

საშ. ქართ. I. ამარა მღერი. ამარა მღერი არის ერთობ მხურვალი და წვითა ამოვა (ქანან. 379, 16). თუ ტანზედა მღიერები გამოესხას, ის ოთხი ფერი არის. ერთსა ამარ ჰქუიან… მესამესა ნამლა (ქანან. 379, 13). საშ. ქართ. II. ამარად, ამარა ზმნს. თავის ნებაზედ, ან ვისისმე იმედით, ვითარ, დაშთომილი ღვთის ამარად. დაგდება პერანგის ამარად. შენს ამარად (დ. ჩუბ.). იხ. II. ამარი. ამარა ზმნს. მხოლოდ და მხოლოდ ერთი რისამე მქონე. სოფლელი გლეხის შვილი ვარ, მჭადითა გამოზრდილია, უქუდო, ჩოხის ამარა, ქალამნებგაცვეთილია (ი. დავით.). [წყლიდან] ამოხდა, ქვაზე ჩამოჯდა, მარტოკა შარვლის ამარა (ვაჟა). მარტოდმარტო მოდიოდა ხანჯლის ამარა (ვ. ბარნ.). ამარა ამარი, ჰამრ, ამარაჲ – ამარა (სვან. თოფ., ქალდ.).

საშ. ქართ. I. ამარტა აღრალების ქვა – საბა. ამარტა ქარვა. და თუ ამარტა ღაწუთა და ბაგეთა მოსდვის ვინ (ვისრ. 68, 25). ირისე ცასა ჰფერობდა, ცით კრთოდეს ამარტანია (ბეს. 84, 17). გადატ. ამარტის ველი ლოყა. გესხნეს ხალები, მაკრძალები, ამარტის ველად (ბეს. 35, 8). ამარტის ფერად შეცვალა ბროლი ცრემლისა ბანამან (რუსთაველი). უზის ლალი და ზურმუხტი ტახტსა, ვინ ჰკადრა ამარტა (ფეშ. 184, 2).ახ. ქართ. ამარტი ძვირფასი ქვა‚ − ეშმი‚ იასპი. და შენი მხოლოდ ნაჩუქარი მიყვარს ამარტი (რ. გვეტ.). სადაც ეყარა მოწიწებით თვალსატყუარი: სათი, ამარტი, ამეთვისტო, ძოწი, გუარი (ი. გრიშ.). საშ. ქართ. II. ამარტა მბრძანებელი, მმართველი, უფალი. თუალთა მისთა მარგალიტი ხოვრიელად ამარტასა ზედა დაასხეს (ვისრ. 144, 11). შდრ. ამირა, ემირატი საემირო (უნივერს. ელერდ.).

ძვ., საშ. ქართ. I. ამბა ამშენებელი – დ. ჩუბ. „მიუგო მათ ამბა იოანე“ (მარკ. 247). „აღწერა ამბა (ანბა) იოვანე“ (ლიმ. 1, 6). საშ. ქართ. კუალად ჰყო ალავერდელი ეპისკოპოსად, რამეთუ იყო აქამომდე ამბა და მონასტერი და მისცა სამწყსო და ხარისხი თავ კახთა ეპისკოპოსთა (ქ. ცხ. IV, 568, 9). ამბა ძვ. მამა (მონასტრისა] მონასტრის წინამძღვარი. – ამბა ალავერდელი. – ამბა გიორგი (ოპიზელი). ზოგჯერ ამბა და ანბა ერთი და იმავე თხზულების ერთსა და იმავე გვერდზეა ნახმარი: რომელსა ერქუა ამბა ისაკ და კუალად სხუასა ამბა ასონა და ანბა ივლიანე (ეფრემ. ცხოვრ. 94, 5) (სარჯველაძე 1984, 313). იხ. I. აბა.დიალექტ. II. ამბა შესაკავებელი (ურმისა, მარხილისა) – ა. შან. ვფიქრობთ, რომ ამბა < ამბოლი უკანა უღლეული – საბა, ქეგლ. ამბოლი უღლეულთა წინა ხარი (ი. გვარ.) – ალ. ღლ.

ძვ., საშ. ქართ. 1. ამბარი (არაბ. ანბარ) სულნელია ერთგვარი. „წარმოიღეს ხარკი…, მუშკი-ლიტრა ათასი, ამბარი – ეგზომვე“ (ქ. ცხ. 172, 9). საბას მიხედვით ამბარი სუნ(ნ)ელია, ზღვისაგან გამოიღებენ, რომელ(ნ)იმე ფუტკართ(ა) ფიტს(ა) იტყვიან (იტყვის B), სხვანი თევზთა (თევზის B) შავასა (შავათა B+ და Z) სხვანი სხვასა დ. ჩუბინაშვილი მიუთითებს მხოლოდ ამბრი (არაბ.) ფორმის შესახებ. და უდისა, სანდლისა, ამბრისა, ლადანისა და ღალია მუშკისათვის ხშირად ასუნებინეთ (იად. 247, 17). ამას უსუნებ ამბარით (ვახტ. VI, 33, 96, 2). უკმევდეს მუშკს და ამბარს (რუსუდ. 89, ქვ. 1). მისგან მოდის სურნელება, მუშკ-ამბრისა მას უდისა, შეყრა მიღირს ყოვლს ქვეყანად მას უცხოსა, მას უდისა (თეიმ. 319, ქვ. 6). აქა არს ყუავილი სუმბული, ფერით სპეტაკი, მგზავსი ნარისა, და მიწასა ზედა განრთხმული, სურნელი, ვითარცა ამბარი (ქ. ცხ. IV, 314, 19). კაცს ვისმე სახლი-სამყოფი, ზღუდე უყვარდეს ამბარით, იგ ტყვიას როდის იქონებს, ამას უსუნებ ამბარით. ვზარდო ფერადი ყვავილნი, მოვიღოთ მთით და ამბარით, მას ვინ გაუშვებს, გამკილვენ: „ამან მისთანა ამბარით“ (ვახტ. VI, 96, 1). ახ. ქართ. ქეგლი – ამბარი სურნელოვანი ნივთიერება (შდრ. მუშკ-ამბარი). ზღვის ზვირთნი ამბრისა და მუშკის სურნელებას ფენდნენ (გ. ყიფშ. თარგმ). || ირონ. მყრალი რამ, ცუდსუნიანი რამ. დიდი საქმე იყო პატრონამდის ისე მიგეღწიათ, რომ ან არ გასვრილიყავით, ან კიდევ ერთი ამბრის სურნელება თან არ აგეყოლიათ (ილია). ზან. ანბარი ამბარი;ამბრი (მცენ.) (მეგრ. ქობ.). ლექსიკოგრაფიულ შრომებში ანბარი განმარტებულია, როგორც არაბული წარმოშობის სიტყვა. შესაძლოა სიტყვის შემოსვლის გზა უშუალო იყოს (იმედაძე 2014, 106-107). ძვ. ქართ. II. ამბარი საჭმელი, საჭამადი: „ამბარსა განუყოფდეს ჴელმწიფეთა“ (იპ. რომ. – კურთხ. ისაკ და იაკ. 114, 2). საშ. ქართ. III. ამბარი (სპარ.) საფქვილე ზანდუკი ან სახლი პურის შესანახავი, ბეღელი. ამბარი ამბრი. ამბრი (არაბ.), ამბრა – დ. ჩუბ. სახელმწიფო ამბარი: მცირისა საქმისათვის არა მოიყვანებიან ტანჯვად თავადნი… ხუცესნი და დიაკონნი, თვინიერ მეფის ორგულებისა და მამულისა., ეკკლესიისა გატეხისა, საჴელმწიფოსა ამბრისა და საჭურველოთა სახლთა (სამ. ბატ. დავ. 147, ქვ. 3). ხოლო ვინცა აღმოჩნდეს წარმხდენელ მიბარებულთა ლართა, ამბართა… ერთისათვის ორად ზღვევითა და პატივისა მოკლებითა გარდახდეს (სამ. ბატ. დავ. 36, 6). ანბარ, ამბარ საწყობის, სამ. შესანახის, საკუჭნაოს სახელია (ჯავახიშვილი V, 1986, 107). ქეგლში ამბარი გვხვდება შემდეგი მნიშვნელობებით: ამბარი (სპარს.) ბეღელი. ქურდმა დაჩხრიკა სულმთლად სახლ-კარი, ხულა, მარანი, ჭერი, ამბარი (რ. ერისთ.). 2. ყუთის მსგავსი დიდი (რამდენიმე ათეული ფუთის) ტევადობის სათავსი-ხორბლეულის ან ფქვილის შესანახად (ქართლ-კახეთში). მარცვლეულის ამბარი-ფქვილის ამბარი. ორი გამოცხობა რომ კიდევ იყოს ამბარში, მეტი აღარ იქნება (ა. ერ.-ხოშტ.). ამბარი (არაბ.-სპარს.) დიალექტებში მნიშვნელობის მეტ-ნაკლები გადაწევით იხმარება. 1. ხარო, ბეღელი, საწყობი, ფქვილის შესანახავი ადგილი. „ქიბილის ჩასაყარი ამბარი ბილა არ გუაქ“ (ხ. ფ.) (ჩვენ. ფუტკ.). 2. ბეღელი. მივიდა და ამბარში ჩაჯდა (ჯავახ. მარტირ., ზედგ.). 3. ოთახი ან კიდობანი ხორბლეულის ან ფქვილის შესანახავად. წინეთ აქაც ვიცოდით ამბარი პურისთვინ. ამბარი ფიცრის დიდი ყუთი, ზანდუკის მაგვარი, ზოგჯერ კედელზეც მიაშენებენ ხოლმე, ხმარობენ მარცვლეულის, ხილისა და მისთ. შესანახად (იმერ. გაჩ.). ბეღლის გარდა ამბრებიც აქვთ. ამბარი ფიცრის ყუთია ოთხფეხზე ასხმული. ამბარი აბანოზისაა მიღებული, ცაცხვისაც იციან (ქიზ., მრეწ. I, 73). 4. წისქვილში მარცვლეულის ჩასაყრელი ნაწილი. ჩონ ამბარ უძახით კიდო წისქვილის ნაწილს, სადაც რო მარცვალი ჰყრია და ჩამოდის დასაქბავათ (მესხ. ფეიქრ.). 5. წისქვილში დადგმული სამინდე ჭურჭელი, გატიხრული სამად ხორბლისათვის, ქერისა და სიმინდისათვის (ქართლ. ძიძიგ. ანგარიში). ამბა[რ]ი ნავის თავისუფალი ადგილი, სადაც დაჭერილ თევზს ყრიან (აჭარ. ნარაკ.). კ. კაკიტაძის აზრით დასტურდება ამბარის შემდეგი მნიშვნელობები 1. შენობა ხორბლეულის ან ფქვილის შესანახი || ბეღელი. 2. საფქვილე ზანდუკი (საბა, ჩუბ.). 3. წისქვილში დადგმული სამინდე ჭურჭელი (შ. ძიძიგ.). 4. საჭმელი, საჭამადი (ი. აბულ.). მნიშვნელობათა ცვლა სახეზეა. მისი დანიშნულება ნათელია – იგი არის შენობა ან ჭურჭელი, საკუჭნაოს, საწყობის ფუნქციით. საყურადღებოა მისი მნიშვნელობა, როგორც საჭმლის აღმნიშვნელისა. ცხადია, რომ იგი სწორედ საჭმლის (ხორბლის, ფქვილის) შესანახი ჭურჭელია და, აქედან გამომდინარე, მნიშვნელობის გადაწევა არ არის გამორიცხული. თანამედროვე ქართულში მისი გამოყენების არე შეზღუდულია, საქმე ის არის, რომ ბეღლის, ამბარის ადგილი დაიკავა ელევატორმა [ლათ. elevo-დან მაღლა ვწევ) [ხორბლის შესანახი დიდი შენობა, ბეღელი, რომელსაც აქვს სპეციალური მექანიკური მოწყობილობა მარცვლის გასანიავებლად, გასახმობად, დასახარისხებლად და სხვ.). მას დარჩა მხოლოდ საშუალო ზომის საფქვილე ყუთის აღნიშვნის ფუნქცია. ე. ი. სახელთა ერთი კლასიდან (სამეურნეო შენობები) იგი სხვა (სამეურნეო სათავსოთი) კლასში გადავიდა (კაკიტაძე 2005, 69).

ძვ. ქართ. I. ამბოხი ხალხი. „ვითარცა იხილა პიტიახშმან ამბოხი იგი და ტირილი მამათაჲ და დედათაჲ“ (შუშ. IX, 17). „იესუ მიჰრიდა ამბოხისა მისგან მოადგილსა მას“ (ი. 5, 13 C).ძვ. ქართ. II. ამბოხი «ამბოხი», არეულობა, ჩოჩქოლი. „უფროჲსი ამბოხი იქმნებოდა“ C, – „უფროჲსღა შფოთი იქმნების“ (DE, მთ. 27, 24). „ამბოხი იქმნა სოფელსა მას იონთასა“ (რიფს. 166, 6). „ამბოხი და ღაღადებაჲ და რისხვაჲ აღადგინა მის ზედა“ (მრთ. S. ოქრ. მარხ. და იონ. 104, 37). სიტყვა შემოსულია სომხურიდან: შდრ. სომხ. ამბოხ ბრბო“, „სიმრავლე (აჭარიანი 1971, 151, აბულაძე 1956, XVI;ანდრონიკაშვილი 1966, 223, გიგინეიშვილი 2016). ძველ ქართულში ვლინდება ანბოხიც. ანბოხის აღძრვა: „აღიძრა ანბოხი დიდი სტჳრითა და ბობღნითა… განვიდეს… შემთხუევად მისსა“ (H – 341, 3). ძველსავე ქართულში გვხვდება ამბოხ-ფუძისაგან ნაწარმოები და რთული სიტყვები: მაგ.: ამბოხოანი, მეამბოხე.საშ. ქართ. II. ამბოხი: ამიერიდგან დააცხრონ ამბოხი (სამ. IV, 499, 13). ახ. ქართ. ამბოხი ამბოხება, არევ-დარევა, აღშფოთება. ძნელია სთქვას ვინმემ, ეს ამბოხი რით გათავდება (ილია). ფხოვში მგზავრობამ დაარწმუნა მეფე, ხელახალი ამბოხი არ უნდა ყოფილიყო მოკლე ხანში მოსალოდნელი (კ. გამსახ.). ეს ფიქრი უკვე ამბოხს ნიშნავდა დედის ოთახის წინააღმდეგ (ნ. გელ.).საშ. ქართ. III. 1. ამბოხი დაუმჟავებელი მაჭარი – საბა. ახლად დაწურული ყურძნის წვენი, ოდნავ შემაჭრებული, შუშხუნა. ქვევრებში დადუღდნენ ამბოხი მაჭრები (შ. ფორჩხ.).დიალექტ. ამბოხი – მაჭარი დუღილისას და ახლად დადუღების ხანაში (იმერ. გაჩ.). ტკბილი მეორე დღესვე „იღვიძებს“, წვრილ ბუშტულებს დაიყრის, ამოძრავდება, თანდათან „შეხურდება“, ბუშტებს დაიმსხვილებს, „აბუყბუყდება“, აფოფუნდება, ქაფდება, შფოთავს, დუღს“. ასე იქცევა ტკბილი „ამბოხად. ამბოხი „ენას კბენს“, გემოტკბილი, მაგრამ თბილი. მესამე-მეოთხე დღეს ნელ-ნელა „ჩაიქოშინებს“, ქაფს გადაიწმენდს და „მიიძინებს“;ხანდახან „შეიშმუშნება“, ამოისუნთქავს. ამბოხი დამაჭრდება, მაჭარი გრილია, მაგრამ მწარე, ენას ცოტა ეთამაშება (რაჭ. ფრ. 214). იხ. აგრეთვე: (ზ.-იმერ. ძოწ., ლეჩხ. ალავ.). დიალექტებში ამბოხი შეიძლება შეგვხვდეს ქამბოხის ფორმითაც. მჟავე წყალივით რო დეიწყებს ღვინო ციცხინს ის არი ქამბოხი (რაჭ. კობახ.). ამ შემთხვევში ქ ბგერის გაჩენა ადვილად აიხსნება, თუ გავითვალისწინებთ რომ ამბოხი < hambōh (ანდრონიკაშვილი I, 1996). 2. ამბოხათ იქნება შემჟავდება. მიყვარს ახალ-ახალი კუპუსტო, ამობახათ რო იქნება (ზ.-იმერ. ძოწ.). გადატ. ჭაბუკზე იტყვიან „ამბოხიაო“, უფრო დასრულებულზე ამბობენ „დამაჭრდაო“, დავაჟკაცებულზე „დაღვინდაო“ (რაჭ. ფრ. 221).ომონიმი ამბოხი სხვადასხვა დროსა და გზებით უნდა დამკვიდრებულიყო ქართულში.

ახ. ქართ. 1. ამბრი [ფრანგ. ამბრე < ამბარ] იხ. I. ამბარი. ამბრი (ამბრისა) [ფრან. ამბრე სურნელი < არაბ. ‛ანბარ] ||  გადატ. სურნელება. ყველაფერს, რაც კი... კეთილხმოვანობს, ლამაზობს... მოვსტაცე ამბრი, ფერად − სხივები (კ. მაყ.). საშ. ქართ. II. ამბრი: ამბრი არაბი ხალხური ეპოსის პერსონაჟის სახელი. დაიწყო მან კაცმან ამბრი არაბისა ამბისა თქმა (მოსე ხონელი). მაშინ დაუმძიმდა ამბრი არაბსა და ჰრქუა აბუტარს (ამირან. 157, 8).

საშ. ქართ. I. ამება სიამე. ვირ ცოცხალ ვიყავ, არ მომხვდა, მზეო, შენთანა ამება (თეიმ. I, 60, 82, 3). შდრ. ძვ. ქართ. ჰამება სიამოვნება. ახ. ქართ. ამება სახელი აამებს ზმნის მოქმედებისა, – სიამე, სიამოვნება. ნათელი და ბნელი, ტკივილი და ამება ერთმანეთში გაება და ჩაეწნა (ილია). გულხელდაკრეფილს ერთს ვერ ნახავდით – ყველა ცდილობდა მეფის ამებას („მნათ.“).ახ. ქართ. II. ამება [ბერძ. amoibē ცვალება, შეცვლა] უმარტივესი, მიკროსკოპული ერთუჯრედიანი არსება, არა აქვს სხეულის მუდმივი ფორმა;ცხოვრობს წყალში (იწვევს ნაწლავების ავადმყოფობას). ყოველ სულიერს, ერთუჯრედოვან ამებასაც კი… უფლება აქვს უყვარდეს ვინმე (კ. ბუაჩ.).

საშ. ქართ. I. ამლაკი „ჭრელი ცხენი“ (საბა). ამლაკი ჭრელი ცხენი თ. აბლაყი – ნ. ჩუბ. აბლაყი, ამლაკი – ჭრელი ცხენი“- (საბა). ამლაკ < არაბ. (კ. წერეთელი 1992, 94). დიალექტ. II. ამლაკი აზიზი. ე გოგო ცოტა ამლაკი მჭამელია (ზარანი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ამლაკი მჭამელი, ამლაკად ჭამს იტყვიან პირუტყვზე და ადამიანზე, თუ უმადოდ, უხალისოდ ან ცოტას ჭამს (იმერ. ქავთ.) იხ. I. ამალი.

საშ. ქართ. I. ამო ზედ. საამოვნო – დ. ჩუბ. საამოვნო, სასიამოვნო, განსასვენებელი – ნ. ჩუბ. დაუწყო მათ ამო საუბნარია (ვეფხ. 34, 4). ვჭამეთ ხილი იგი, რომელ არა უნახავს პირსა კაცისასა ეგზომ ამო რამე (ამირან. 424,1). მისთვის თქმულია, მსმენელნო: «ამო საჭვრეტელია ერთი მტკიცე პირი»ო (ბეს. 125, 26). ამირბარს ვეყმე ავთანდილ ამოდ რა ლმობიარესა (ბეს. 115, 3). ამოსა წყაროსა ზედან მიმიყვანა (რუსუდ. 23, 4). საამური იწყო მობერვად ნიავმან ამომან და იშვა მათგან ქალი… თამარ (ქ. ცხ. II, 115, 6). შდრ. ძვ. ქართ. ჰამო გემრიელი, საამური. – ილ. აბულ.ახ. ქართ. ამო ძვ. მაისის ღამე, მიბუნდვილი, გრილი და ამო (ნ. ბარათ.). ამოდ ზმნს. – თქვენ…იმ სახსორებს ამოდ სასმენი სიტყვებიც თან გამოატანეთ (ი. მაჩაბ.). ამო-გემო წყნარი, დინჯი, ტკბილი. ვაჟკაცი ამო-გემო სჯობ, რო გაჭირდება, – მჭეხარი (ვაჟა). საშ. ქართ. II. ამო ჩვენებურად, განქარვებადად და ფუჭათ დაინიშვნის. ամայի (ამაი) ვერანა, აოხრებული ქვეყანა ანუ ნასოფლარი ანუ ნასახლარი, სომხურათ ასე დაინიშნება (თ. ბაგრატ.). შდრ. ამაო.ამო ბრძან. შემოკლებული ამოდი! ყური დაგიჩნდა, სხივი კრთის, სრულად დამიჩნდი, მთვარეო! …გულს სწყურის გნახოს ბადრადა, ამო, ამოდი მალეო! (ვაჟა).

საშ. ქართ. I. ამოვანი სასიამოვნო, საამო – დ. ჩუბ. ძვ. ქართ. ჰამო > ამო > ამოვანი.საშ. ქართ. II. ამოვანი იგივეა, რაც მავანი: ესა და ეს. ამოვანი კაცი გამოჩენილა, მრავალი დეუი მოუკლავს (შჰნ. III, 181, 18). ამოვანი < მავანი. საშ. ქართ. III. ამოვანის მთა // ამონის მთა დამავენდის ანუ დემავენდის მთა. ამოვანის მთაში და ორმოა მეტად ბნელითა (შჰნ. III, 687, 3). შდრ. რომლის ჯურღმულში ზოჰაქი ჩაჰკიდეს. ამონისა მთასა შიგა, ორმო არის მეტად შავი (შჰნ. III, 426, 3). ამოვანი < ამონი.

ანაფორა ზედამიმართად ითქმის – საბა. ანაფორა ნაკურთხი ბერი – დ. და ნ. ჩუბ. სიტყვა ანაფორა ხშირად გამოიყენება საეკლესიო ლიტურგიაში როგორც ძირითადი ისე გადატ. მნიშვნელობით. ანაფორა 1. სამღვდელო ფართო სამოსელი, სინანულისა და მორჩილების სიმბოლური გამოსახულება. „ანაფორა“ მიუთითებს, რომ მისი მატარებელი ასრულებს უსისხლო მსხვერპლის აღვლენას. 2. უსისხლო მსხვერპლის (ე. ი. პურის და ღვინის) მომზადება ჟამისწირვისათვის. 3. „ანაფორა“ ეწოდება ზოგჯერ „დიდ ცას“ (დიდი დაფარნა), რომლითაც იბურება ბარძიმი და ფეშხუმი სამსხვერპლოდან საკურთხეველში საუფლო ძღვენის გადატანისას. 4. საიდუმლო ლოცვა, რომელიც იკითხება ჟამისწირვის დროს. მაგ.: ბასილი დიდის ანაფორა (ე. ი. ლოცვა, რომლის ავტორია ბასილი), იოანე ოქროპირის ანაფორა და სხვ. 5. „მრწამსის“ გალობის შემდეგ იწყება ევქარისტული კანონი, რომელიც ლიტურგიის ძირითადი ნაწილია, „ანაფორა“ წმ. ძღვენის ამაღლება ტრაპეზიდან (ჰომილ. მელიქ.). გამოიყოფა მისი შემდეგი ომონიმური ცალები. ძვ. ქართ. I. ანაფორაჲ დიდი სეფისკვერი. „თანაშეწირულ იქმნას ჴსნისათჳს სულთა ჩუენთაჲსა სამი სეფისკუერი უდიდროვნესი, რომელსა ანაფორაჲ ეწოდების“ [პეტრ. ტიპ. 21, 9]. საშ. ქართ. II. ანაფორა (ბერძ.) სამღდელოთ ზეიდამ საცმელი სახლებ-განიერი, პალეკარტი – დ. ჩუბ. ანაფორა [ბერძ. anaphoro < anapherō ზევით აწევა, აღმართვა] 1. მღვდლის სამოსი, ფართო და გრძელი. მღვდელმა გადაიცვა ანაფორა და წამოვიდა დათიკოსაკენ (ილია). შავი ანაფორა ეცვა ხუცესს, თეთრი ოლარი ეკიდა მხრებზე (კ. გამს.). [წინაპარი] ღამეებს ტეხავს და წიგნებს თარგმნის, ანაფორის ქვეშ ჯაჭვი აცვია (შ. ნიშნ.). 2. საღვთო ლიტურგიის ერთ-ერთი ცენტრალური ნაწილი – ღვინისა და პურის ზიარებისთვის კურთხევა. ძვ. ქართ. III. ანაფორაჲ მოხსენება;თხოვნა. „და მისცეს მას მათ მიერ აღწერილი ანაფორაჲ პაპაჲს თანა შესასმენელად წმიდისა მის, დაბეჭდული ბეჭდითა ექსარხოსისაჲთა“ [ler. = 179r, 16-18). ძვ. ქართ. IV. ანაფორა [ბერძ. anaphora] პოეტური და ორატორული ხერხი – ერთისა და იმავე სიტყვის (წინადადების, ბგერის) გამეორება რამდენიმე ტაეპის (ფრაზის) დასაწყისში. მაგ.: „სიყვარული სულ გრძელ არს სიყვარულსა არა შურნ: სიყვარული არა განლაღნის“ (I კორ 13, 4).

ძვ. ქართ. I. ანგალი გველთევზა. ანგალი რ. ერისთავთან ახსნილია, როგორც ანგალი (ანგალი ლათ. ანგუილლა – ფუძეს ხომ არ იმეორებს?) (ქერქაძე 1974, 201). ახ. ქართ. II. ანგალი ლაზღანდარა მასხარა. ვიღაც ანგალს საკონტროლო ორმოსთვის ხუფი აეხადა (კ. გამს.). ხეხელა ჭიტუამ, სოფლის ანგალმა და ენაკვიმატმა დედაბერს ალერსიანი ხმით დაუძახა (ნ. შატ.). ეს ანგლები, ესა, − ბურტყუნებდა მღვდელმსახური, − რომ არ დაიშლიან! (ა. ჭუმბ. თარგმ.). ვამბობდი: «ცოდნას ვინ მომანიჭებს, ან რას შევიძენ ანგალ პირებთან?» (ი. გრიშ.).სპარსულში არის ლექსიკური ერთეული [ანგალ] შემდეგი მნიშვნელობებით: 1. ბიოლ. პარაზიტი;მუქთამჭამელი;2. საუბ. აბეზარი.აშკარაა, რომ ქართული და სპარსული ანგალი ერთი და იგივე ლექსიკური ერთეულებია (ბართაია 2010, 16).დიალექტ. II. ანგალი მომიჯნავე. ბინა ერთი აქ არი, მეორე იქ, აი ესენია ანგლები (ფარცხ. ქართლ. მენთ.). ანგალი < ამგალი.ამგალი სამწყსო მეზობლად მდგარი (საბა). შდრ. აგრეთვე დიალექტ. ამგალი მხოლოდ მრ-ად ამგლები მომიჯნავენი (თონ., დვალ., ღოლოვ.). აიქით ის იდგმება, მე აქეთ ვიდგები (გუთანია თუ ცხვარი), ამგლები ვიქნებით (მარაბ.). მოანგლე მეზობლად მყოფი მსგავსი მეურნეობა. ჩვენი მოანგლე იყო მთაში (ღოლოვ., ქართლ. მენთ.).

საშ. ქართ. I. ანგალა ბეჭი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ანგალა საკლავის ნაწილი, მუხლიდან ბეჭის სახსრამდე, − მხარი უბეჭოდ – ქეგლ. ახ. ქართ. II. ანგალა სპეც. ოქრომჭედლის იარაღი – ქეგლ. ახ. ქართ. III. ანგალა კნინ. ლომინა… ცოტა ხანს სამადლობელ სიტყვას ეძებდა, რომ ვეღარ იპოვა, დათვის ანგალა თვალები ერთბაშად აუწრიალდა («ცისკ.»).შდრ. ანგალი საუბ. ლაზღანდარა, მასხარა;ოხუნჯი, ანცი. ვამბობდი: «ცოდნას ვინ მომანიჭებს, ან რას შევიძენ ანგალ პირებთან?» (ი. გრიშ.). ანგალა < ანგალი. შდრ. II. ანგალი.

საშ. ქართ. I. ანგარი „უსამართლოდ შემკრებელი“ საბა;შდრ. ანგაარი, ანგარი უსამართლოდ შემძინებელი;ვეცხლის მოყვარე – დ. ჩუბ. თაგვებრ გაებმის საბრჴესა, არ შეუძლია ანგარი (ქილ. 548, 21). თვალ-გულ ხარბი, ანგარი, მუცელი გაუძღომელი ანგარსა ბევრჯელ მოუვა ეს საქმე ამა წესადა (ვახტ. VI, 41, 59, 4). თუ ეგ გჭირდეს მარტო ოდენ, ანგარსა და უსამართლოს (არჩ. 451, 124, 1). პირველად მითხარ ვერცხლის მოყვარებისათჳს, თუ რაჲ არს, და ანუ ანგარებად (კალმას. II, 527, 3). ვეჭვობ, ის იყოს ორგული, ვინც გახლავთ წინამძღომელი, თვალ-გული ხარბი, ანგარი, მუცელი გაუძღომელი (დ. გურამ. 200, 10, 4). მომდინარეობს ძვ. ქართ. ანგაჰრი, ანგაჰარი ხარბი, გაუმაძღარი ფორმებიდან: ანგაჰარი: ვითა არიან ბუნებით მძლავრნი და ანგაჰარნი და ჴელოვანნი (პეტრ. ტიპ. 24, 2). თავის მხრივ კი გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ქართული ფორმა ანგაჰრება მომდინარეობს საშ. სპარსული სიტყვიდან (h)angārtan „თვლა, აღრიცხვა (ანდრონიკაშვილი 1966, 282). ახ. ქართ. ანგარი ძვ. 1. ადამიანი, რომელიც პირადი სარგებლობის, გამორჩენის მიზნით მოქმედებს. 2. ასეთი ადამიანის შესაფერი, – გაუმაძღარი, ხარბი, ანგარიშიანი. კაცისა ხელმა ანგარმა მითც არ დაინდო იგია: მუხას მიუხდა ცულითა ვიღაცა ერთი გიგია (ვაჟა). კეთილს ამბობდა, თუმცა გული ანგარი ედვა და მოსისხლე (ვ. ბარნ.).ამავე შინაარსისაა ჰანგარი ძვ. ანგარი. მიქელი თვითონ იყო ჰანგარი, მექრთამე (ი. გოგებ.) – ქეგლ. დიალექტ. II. ანგარი ეკლის ღობე, მცენარეთა საფარი (მ. ჩიქ.). ანგარა ეკალბარდიანი ნაპირი ყანისა (გურ. ჯაჯ.). ს.-ქართვ. *ა-გარ-ა „შემოღობილი ადგილი, სახლი, ბაკი“ > ქართ. აგარა || ანგარ-ი : ზან. ა(ნ)გვარა < აგორა < *ოგორა (ჩუხუა 2000-2003).ანგარი სამზარეულო ზან. (ლაზ. თანდ.). შდრ. ჰანგარ (თურქ.) ფარდული.ამავე მკვლევრის აზრით ეს სიტყვა ქართველურიდანაა შესული ინდოევროპულ ენებში. III. ანგარი [ფრანგ. hangar] სპეციალური ნაგებობა თვითმფრინავების სადგომად, დასაცავად და მიმდინარე რემონტის ჩასატარებლად. დიალექტ. IV. ანგარი ამალა;მხედრობა. სოლომან ბძენი მოდიოდა თავის ანგარით (სანახშირე, ზ.-იმერ. ძოწ.).

საშ. ქართ. I. ანდაზა ანდერძი. ასრე დახვდენ ორნივ ძმანი, ვით მამისგან ეანდაზა (არჩ. 373, ქვ. 3). დიალექტ. ჲეს რაჸიმ ძველ ანდაზა კი გამიგია-დ მერავ, მართალიმ რაი ან ტყუილ – ეს რაღაც ძველი გადმოცემა კი გამიგონია და არ ვიცი მართალია თუ ტყუილი (თუშ. ცოც.). შდრ. ანდერძი, ანდერზი «წიგნი» დანაბარები – აბულ. ეს ტერმინი სპარსულია და სპარულად „ანდარზ“, „ანდერზ“ რჩევას, განგებას, შევედრებასა და ანდერძსა ჰნიშნავს (ჯავახიშვილი VII, 277). იხ. II ანდაზა საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. ანდაზა სპარ. მორფი, მაგალითი;იგავი, სიტყვის მასალა (საბა, დ. ნ. ჩუბ.).ანდაზა დასრულებული სახის მოკლე გამონათქვამი (ჩვეულებრივ დამრიგებლობითი ხასიათის ბრძნული დასკვნის შემცველი). იტყვიან ერთსა ანდაზას: ნემს-მახათს ნუ სცემ მჯიღებს (დ. გურ. 103, 288, 1). ბევრი ნათქვამი რუსთაველისა მშვენიერ ანდაზად გადაიქცა (ი. გოგებ.). ნიკოსთვის… ანდაზების გახსენება ერთგვარი თამაშია (ო. ჭილ.). ზოგი ანდაზაც მაცდურია, წამაქეზები (ო. ჩხ.). დიალექტ. ანდაზა 1. საერთო მნიშვნელობით: სუ ანდაზებით ლაპარაკომს (ჯავახ. ზედგ.). ანდაზა ქართულში მომდინარეა სპარსული სიტყვიდან [ანდარზ], რომელიც „ქართულში დაახლოებით XI საუკუნიდან გვხვდება. „ანდაზას“ ქართულში გადმოჰყვა ყველა ძირითადი მნიშვნელობა, მაგრამ ჩვენში მან დამატებით შეიძინა „აღმზრდელობითი ხასიათის ალეგორიული გამონათქვამის შინაარსი…“ (შურღაია 1989, 117). ანდაზა გრძელი ამბავი;თადარიგი;თავდაპირველი გეგმა;თარგი, ქარგა (ამბისა) ზან. (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ. III. ანდაზა – სამოსელთა და საბუხართა და ხამლთა და რაოდენნი გამოიკვეთებიან ეგევითარნი (საბა). რაც უცხოს სანახავს ვნახევდით, თითოს ანდაზას ავიღებდი (ხოსრ. 32, 10).ანდაზით ზომით, ზომაზე, ზომიერად. ანდაზით აჭამეთ და ასვით (ქანან. 41, 27). შდრ. სპარს. ანდაზა (სპ. ანდაზე ზომა, წესი) ზომა, საწყაო, სიდიდე;წყრთა, ადლი, ოდენობა. დიალექტ. 1. ანდაზა თარგი (ტანისამოსისა, ფეხსაცმლისა). ეხლა რო ახალგარდები რიკრიკას ეტყვიან, რიკრიკას დაადებენ, შემოხაზამენ და გამოჭრიან, წინათი ვეტყოდით ჩვენა – ანდაზა (ხც.). ვინც კერვა იცოდა, ის გამოგვიჭრიდა ანდაზასა და იმითი ვკერამდით ხომე (ნაბახტ., ქართლ. მესხ.). ამავე მნიშვნელობით გვხვდება ანდეზიც (ქვ. იმერ., მრეწ. ტ. III, ნაწ. I, 21). 2. ანდაზა 1. სახე, ორნამენტი. კინთაჲთ თენთენიებს ვქსოვდით, ანდაზებს გამოვყვანდით. 2. ნიმუში. რაც რომ მოგწონდეს და გედეჲღებ, ანდაზა ჰქვია (აჭარ. ნოღაიდ. X). 3. ანდაზაჲ (თუშ.) ყალიბი, კალაპოტი, ფორმა. მაგ., ბალკონის მოაჯირისათვის ანდაზას დაადებენ ფიცარს, გადახატავენ და ისე გამოსჭრიან (თუშ. ბოჭორ. 51, თუშ. მრეწ. 1, 161). 4. ანდაზა: დო ცოტა რო მოსქელდების, თითან ანდაზა აქ, თაის დრო აქ, ჩავაქრობავთ და დავლევით (ფერეიდ. ჩხუბ. 309). 5. ანდაზა: „პადოში“ რუსულია, ქართულად ლანჩა არის, თარგს ანდაზს ვეძახდით (ზ. ქართლ. მრეწ. III, I, 175). დიდრონები…იმავე ფეხის ანდაზეზე იჭრება (ქიზ.მრეწ. III, II, 30). საპირე იჭრება ჯერ, თუ ხმელია, დავნამავთ, გავჭიმავთ, რო გუდალი არ გამოვიდეს ფეხსამოსი. ქუდის სახმარ[ა] ანდაზა ანუ თარგი (ქიზ. მრეწ. ტ. III, ნაწ. I, 23). 6. ანდაზა: ფიცრის ნაჭერისაგან დამზადებული კუთხის საზომი ხელსაწყო, თარგი. „სახლი ქოშა“ ანდაზაზე თუ არ დაიჭირე, ბრუდეთ მოგივა (ჯავახ. ზედგ.). ანდაზები – სალესი ტყავის გასაქნელათ (ქიზ. მრეწ. III, I, 29). ვკუწავთ ანდაზებზე;ანდაზები გაწყობილია კალაპოტზედ (ქიზ. მრეწ. III, I, 30). ვაჭრიდით ქაღალდ ანდაზებზე;ანდაზები პირისა ცალკე იყო და ძირისა ცალკე (გ.-კახ. მრეწ. III, I, 58).

ძვ. ქართ. I. ანტლია ტვირთი: „არს ნავი… ოდესმე ანტლიასა მისგან შინაგანისა დამძიმდების და დაინთქმის“ (მ. ცხ. 294v). საშ. ქართ. II. ანტლია ბერძულად საყენებელი წყალთა – საბა, დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ანტლია გალაქტიკა. სფერული ჯუჯა გალაქტიკა ანტლია მზის სისტემას 4,6 მილიონი სინათლის წლითაა დაშორებული (გალაქტიკა).

საშ. ქართ. I. არაბი (არაბ.) არაბეთის მკვიდრი, არაბის ტომი. აწ მერაბ ნათესავია არაბთა ჴელ-მწიფისანი (შჰნ. I, 1390,2). ერთმან არაბმან ერთი ცხენი მოიყვანა (საბა). ახ. ქართ. არაბი საერთო ეთნიკური სახელი სემიტური მოდგმის ხალხებისა, რომლებიც ცხოვრობენ ჩრდილოეთ აფრიკაში, მცირე აზიაში და სხვაგან;არაბთა წარმომადგენელი. გავუძელით საბერძნეთს, რომსა, მონღოლებს, არაბებს, ოსმალ-თურქებს, სპარსელებს, რჯულიანსა და ურჯულოს, და დროშა ქართველობისა… ხელში შევირჩინეთ (ილია). დგახარ ქუჩის განაპირას, ვარდებს ჰყიდი… – ჩემო კარგო, არაბი ხარ? – იეზიდი (ანა). საშ. ქართ., დიალექტ. II. არაბი არაბული ცხენი. არაბი ცხენი (შავი). ჩემს თეთრს თუღუნს არვინ გაცვლის შენს შავს არაბზეო (დ. გურ. 121, 396, 4). ამათ ჰყამდათ არაბი ცხენი (ჯავახ. მარტ.). ზან. არაბი შავის სინონიმი;არაბია არაბული ცხენი (მეგრ. ქობ.).III. არაბი ბერიკების წინამძღოლი, შემურული, მურით გაშავებული (მთიულ. მაკალ.) – ალ. ღლ.ახ. ქართ. დიალექტ. IV. არაბი კუთხ. (რაჭ.) ვისაც ზედა ტუჩი დაბადებიდანვე გაჭრილი აქვს (ვ. ბერ.) (კურდღლის ტუჩი).შდრ. ურიბი „მრუდად გაჭრილი“ – საბა. შდრ. wirāb „სიმრუდე“, „ალმაცერობა“, „არაპირდაპირობა“ (გიგინეიშვილი 2016). ვეჭვობ, რომ *ირაბი / *ურაბი > არაბი.

ძვ. ქართ. 1. არაკი რაღაც საშენი მასალა: „ვითარცა-იგი ნაშენები ქვითა თლილითა და არაკითა განგებით აღშენებულ არნ“ (მ. სწ. 160, 4). შდრ. სპ. არიკილ მინ. კაოლინი. ძვ. ქართ. II. არაკი (ბალ.) ნედლი ცერცვი (საბა): „პოვა არაკი მცირე ნედლი გზასა ზედა“ (მ. ცხ. 108r). შდრ. (თურქ.) არაკა „ბარდის, მუხუდოს სახეობა“. საშ. ქართ. III. არაკი… ანეგდოტი (თ. ბაგრატ.). არაკი სომხურად იგავს ჰქვიან (საბა). არაკი ზღაპარი, იგავი (დ. ჩუბ.). არაკი სიყვარულისა არაკი ზღვისა მსგავსი, მისი ძირი და ნაპირი არა ჩანს (ვისრ. 270,17). და რომ მასმია, დამემართოს მე ნათქუამი არაკისა (შჰნ. I, 1545, 4). ერთი არაკი მასმია ბრძენთა ნათქუამი შორიო (შჰნ. I, 1546, 1). ესე არაკი მართალი ჩინს ქვასა ზედა სწერია (ვეფხ. 854, 1). (ლომისა ბოკუერ)… ესდენ დიდი და საზარელი შეიქმნა, რომელ არცა ველური, არცა შინაური გაზრდილი არცა-ვის უნახავს მისი არაკი (ქ. ცხ. II, 62, 2). აქ ცხადად ითქმის… მაზედან ქართლის არაკი, მტერთაგან გაბასრულისა (დ. გურამ. 88, 184, 3). არაკად თქმულა-შენს იქით კაცის ისარის კვრა ბუხუას ცემას დაადარეო! (საბა 34, 9). ახ. ქართ. არაკი 1. ზღაპრული შინაარსის იგავი, იგავი, ზღაპარი. წუხელის აღარ დაგვაძინა, გვიამბო ზღაპრები, არაკები (ვაჟა). ერთი პატარა წიგნი მომიტანა… „არაკი“ კი ჰქვია, მაგრამ, რაც შიგა სწერია, სრულებით მართალია (ნ. ლომ.). გადაგიშლი წიგნსა პატარას, მეც მოგიჯდები გვერდსაო;გასწავლი წერა-კითხვასა, არაკებს გეტყვი ბევრსაო (ხალხ.). 2. გადატ. ტყუილი, მოგონილი ამბავი. შენ ყური უგდე ჩემს ლაპარაკსა, მე მართალს გეტყვი, არ თუ არაკსა (დ. გურამ.). ისევ იმათ გადაუგდეთ, ვისაც კვებდით არაკებით (ი. ევდ.). || თქვა რუქამ არაკი საუბ. დაცინ. დიდი რამ „სიბრძნე“ კი თქვა [გამოთქმა წარმომდგარია საბას „სიბრძნე სიცრუისა“-ში რუქას მიერ მოთხრობილი არაკების მიხედვით] (ქეგლ). დიალექტ. არეკი მთ., ფშ. ზღაპარი (ა. შან.). არეკაჸ || არიკაჸ არაკი, ზღაპარი: „თებრომ იცის ბევრ არეკაჸებ, წედ, გიამბობს“ – თებრომ იცის ბევრი ზღაპრები, წადი, გიამბობს (თუშ. ცოც.). არაკი ანდაზა. საიარაკო საარაკო, ანდაზად სათქმელი, არაჩვეულებრივი ამბავი: საიარაკო საქმეა (იმერ. ქავთ. III).სვან. არაკ ამბავი, რომელიც სამაგალითო უნდა იყოს ყველასთვის (სვან. ლიპარტ.). მეცნიერთა აზრით: შემოსულია სომხურიდან არაკ „იგავი“ (გიგინეიშვილი 2016). მ. ჩუხუას მიერ აღდგენილია ს.-ქართვ. *არეკ-არაკი;ზღაპარი“. მისივე აზრით ქართველურ-აფაზურ-აბაზურ ძირ-ფუძეთა ერთიანი წარმომავლობა გამორიცხავს ქართველურ ალომორფთა სომხურ წარმომავლობას, მით უფრო, მაშინ, როდესაც დაღესტნურ ენებში ლაპარაკის აღმნიშვნელი მონათესავე ზმნები დასტურდება (ჩუხუა 2017).

ძვ. ქართ. I. არამი (Αράμ) არამეა, არამეელთა (სემიტური მოდგმის უძველესი ხალხის) ქვეყანა: „თავ არამისა დამასკე, და თავ დამასკისა რასენ“ (ეს. 7, 8) – კ. დან. იხ. აგრეთვე არამეული და არამეისტიკა – ქეგლ. საშ. ქართ. II. არამი (არაბ.) არა რჯულიერი, აკრძალული, აშლილი, შეუნდობელი, მავნებელი – დ. ჩუბ. არამ სიცოცხლე უშენოდ (ვეფხ. 1302,3). მე ეს მიყო საწუთრომან, ხან-გრძლად არვინ გათავდების, / არამი და ცრუ, მტყუანი–ყოვლსა კაცსა ემტერების (შჰნ. I, 2826, 3). მეტად უზომოდ არამსა ალალში არა რევდესა (დ. გურ. 68, 46,3). ახ. ქართ., დიალექტ. არამი 1. რაც არ ეკუთვნის, რაც არ შეერგება;რაც ამოშხამდება (საპირისპ. ალალი). არამი იყოს იმისთანა მწყემსზე შენი ტყავი! (ვაჟა). 2. ის, ვისთვისაც რამე არმად მიაჩნიათ, – უპატიოსნო, უძღები, უკუღმართი. ალალი – არამთ საფარი (ანდაზა). 3. დარგ. ხის (ვაზის) ძირზე ამოსული ზედმეტი ყლორტი, – ბარტყი. მიწის პირად ვაზის ტანზე ხშირად „ბღალა“ ანუ „არამი“ ამოიყრის (ა. ლეკ.). იხ. აგრეთვე დიალექტ.: არამი (ზ.-იმერ. ძოწ., ქართლ. ლექსიკ., ხევს. ჭინჭ.) და სხვ. დიალექტებში გვხვდება ჰარამიც (ინგ. ღამბ., ჩვენ. ფუტკ., ჯავახ. ბერ.). ჰერამი, ხერამი (აჭარ. ნიჟ.). დასტურდება აგრეთვე არამ – ფუძიანი ნაწარმოები სიტყვებიც როგორც სამწერლო ქართულში, ისე დიალექტებში. მაგ.: ნაარმი, ნაარმები, ნაარმალი, ნაარმევი – ქეგლ.არამა ნახშირი, ფული ან სხვა რამ, რომელსაც ხუმრობით ხინკალში დებენ (მთ. კაიშ.).არამი ხარბი ზან. (მეგრ. ქობ.).საშ. ქართ. III. არამი, არამხანა (არაბ.-სპარს. Harāmchāne აკრძალული სახლი, საჯალაბო, ჯალაბის სადგომი სახლი – დ. ჩუბ. დიახ ბევრს ეცადა, რომ არამხანის კარზედ მისულიყო (შჰნ. III, 298, 30). ახ. ქართ. ათასობით გზავნიდნენ სტამბოლში ტყვე ქალს ოსმალთა დიდკაცების ჰარამხანების დასამშვენებლად (უიარ.). არამხანა საშუალ ქართულში გვხვდება მარტივი „არამ“ სიტყვის სახითაც, როგორც ჩანს მან იტვირთა მთლიანად კომპოზიტის შინაარსის გადმოცემა და მეტყველების ერთი კლასიდან მეორე კლასში გადავიდა. შე უმგზავსო, შენ ვინა ხარო, რომ ჩემს არამში შემოსულხარ და ჩემს ტახტზე ზიხარო! (შჰნ. III, 308, 19). რომელიც უკეთესი მხევალი იყოს ჩემს არამში, გაიყვანე, ქალაქი დააროინე (რუსუდ. 521, 37). შდრ. აგრეთვე დიალექტური ჰერამ ოდა (არაბ. +თ.) ძველებური სახლის ერთი იმ ოთახთაგანი, რომელშიდაც ცხოვრობს ცოლშვილის პატრონი ოჯახის წევრი;ამ ოთახს ოჯახის საერთო ჯალაბობის ან სტუმრისათვის ჩვეულებრივ არ იყენებენ (აჭარ. ნიჟ.).

საშ. ქართ. I. არაყი არაბულად ოფლს ჰქვიან, ვინადგან იგიცა ქვაბისა ოფლი არს, ხოლო ქართულად არაყსა სახელად იყი ეწოდების – საბა. ხანდისხან ცამ რომ ნამი გამოუშვას, ისე სურნელის არაყების ნამი მოვიდის (რუსუდ. 218, 30). ამავე ძეგლში დასტურდება არაყ-ფუძიანი კომპოზიტები: არაყბარი და არაყბარაყი. სურნელოვანი მცენარის ნაყენი, არაყშერეული. დედოფლის ავზი ბროლის ეშმისა იყო არაყბარით (რუსუდ. 219,16). ხან ზილფაღა ჩამოეკიდის უცხო ჭიქებითა, ხან არაყ-ბარაყი (რუსუდ. 218, 32).ახ. ქართ., დიალექტ. არაყი მაგარი ალკოჰოლიანი სასმელი (გამოხდილი პურეულისა, ჭაჭისა თუ ხილისაგან). არყით სავსე ჭიქას ხელი წამოავლო (შ. არაგვ.). ავი ენები იძახდნენ, სანთლის არაყმა გადაუწვა ხმაო (გ. დოჩ.). დიალექტ. II. არაყი: ოქროს არაყი ოქროს ვარაყი. ოქროს არაყჩი ნაღები, ხანჯარი ნასევდიანი (ხევს. პოეზ. 347, ბ, 9) – ალ. ჭინჭ. შდრ. ოქროს ვარაყი: ოქროსა და ვერცხლის ვარაყი ათ ათი დირჰამი (იად. 572, 10).არაყი < ვარაყი. ვარაყი [არაბ. ვარაკ «ფურცელი»] ლითონის (ოქროს, ვერცხლის...) თხელი ფენა, ნივთებზე გადაკრული შესამკობად- ქეგლ.

საშ. ქართ. I. არდი კაჭაჭი – საბა. I. არდი შინაური ვარდკაჭაჭა – ნ. ჩუბ. აჭამე მხალთაგანი არდი და ხავარტი… (ფანასკ. 235, 2). არდის წყალი, არდის ფურცელი (ქანან.). ახ. ქართ. არდი [Cichorium indivia] ვარდკაჭაჭას მსგავსი ერთ- ან ორწლოვანი ბოსტნეული მცენარე რთულყვავილოვანთა ოჯახისა;ფოთლებს იყენებენ სასალათედ. ახლა სხვა წამლები დაუნიშნა ახალმა აქიმმა: კიტრის თესლი და აყიროს თესლი, არდის თესლი და კატკატოს თესლი (კ. გამს.). საშ. ქართ. II. არდი (სომხ.) ჟამი.არდიფრუ ანაზდი, აწ (სომხ.) – საბა, ნ. ჩუბ.

არე: არე რომელსა ეწოდების ჰარე. ესე არს უქვემოესი ჰაერი ქვეყანისა მახლობელად, რომელსა თემთა ზედა სადამე ჰაერ-კეთილობასა და მაშვნეობასა იტყვიან და სადამე ჰაერ- მძიმობასა და უმაშნოობასა – საბა. საბა მიუთითებს: არე ესე ოთხნი დრონი არიან წელიწადთანი: გაზაფხული, ზაფხული, შემოდგომა და ზამთარი. რომელსა მსოფლიონი ჯგუფად სახელ-სდებენ.არე (ბერძ.) ოთხი კუთხე ხმელეთისა, ან ოთხი დრო წელიწადისა, საკუთრად გაზაფხული (ნ. ჩუბ., თ. ბაგრატ.). არე ბერძნ. ოთხი კუთხე ხმელეთისა ან ოთხი დრო წელიწადისა, საკუთრად გაზაფხული სანახები, გარემონი ადგილები თემი, მხარე – დ. ჩუბ. ძვ. ქართ. I. არე „ყანა, ველი, ადგილი“. „ვიჴსნნეთ დღეს არენი და ვენაჴნი და ზეთისხილოვანნი“ (O, ნეემია, 5, 11). „შეწჳს არჱ“ (ფიზ. 4, 9). „დაშთომილი მისგან განვიდის მით არით“ (გრ. ნოს. კაც. აგებ. 170, 8). „შესაბამისად არეობა გარეთ ყოფნა, ღია ცის ქვეშ ყოფნაა: „არას გუავნებდეს ჩუენ… ვიდრე-იგი ვიყვენით ჩუენ არეობად“ (M, I მფ. 25, 15). საშ. ქართ. მას თურე არესა არა იყო (ამირან. 523, 5). სხვათ მზღვართა არე იარა (ვეფხ. 178, 2). ღამით შიშველ მთას მოვადექ შუა დაღისტნის არესა (დ. გურამ.). ბნელი მოჰფინა ტფილისის არეს (ჰარეს) (ნ. ბარათ.). მივიდა მალვით იგი ყმა საჭვრეტლად მზისა არესა (ნ. ციც. 490, 467, 1). დიალექტ. არე მხარე: ჩვენ არესკენა ფახირი არი, ათასში ხუთი გრამი (უ., შავშ.). არე -კაცის ეზო-ყურე. აი ჩემი არეო (ფარცხ.) (ქართლ. მენთ.). დასტურდება თანხმოვანშეცვლილი ფუძეგაორკეცებული კომპოზიტიც. არე-არე;არე-მარე. არე გამოიყოფა რთულ სიტყვებში: არე-კარე, ყურე-მარე.ახ. ქართ. ტერმ. არე მათემატიკაში, ევკლიდეს სივრცის ღია ბმული ქვესიმრავლე. ე. ი. ისეთი ქვესიმრავლე, რომელიც ყოველ თავის წერტილთან ერთად შეიცავს ამ წერტილის მომცველ რაიმე სფერულ მიდამოს და ყოველი ორი წერტილის შეერთება შეიძლება ამ სიმრავლეში მდებარე უწყვეტი წირით (ქსე). ძვ. ქართ. II. არე «ზაფხული» დრო, სეზონი (ბერძ. ეარ): „შენ დაჰბადე ზაფხული და არე“ (მც. სჯ. 124, 25). არე გაზაფხული: „დღეთა მათ არისათა ერთი იგი ბუნებაჲ მათი აჩუენეს, რომელ არს სიცხჱ“ (ბ. კეს. 111, 28). „ახლოს არნ ზაფხული, DE − ახლოს არნ არჱ“ (C მთ. 24, 32). „ვითარცა ღრუბელი ცუარისაჲ დღეთა არისათა“ (I ეს. 18, 4). „არა აქუს მას ჟამსა ნაყოფი არესა მას ზამთრისასა“ (მრთ. F 134r). საშ. ქართ. არე გაზაფხულისა (ქ. ცხ. 302, 26). მოეწურა არე ზაფხულისა (ქ. ცხ. 303, 24). მეტის არის სიცხის ჭრტიალისაგან ფრინველთა ძვლიდამ ტვინის ნიჟი სდიოდა (ქილ. 267, 6). დასტურდება ეარი ფორმაც ამავე მნიშვნელობით. „ხოლო მოიწია რა ეარი, წარავლინა მჴედართმყვანებელი იოავოს“ (ფლავ. 7: 6, 3). მ. ჩუხუას აზრით ქართული არე ფორმის სტრუქტურულ-სემანტიკური შესატყვისი ორა (ჭან.) შეთვისებულია ლათინურ-იტალიკური ენების მიერ, შდრ. ora „ჟამი“ ზან. ორა მკვლევარი აღადგენს ს.-ქართვ. *არ- „არე;ჩრდილიანი ადგილი;აჩრდილი;მზის სხივი“ > ქართ. არ-ილ-ი, არ-იელ-ი, არ-ე: ზან. ორ-ო, ორ-ა: სვან. ჰრ- < რ – (ჩუხუა 2000-2003). ბ. გიგინეიშვილი კი ვარაუდობს, რომ შესაძლოა, ჭანური ორა ნასესხებია ბერძნულიდან (შდრ. ōra, დროის მონაკვეთი, „წელიწადის დრო, „გაზაფხული“, რაზეც მიუთითა ნ. მარმა. ბერძნული ōra ინდოევროპული ეტიმოლოგიის მქონე სიტყვაა და ჭანურიდან მის სესხებას ვერ ვივარაუდებთ, მეორე მხრივ, ძნელია ქართული არე-ს ახსნა, რომელსაც ზუსტად ის მნიშვნელობა აქვს, რაც ბერძნულ ფორმას და ჭანურს. ფონემურად არე ვერ გამოიყვანება ōra-საგან, ვერც იმას დავუშვებთ, რომ ეს სიტყვა ნასესხებია ჭანურში, ქართულმა გადაიკეთა კანონზომიერ შესატყვისობათა დაცვით თავის ყალიბზე. ეს გამორიცხულია, ქართულ არესა და ჭანურ ორა-ს შორის ფონემურ- სემანტიკური კანონზომიერი დიფერენციაცია შემთხვევითი არაა (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. არვე ქარი (დ. ჩუბინაშვილის განმარტება, იხ. ხელნაწ. 1, 3723, გვერდის არშია). დამქროლო ნიაო, არვედ ეარე! (ბეს. 54, 2). არვე < არავი ძვ. სამხრეთის თბილი ქარი – საბა, ქეგლ. ძვ. ქართ. II. არვე // არვეზი «ცხოვარი», ფარა. „მროწეულითგან ანუ არვისაგან“ pb., – „სამროწლეთაგან ანუ ცხოვართაგან“ (G, ლევიტ. 22, 21). „თმაჲ შენი ვითარცა არვე თხათაჲ“ (O, ქება, 4,1). საშ., ახ. ქართ. არვე ჯოგი, ფარა თხათა და ცხვართა – დ. ჩუბ. წარმოიღეს არვე დიდძალი (ქ. ცხ. IV, 617, 12). თხის არვესავით წინ გაიგდეს აზნაურები (კ. გამს.). მინდორზე გამოვიდნენ, სადაც თხების არვე მისეოდა ბუჩქნარს და წიწკნიდა (გ. გეგეშ.). უფრო ძველი ფორმაა არვეზი, რომელიც დაუცავს ოშკურ ხელნაწერს ბიბლიისას იგავთა წიგნში: ცნობით იცნნე სული საწმყოჲსა შენისანი და მიჰსცე გული შენი არვეზთა შენთა (იგავ. 27, 23(O). არვეზ ფორმის არსებობა კიდევ უფრო მეტ დამაჯერებლობას ჰმატებს მ. ანდრონიკაშვილის მოსაზრებას, რომელსაც იგი მიაჩნია ოსურიდან ნასესხებად (შდრ. ærwæz „ირმების ჯოგი“;ანდრონიკაშვილი 1966, 77;გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. არია ცთომილნი – საბა. არია მარიხი, -პლანეტა მარსი (ბერძნული მითოლოგიის ომის ღმერთის სახელის მიხედვით). ახ. ქართ. II. არია [იტალ. arie სიმღერა] მუს. ერთხმიანი ვოკალური ნაწარმოები აკომპანემენტით (ჩვეულებისამებრ − ოპერაში). კიაზოს არია ოპერა «დაისიდან». − ლენსკის არია ოპერა «ევგენი ონეგინიდან».

ძვ. ქართ. I. არიელი, არიილი: (ებრ. ბერძნ.) ძირი, საფუძველი, სამსხვერპლო;საკურთხეველის ზემოთა ამაღლებული ნაწილი, საკუთრივ საკურთხეველი, საიდანაც იწყებოდა მსხვერპლის შეწირვის ცერემონიალი. არიელი (არიილი Ⴂ): „წყრთითა ოთხ და არიელითგან (არიილითგან Ⴂ) ვიდრე ზემო რქათამდე წყრთა ერთ“ (ეზეკ. 43, 15-16) – თ. ცქიტ.საშ. ქართ. I. არიელი არიის მკვიდრი. არია (ბერძ. არია) ძველი საბერძნეთის აღმოსავლეთი მხარე. თქვენ ინდოეთი, კვირინ-გუთეთი, / არიელ-ფოტელ-გერგესეველი (შავთ. 60, 1). ახ. ქართ. II. არიელი: არიელები [სანსკ. arias] 1. ინდოირანულ ენებზე მოლაპარაკე ტომებისა და ხალხების (ინდოელების, ირანელების…) საერთო სახელწოდება. 2. საერთოდ, ინდოევროპული მოდგმის ხალხი. «საიდან გაჩნდა ეს გერმანელი?» − ჰკითხა იქვე მდგომ ადიუტანტს და ფერწასულ არიელს მიუახლოვდა (კ.  მუმლ.). III. არიელი პლანეტა ურანოსის თანამგზავრი, აღმოაჩინა ინგლისელმა ასტრონომმა უ. ლასელმა 1851 წელს – ალ. ელერდ. IV. არიელი (ებრ.) წყლის სული. საჰაერო სული, უდანაშაულოთა მცველი – ალ. ელერდ.

საშ. ქართ. I. არილი ძვ. «დასასვენებელი სიწმიდეთანი» (საბა).საბას ლექსიკონში შესულია გვიანდელი არიილ იკითხვისის გამარტივებული არილი და (ეზეკ. 43, 15-ზე მითითებით განმარტებულია, როგორც „დასასვენებელი სიწმიდეთანი“ (თხზ. IV, 68). ცხადია, „სიწმიდეში“ ნაგულისხმევია შესაწირი მსხვერპლი, საკურთხველზე მიტანილი (დანელია 1998, 139). გადატ. არიილ («ლომი ღმრთისა») აღნიშნავს იერუსალიმსაც, როგორც ღმრთის ქალაქს (ჰარ – „ქალაქი“, ელ|ლი «ღმერთი», ი შემაერთებელი ხმოვანი);„ვაი ქალაქსა არიილსა, რომელსა დავით ებრძოლა“ (ეს. 29, 1). ასევე აღნიშნავს „ლომს ღმრთისასა“ ანუ ძლიერ, ღმრთისაგან დაცულ ქალაქს – იერუსალიმს, რომელიც მძიმე დღეში ჩავარდება: „რამეთუ ვაჭირვო არიილსა და იყოს ძალი მისი და სიმდიდრე ჩემდა“ (ეს. 29, 2M) (დანელია 1998, 138).‘არიელ || არიილ’ საკუთარი სახელიცაა. ვ. გეზენიუსით საკუთარი სახელი ასე დაიშლება: ლომი ღმრთისა (ცქიტიშვილი 1976, 294, სქ. 4).ახ. ქართ. II. არილი „მზის შუქი, რამეზე დამდგარი» (ბ. გაბ.). ცთომილის სხივებს ზეთავი მთისა შეემოსათ უცხო არილით (კ. გამს. თარგმ.). წითელი მზე მოჩანდა, რომლის სხივთა არილი არანივთიერ მეწამულ სითხესავით შეშხეფებოდა ცის უსასრულო ტატნობს (გ. გეგეშ.). ფიგურ. თვითონ ზამთარიც ბებრულ ნაოჭებს ისრესდა თოვლით და მზის არილით (შ. ნიშნ.). დიალექტ. არილი სინათლის მკრთალი ანარეკლი. ტუტილის კიდურ ნისლი დგას, არილს გაიგდებს მზისასა (ხევს. პოეზ. 246, 1) – ალ. ჭინჭ. არილად (მოხ.) ბუნდოვნად, გაურკვეველად. ამ კაცის სახე არილად მახსონო (ო. ქაჯ.). არილი-სათვის მ. ჩუხუა აღადგენს ს.-ქართვ. *არ- „არე;ჩრდილიანი ადგილი;აჩრდილი;მზის სხივი“ (ჩუხუა 2000-2003).

არიფი საყვარელი, ფავრიტი – საბა. თ. ბაგრატიონის განმარტებით, „არიფი ეს არის ერთი მეორის აზრზედ მდგომი. არიფ – ესე იგი ნერიფ, არაბული სიტყვა არის, ნიშნავს მეგობრობაში, გინა ჭკვაში თანასწორებას და თანახმაობასა ნიშნავს, გინა ურთიერთის სიყვარულშია თანასწორებასა“ (წიგნნი ლექსიკონნი, 1979). არიფი (სპარს. პურის მტე, ან შესაკუთრებული შინაყმა) – დ. ჩუბ.საშ. ქართ. I. არიფი ამხანაგი, ტოლი. უსენ არიფი მეფისა (ვეფხ. 1165, 2). მიწყივ მისი არიფი (ვისრ. 72, 5). ანუ ვით მკადრაო ჩემს გვერდით ჩემის არიფის მოკვლაო (რუსუდ. 205, 26). არა ვარ მისი არიფი, არც მისი მეომარია (შჰნ. III, 129, 1). ახ. ქართ. არიფი ძვ. ტოლი, ამხანაგი, თანამოზიარე, თანამეინახე (სუფრაზე). ყაფლანი დიდხანს ცეკვავდა ცალფად და განგებ ეძებდა არიფს (რ. გვეტ.). ვეება კაკლის ხის ძირას ინებეს არიფებმა სუფრის გაშლა (ლ. ავალ.). არიფანა (სპარს.) ყრმათა საერთოდ პურობა – დ. ჩუბ. არიფანა ბავშვებმა იციან, იქეიფებენ. დედ-მამა გაატანს საჭმელს (ღოლოვ.). არიფანა ქალების სუფრაა (ფარცხ.). არიფანა გავაკეთოთო, ვიქეიფოთო“ (მარაბ., ქართლ. მენთ.). საბას მიერ განმარტებული „არიფი“ სპარსული გზით შემოსული არაბული სიტყვაა (იმედაძე 2014). ახ. ქართ. II. არიფი 1. საუბ. გამოუცდელი, ხეპრე, ხალხში გამოუსვლელი. ბადე წყლიდან ხშირად ცარიელი ამოდის და… არიფ მებადურებს… იმედი უცრუვდებათ (ა. ქუთათ.). ელგუჯამ იფიქრა, ალბათ ცუდად მაცვია და [გოგოს] არიფი ვგონივარო (რ. ჭეიშვ.). 2. მასწავლებლის დამხმარე;მოსწავლე. უნდა მომდინარეობდეს არაბული სიტყვისაგან ‘არიф – „რწმუნებული“. მასწავლებლის დამხმარე. XIV-XV საუკუნეების სირიის ქლაქებში, …უს ტაბაშებს , ე. წ. „არიფებს“ ამტკიცებდა მუჰთასიბი (კუცია 1984, 86).ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონში მოტანილი განმარტებანი ორი არაბული სიტყვის კონტამინაციას წარმოადგენს. 1. ‘არიф – „რწმუნებული“. 2. ჰარიფი–ტოლი, ამხანაგი, თანამონაწილე. ორივე შემთხვევაში არაბული თავკიდური عდა ح ნასესხობებში იკარგება (იმედაძე 2014, 112).

საშ. ქართ. I. არმუჯი უწყლო ტკბილი ღვინო – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. თუ გული გიძგერს დაჰკარ დაირას, რომ შევარწიო ტუჩთან არმუჯი (ი. მამულ.). საშ. ქართ. II. არმუჯი ბალ. – საბა, დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. არული: ზამთრისა ჭირმა მიგურიდა, ლხინი მოგვეცა არული! (ქილ. 634, 22). იხ. II. არე.ახ. ქართ. II. არული ძვ. ეთნ. 1. ხალხის წარმოდგენით: ავი სულების მიერ ანთებული ჭიაკოკონა და მის გარშემო ცეკვა-თამაში. ვაიმე, აყრილა ავი სული, ქაჯი. მავნე, მაცდური და არული გაუმართავთ (ო. იოს.). შვების პოეზია თანადთა გეზია, ვით ცოფი ფარული ეშმათა არულის (ზ. გამს.). 2. შეძახილი ჭიაკოკონასთან ავი სულების დასაფრთხობად. თუ არ დავსძახე ავსულთ არული, ისე მერმისი რამ განანათლოს? (კ. კალ.). ღმერთო, შენ დაგვიფარე, არული კუდიანებს! (რ. ჯაფ.).

საშ. ქართ. I. არფა Lapidium sativum. წიწმატი. და უყო აბიბალასანი და ძირი არფასი (ფანასკ. 35, 9, 2). საშ. ქართ. II. არფა ჩანგი – თ. ბაგრატ. ახ. ქართ. არფა [გერმ. Harfe < ლათ. harpa] უძველეს სიმებიანი საკრავი (ხის სამკუთხედ ჩარჩოზე ვერტიკალურად დაჭიმული სიმებით). მარინა...უკრავს არფას და ზედ დამღერის (ეკ. გაბ.). III. არფა (თურქ. arpa) ქერი ზან. (ლაზ. თანდ.).

საშ. ქართ. I. არქი ბერძულად მთავარი – საბა. შდრ. არქეჲ მთავარი. „პეროჟავრი დედოფალი ქართლისა ერისთავისა დედაჲ იყო არქისი“ (მოქც. 100, 17). არქი- [ბერძ. Archē დასაწყისი;უფროსობა, ხელმძღვანელობა] – წიგნ. თავსართი სიტყვა, რომელიც აღნიშნავს უფროსობას ან რაიმე უმაღლეს ხარისხს. რაც მოცემულია სიტყვის ძირითად ნაწილში: არქიეპისკოპოსი, არქიმილიონერი, არქიპატრიოტი. არქიერი, არხიერი – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. არქი: „წისქვილის თოხი“ (საბა).დიალექტ. არქი წისქვილის ღერძზე ჩამოცმული სქელი ბრტყელი რკინა, რომლის ფრთებიც ჩასმულია ზედა ქვის ჭრილებში, არქი ღერძთან ერთად ბრუნავს და აბრუნებს ზედა ქვასაც.არქი გამდის ხმარობენ მაშინ, როცა უნდათ აღნიშნონ, რომ მათ თავიანთი გააქვთ, წარმატებას აღწევენ. მაგასთან გამდის არქი მე და სხვებისა არ ვიცი“ (ჯავახ. ზედგ.). აგრეთვე: არქი: (ზ.-იმერ. ძოწ., იმერ. წერეთ., ქართლ., სალარ., მესხ. ფეიქრ.), არქა (იმერ. გაჩ.);ალქე (გურ. ჟღ.).ზან. არქე / არქი რკინის ღერძი, რომელზედაც ტრიალებს დოლაბი (მეგრ. ქობ.).მეგრულად თოხს „ბერგი“ ეწოდება. „ბერგი“-საგან ნაწარმოები ნასახელარი ზმნაც არსებობს, „ბარგუა“, რომელიც თოხით მარგვლას ჰნიშნავს. „მაბარგალი“ მთოხნელს ეწოდება… როგორც „თოჴნა“ თოხისაგან არის ნაწარმოები, ისევე მეგრული „ბარგუა“ უნდა „ბერგ“-საგან იყოს ნაწარმოები. „ბარგუა“ თავისი „ბა“ მარცვლით უფლებას გვაძლევს ვიფიქროთ, რომ თოხს უნდა „ბარგიც“-ც რქმეოდა ოდესღაც. საფიქრებელია, რომ „ბარგის“-აგან უნდა იყოს წარმომდგარი, თავკიდური ბგერის ჩამოცილებით „წისქვილის თოხის“ აღმნიშვნელი ტერმინი არქიც (ჯავახიშვილი 1930, 212). მ. მაჭავარიანის აზრით არქი ნამდვილად მიღებულია ბარგისაგან, მაგრამ არა „თავკიდური ბგერის ჩამოცილებით“ (როგორც ამას ივ. ჯავახიშვილი ფიქრობს) არამედ ასე: * ბარგი > * ჰარგი >არქი (მაჭავარიანი 1989, 252).

დიალექტ. I. არქატი ფერმკრთალი. არა ჰყოფილხარ, ძმავ, ბადრო / ფერი არქატი გქონია, დაჯე და ჰკერე ტყავები, სხვა ხელი არა გქონია. ამ სიტყვებით ამირანი მიმართავს ბადრის, რომელმაც უარი უთხრა დახმარებაზე გველეშაპთან შებმის წინ. ივ. ქეშიკაშვილი შენიშნავს რომ ეს კონტექსტი თ. რაზიკაშვილის მიერ ფშავში ჩაწერილი „ამირანის“ ტექსტში გვხვდება და ალქატის მსგავსად საერთოდ უქონლობაზე მიუთითებს, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ აქ უკვე ფერის არქონაზე, მხოლოდ სიფერმკრთალეზეა საუბარი (ქეშიკაშვილი 1969, 29). იხ. II. ალქატი.დიალექტ. II. არქატი „უბარაქო, უხვოფა“ (გურ. ჯაჯ.). იხ. I. ალქატი.ახ. ქართ. III. არქატი ქურუმი, სიდჰა, რომელსაც ჯერ არ დაუმთავრებია ცხოვრება და შესაბამისად, ბოლომდე არ მოსცილებია ამქვეყნიურს.ვარდჰამან… უარი თქვა ყველანაირ ამქვეყნიურ საკუთრებაზე სამოსის ჩათვლით და ცხოვრობდა უკიდურესად ასკეტური მკაცრი წესების შესაბამისად. მან მოახერხა თავის გრძნობებისა და შეგრძნებების დაუფლება… ეს მისი სულიერი გზის ყველაზე ღირსშესანიშნავი წლები იყო, რომლის ბოლოსაც მან მიაღწია არქატის მდგომარეობას (ინდ. კულტ. 51). იხ. I. ალქატი.

საშ. ქართ. I. არღავანი წითელი – საბა. სამთავე ღაწვთა ალამნი არღავნის ფერად ალამნეს“ (ვეფხისტყ. 943, 3). მათის სისხლით არღავანად მინდორი შემიღებია (შჰნ. II, 4083, 2). „…და სისხლის ღვარი წავიდა, რომე კაცის მძორი მიჰქონდა, უნაოდ არ გაისვლებოდა და კლდე და მინდორი არღავნის ფერად იყო (რუსუდ., 290, 10). ახ. ქართ. II. არღავანი (არაბ.-სპ.-თურ.) [Cercis siliquastrum] ძვ. წითელი ხე. ჭიჭიკო დაიღალა და ცოტა ხნით ბილიკის პირას მდგარ არღავანის ხეს მიეყრდნო, ატმიყვავილას (გ. გეგეშ.). სპ. არღავანი, აქედან არაბიზირებული არჯავან-არღავნის, ანუ არჯავნის ხე. (თურქ.) არგუვან – იუდას ხე, ლამაზი ხე, რომელიც იასამნისფერ-წითელ ყვავილებს ისხამს (გვახარია 2008, 55). არაბულ ენაში arjavān 1. ძოწეული 2. ხის სახელი. Arjavānī – ძოწისფერი. ახალ სპარსულში არგავანი წითელი, მეწამული, ძოწისფერი (რუხაძე, კაჭარავა 2014, 81-85).

საშ. ქართ. I. არშივი ურჩი – დ. ჩუბ. შდრ. სიმიოსინი ერთი მიხაელ მეფისაჲ პეწინაგისა ჰარშივისათჳის (პეტრიწ. 35ა, 12). მოჰარშივეობაჲ შეძენა;მიტაცება: „უვნებელად დაშთენ ძნიად მოჰარშივეობისა და მომხუეჭელობისა ზრახვათაგან“ [A = 689 45r, 36-39b] – ზ. სარჯ.დიალექტ. არშივი ურჩი, ჯიუტი, თავისნება. არშივი შვილის ყოლასა, სულ არ გყამდეს, ის ჯობია“. არშივობა ურჩობა, ჯიუტობა. შვილი არშივობას რო დაგიწყებს, რაღა უნდა ქნა!“ ჰო, მარა ეგ არშივობას ვერ გამიბედამს (ჯავახ. ზედგ.). ა. შანიძის აზრით „ჰარშივის“ მნიშვნელობა იგივე უნდა იყოს, რაც სომხურ ჰაშივისა რომელიც „ანგარიშს“ ნიშნავს (პეტრ. ტიპ.). საშ. ქართ. II. არშივი: არშივი, ს. ორბელიანის ახსნის თანახმად, არის კერძი (BC) ან საჭმლის კერძი (Z) – საბა. არშივი წილი, კერძი – ნ. და დ. ჩუბ. არშივი არჩივი, წილი, კერძი, სარგო: რადგან ის წევიდა, მისი არშივი ალაგ-მამული შენთვის მოგვიცემია: (ქუთ. მუზ. საბ. №1488, 1805 წლ.).არშივი (სპ. აშ) სახვრეპი (სახვრეტელი), საზრდო, საკვები, კერძი, შეჭამანდი. მოართვეს მას ერთი კვერი, დიდი და საკვირველია;ვერა ვართ შენნი არშივნი, ვინ ხარ, სით მოხველ ხელია?! (შჰნ. II, 5084, 4). რა გამოჰსცვალიან ჭურჭელნი, თვის-თვისი არშივი ჩვენთა სახლთა წარიღიან და სხვა მოიტანიან (პ. ლარ.). „შენი არშივი“ – ეტყვიან დასალოცად, ჭამის დროს ვისმე ხველა რომ უტყდება სასულეში ნამცეცის გადაცდენით (ეს უკანასკნელი თითქოს იმიტომ ხდება, რომ ვიღაცამ ლუკმა დაამადლა) (იმერ. ქავთ. III). დიალექტ. III. არშივი არამი, ფუჭი, ამაო. „არშივია ზოგითვინ სიკეთე, გლახა მაინ არ დაგისწავლის“ (მთ.-რაჭ. რეხვ.). დიალექტ. IV. არშივი არქივი. „ერზრუმის ჲაოთ თრაბზონის არშივებში ბელქიდა იქნება გურჯების ქითბები“ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. არხი ბერძულად მთავარი – თ. ბაგრატ. არხიდიაკონი ბერძ. მთავარდიაკონი;არხიეპისკოპოსი ბერძ. მთავარ ეპისკოპოზი. იხ. I. არქი.საშ. ქართ. II. არხი რუ, რუსხმული (დ. ჩუბ.). სახასოს მამულში არხის სათავეა ამოღებული (სამ. VIII, 604, ქვ. 4). ახ. ქართ. არხი 1. წყლის სადენი საგანგებო თხრილი. ბევრგან ახლაც იპოვება გრძელი სარწყავი არხები (ი. გოგებ.). || წყალსაწრეტი თხრილი. [სოფელს] ირგვლივ… საწრეტი არხებით დასერილი საძოვრები და სათიბები არტყია (რ. ჯაფ.). 2. ზღვათა (ან მდინარეთა) შორის გაჭრილი თხრილი ამ ზღვების (ან მდინარეების) ერთმანეთთან დასაკავშირებლად. არხებს ზუსტად უნდა გაყვე, თორემ თავთხელზე დაჯდები (რ.  ჩაჩან.). 3. ტექ. ჰაერის სადენი მილი. − ჰაერმომყვანი არხი. 4. ანატ. ცოცხალ ორგანიზმში − მილის მსგავსი სადინარი. ყურის არხი. 5. თხრილი, ახალშენი ვაზის ჩასაყრელად. ცარიელებში არხები გავჭრათ და ვენახები გავაშენოთ (დ. მაჩხ.). ||  იგივეა, რაც ბაგა3. ცარიელ ადგილში ახლო-ახლო არხებსა ჰყრიან და სამ-ოთხ წელიწადში ვენახად აქცევენ ხოლმე (დ. მაჩხ.). 6. გადატ. გზა, საშუალება. დიპლომატიური არხები. დიალექტ. გარდა „არხისა“, ამავე მნიშვნელობით გვხვდება ხარღი // ჰარღი (აჭარ. სურმ. 1979, 28). არხი შემოსული ჩანს თურქულიდან არა უადრეს XVIII საუკუნისა (გიგინეიშვილი 2016).

ახ. ქართ., დიალექტ. I. არჯალი / აჯალი (არაბ.): „ბოლო დღე სიცოცხლის“. არჯალი მოუვა აღსასრულის დღე დაუდგება. წამალი დავალევინე, მაგრამ კაცს რომ’ არჯალი მოუვა, მაშინ ყველაფერი ტყუილია! (ა. ერ.-ხოშტ.).არჯალი შეეყარა, არჯალი მოუვიდა მოკვდა (ქართლ. მენთ.). რა არჯალი აწვალამს ამ სამგლე ძროხას (ჯავახ. ბერ.). არჯალი შეეყარა, არჯალი მოუვიდა მოკვდა (ქართლ. მენთ.). არაბულსა და სპარსულ ენებში არის ლექსემა [ağal]. მისი მნიშვნელობებია: 1. დროის მონაკვეთი;2. საზღვარი, ვადა;3. დასასრული, სიკვდილი, საიდანაც მომდინარე ჩანს ქართული არჯალი. [ağal]-იდან არჯალ-ის მიღება (აჯალ > არჯალ) კანონზომიერი ფონეტიკური მოვლენაა – ხშული ჯ-ს წინ მოხდა ვიბრანტ რ-ს განვითარება. ეს პოლისემანტი სიტყვა ქართულში მონოსემანტად არის გადმოსული (ბართაია 2010). საშ., ქართ. II. არჯალი საძაგელი „ურცხვად ანჩხლი!“ (საბა). ნუმცა შენი არჯალი პირი და უბედური (ვისრ. 88, 23). და ზააქის უსამართლეობასა ქვეყანასაგან გასწმენდს, არჯალსა და წარმართსა მისა თავსა ვეშაპიანსა საწუთროშიგან გააქარვებს (შჰნ. II, 384, 5). ახ. ქართ. არჯალი ავი, კაპასი. არც [ბესოს ცოლი] არის გულზე დასახატი, არჯალია, არჯალი (კ. კობ.). არჯალი რძალი შუბლშეკრული შეხვდა მაზლს (რ.  ჯაფ.). დიალექტ. გადატ. არჯალი ადამიანი საშინლად ავი, ანჩხლი. „ვერ გადავრჩი მაგ არჯალს“. „არჯალ კაც არ’ ნა ელაპარაკო (ჯავახ. ზედგ.). 2. გალანძღული. რა მინდა მაგასთან, არჯალი ქალია, შერცხვენილი (შომახეთი, ზ.-იმერ. ძოწ.). არქალი: გულ-არჯალი ფშ. ავი, ბრაზიანი. ბოზო, რას მბობ, დიაცო, არჯალო აუგიანო? უწყლო, უღარო წისქვილი მთაში ვის აუგიანო? (მერკ. 13) – ა. შან. დიალექტ. III. არჯალი 1. არჯანი, მაგარი, გამძლე, ჯანმრთელი. არჯალი კაცი ვარ (ქორეთი). არჯალი კაცია ბაბუა (შომახეთი,ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. არაჯანი საუკეთესო, ჩინებული, გამორჩეული, წარჩინებული (სპარსული არჯუმად) ფიცხლა გაგზანეს ფაიქი, ცქვიტი და არაჯანია (შჰნ. III, 620, 4).

ძვ. ქართ. I. ასი ათჯერ ათი, ხუთმეოცი – საბა. ასი 100: „რომელსა თანა-ედვა მისი ასი დრაჰკანი“ (მთ. 18, 28). „ას წლის სადამე იყო“ (ჰრომ. 4, 19). „უკუეთუ ასისა წლისასა ესუას“ (O, დაბ. 17, 17).ახ. ქართ. – ასი რიცხვი 100, – ათჯერ ათი. ას ლიტრა რკინას დავღეჭავ კევივითა და ყლაპს ვუზამ (ხალხ.). კაცმა რომ შემომხედოს, ასი წლისა ვეგონები (ილია). ხუთ წუთსაც არ გაევლო, ასამდე ქალსა და ბერიკაცს მოუძღოდნენ წინ (კ. კობ.). || ელიფს. ასი კაცი (სული). ასი ათასსა აჯობებს, თუ გამორჩევით მქნელია (ხალხ.). ასნი რად უნდა დედასა, ერთი სჯობ დაღურბლებული (ხალხ.) – ქეგლ ახ. რედ. ს.-ქართვ. აღდგენილია *ას – არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).საშ. ქართ. II. ასი – Myrtus communis – მვირსინი. ამისი წამალი: მატყლი, ას[ი] იყოს (ფანასკ. 261, 36). III. ასი [ფრანგ. as tuzi] – 1. სახელგანთქმული მფრინავ-გამანადგურებელი, საჰაერო ბრძოლის ოსტატი, რომელმაც გარკვეული რაოდენობის მტრის თვითმფრინავები ჩამოყარა. 2. საუკეთესო (ექსტრაკლასის) სპორტმენზედაც იტყვიან – მ. ჭაბ. IV. ტერმინი ასი 1. (ლათ.) სპილენძისაგან ჩამოსხმული რომაული მონეტა (წონა 272, 88გ) მონეტის შუბლზე გამოსახულია იანუსი, ზურგზე – გემის ცხვირი (ქსე).

ძვ. ქართ. I. ასაკი/ჰასაკი ძალა: „გიორგი მოუწოდა ვისმე ჭაბუკსა ასაკითა, რომელ არს ძალითა“ (ზარზმ. 328, 6) – ზ. სარჯ. საშ. ქართ. ასაკი ტანი. სად არი შენი საროს უმაღლე თავი და ასაკი ტანი? (რუსუდ. 146, 34). ასაკი ტანადობა. ტანადი იყო სახითა შვენიერი და ასაკითა სრული (რუსუდ. 322, 8). დაიბადა მთვარისაგან საწუთროსა მჭირავი ვაჟი, ასაკითა სრული (შჰნ. II, 414, 22). იყო კაცი ასაკით შუენიერი (ქ. ცხ. I, 33, 13). რა ესენი ნახა ყარმან მეფემან, თავად მათსა შვენებასა და ასაკოვნობასა გაჰკვირდა (რუსუდ. 398, 35). ძვ., საშ. ქართ. II. ასაკი წლოვანება, ხანი. ყუავილონებაჲ იგი სიჭაბუკისაჲ შეურაცხ-ყვეს და უფროჲს მამა- დედათა და შვილთა უფალი შეიყუარეს და ამას ოდენ ჰასაკსა ცხორებისასა ზედა დადგეს (სინ. მრ. 123, 15). რათგან ვარდი ამას იტყვის უსულო და უასაკო (ვეფხ. 879, 1).შვენებითა სრული და ასაკითა მცირე (რუსუდ. 12, 9). რა იგი ჩჩვილი ასაკით აღმორჩდა, ახევდა (დ. გურ. 73, 81, 1).ახ. ქართ. ასაკი 1. წელთა რაოდენობა, ათვლილი დაბადებიდან. უნივერსიტეტი 22 წლის ასაკში დავამთავრე. 2. ადამიანის სიცოცხლის ესა თუ ის ხანი, პერიოდი. თითოეულს ცალკე ადამიანს თავისი ასაკი აქვს: ბავშვობა, ყრმობა, ჭაბუკობა, ვაჟკაცობა და ბოლოს სიბერე (ილია). სიტყვა შემოსულია სომხურიდან, სადაც მას იგივე ფონემური სახე და მნიშვნელობა აქვს (hasak ხანი, ხნოვანება“). რაც ძველ ქართულში ჰქონდა მნიშვნელობის განვითარება ასე გვესახება „მოზრდილობა ანუ სიდიდე (ტანის ან წლოვანების) > წლოვანების სიდიდე. თვით სომხურში ეს სიტყვა გაურკვეველი წარმომავლობისაა. მ. ანდრონიკაშვილი ფიქრობს, რომ იგი უნდა იყოს საშუალო ირანული *hasak, რომელიც თვით ირანულში დაიკარგა და ქართულსა და სომხურში შემოგვრჩა (ანდრონიკაშვილი 1966, 278;გიგინეიშვილი 2016). ასაკი / ჰასაკი < პართ. ასა, სა მსგავსი (ო. კახიძე).ვფიქრობთ, რომ ასაკი-ს ომონიმური ცალები სხვადასხვა გზებით დამკვიდრდა ქართულში.

საშ. ქართ. I. ასალი (იმერ.) ყაჯარი – დ. ჩუბ. აბაიებ-ასალებზე ევლო ხალასი მილია (შჰნ. I, 198, 3). ასალი მარგალიტისა ალმასის ყუთაზიანად (ფეშ. 983, 3).ფეოდალურ საქართველოში გავრცელებული იყო ოქრომკედით ნაქარგი და ოქროს ან ვერცხლის კილიტებით, კოპლებით, ბურთულებით, ზოგჯერ კი ძვირფასი თვლებით შემკული ასალი – ქსე. დიალექტ. ასალი (ან ასლი) ცხენის ჩული ძვირფასი ფარჩეულისაგან. ასალი ფოჩიანი ქეჩა სედლოს ქვეშ დასაგებია (გურ. ჟღ.). ასალი || ასანი უნაგირქვეშ დასაფენი ქსოვილი, რომელიც გადაყვლეფისაგან იცავს ცხენის ზურგს, საბურველი საქალო უნაგირისთვის, რომელსაც ამხედრებული ქალი დაუფარებდა ხოლმე;ქალის მხედრულ კაბაზეც იტყვიან;სიმაღლეში წასასვლელი ადგილი;ასავალი, ასასვლელი, ცხენზე ასამხედრებელი ზან. (მეგრ. ქობ.). ს.-ქართვ. *ა-სალ-ა- < „ქეჩა, ჩოხა, პერანგი“ (ჩუხუა 2000-2003). საშ. ქართ. II. ასალი: და ნიადაგ ასალითა ან პირსა წაიგდებინოს (ფანასკ. 257, 15). შდრ. ისალი „სისხლის ყვანა“ (ფანასკ. 255, 9).

ასლი მცენ. ასლი (არაბ.) ზედ. ნამდვილი – დ. ჩუბ. ძვ. ქართ. I. ასლი მარცვლეული (ბრინჯი). ასლი არს მსგავსი პურის მარცვალთა (თ. ბაგრატ.). და შენ მოიღე თავისა შენისა იფქლი და ქრთილი და ცერცჳ და ოსპნი და ფეტჳ და ასლი (ეზეკ. 4, 9). ხოლო იფქლი და ასლი არა იგუემა (სეტყჳთა) (გამ. 9, 32) – კ. დან. საშ. ქართ. მხვნელმა უთხრა (მეაქლემეს) ასლსა ვთესაო (საბა). ფეტუისა და ასლისა გუნება ერთია (ფანასკ. 431, 1). ახ. ქართ. ასლი [Triticum dicoccum] კილიანი ხორბალი;კორკოტი ვჭამე ასლისა, დრო არის ჩემი წასვლისა (ხალხ.). ამ მიწებში ეთესა…ლობიო, დიკა, ასლი…(ნ. ლომ.). ასლმა კაი ხალიფაფაც იცოდა, სახაჭაპურედ ხომ მას ვერც ერთი ხორბალი ვერ შეედრებოდა (ნ. კეცხ.). დიალექტ. ასლი დასტურდება (ქიზ. მენთ., აჭარ. ნიჟ., ალგ. სალ., ფშ. ხორნ., ფშ. მრეწ. IV, II, 184., ქიზ. მრეწ. IV, II, 158., ჯავახ. ზედგ.). ივ. ჯავახიშვილს ასლი, ისე როგორც იფქლი და დიკა, ქართულ სიტყვად მიაჩნია;„არც ერთ სხვა ენაში ხორბლეულის ამ ჯიშს ასეთი სახელი არ ეწოდება და ამის გამო ეს ტერმინი, ნამდვილ ქართულ სიტყვად უნდა ვიცნათ (ჯავახიშვილი 1930, 338;კახაძე 1987, 35, 36). საშ. ქართ. II. ასლი სხვადასხვა სახის იარაღი (არაბულ-სპარსული ასლაჰე). მოასხეს ოთხასი დარჩეული ტაიჭი ოქროთა აკაზმულითა უნაგირთა და ჩარყაფისა ასლითა და აბაითა დაკაზმული (შჰნ. III, 243, 43). იხ. I. ასალი.ახ. ქართ. III. ასლი (არ. ასილ || ასლი) ასლი ძვ. დედანი, ორიგინალი;ნამდვილი. ასლი საომარი მოედანი კია ბანკი (ილია). 2. ზმნს. სწორედ, ნამდვილად. ეგ ქალი ასლი საშენოა! (ა. ერ.-ხოშტ.). 3. პირი (დედნისა), – ნუსხა. საჩივრის ასლი… სიმონას მუდამ თან ჰქონდა (დ. კლდ.). 4. ძალიან მსგავსი, ზედგამოჭრილი, პირწავარდნილი. ყმაწვილი პირწავარდნილი დედა იყო, ცაგოს ნამდვილი ასლი (გ. აბაშ.). ◊ ასლი და კვალი ინდ. იგივეა რაც ასლი (მნიშვ. 4). ბიჭიკო შესახედავად ასლი და კვალი მამა იყო (ო. კუპრ.).დიალექტ. ასლი აბრეშუმი – „ასლი აბრეშუმი ყაჭის პარკია“ (აჭარ. ნოღაიდ. X). იხ. აგრეთვე: (ჩვენ. ფუტკ., ხევს. ჭინჭ., ქიზ. მენთ., აჭარ. ნიჟ., გურ. შარაშ.). მკვლევართა აზრით: 1. ასლი არაბულ-სპარსული ლექსემაა – ასლ (ბართაია 2010, 143). 2. ასლი-ს კავშირი არაბულ ასლ-თან (ძირი, ფესვი, ორიგინალი) საეჭვოა (გიგინეიშვილი 2016).

ძვ. ქართ. I. ასპიდი άσπισ გველი: „და ყრმამან ჩჩჳლმან ჴურელსა ასპიდისა საჴელი დასდვას“ (ეს. 11, 8). – კ. დან. „და თქუა: ასპიდსა და იქედნესა ზედა ხჳდოდი“ (მ. ცხ. 62, 37). „გამოჴდენ ნაშობნი ასპიდთანი“ (O, ეს. 14, 2). ახ. ქართ. გადატ. ბოროტი, ავი. „საძაგელო, ასპიდო“… შენ ჩაყლაპე ჩემი გული (ა. ყაზბ. IV, 405, 36). ძვ. ქართ. II. ასპიდი ფარი: „ნაწლევნი მისნი − ასპიდნი რვალისანი“ (O, იობ. 41, 6) – კ. დან. „ფარი ასპიდი რვალისაჲ შორის ბეჭთა მისთა“ (I მეფ. 17, 6).ახ. ქართ. III. ასპიდი (ბერძ. iaspis (iaspidos) შერეული მინერალი, შავი ფიქალი, რომლისაგანაც ამზადებენ გრიფელით საწერ პატარა დაფას (ფიცარს). ასპიდის ფიცრით, წიგნებით მიდიან სკოლის კარსაო (ი. დავით.). კეთილშობილი ასპიდის სახურავი შეეცვალათ უბადრუკ თუნუქზე (გ. ქიქ. თარგმ.). ასპიდივით ჩაშავებული ფანჯრის იქით არაფერი ჩანდა (ს. დემურხ.).

ძვ. ქართ. I. ასპიტი, იხ. I. ასპიდი. „კუერცხნიასპიტთანი განტეხნეს“ (I, ეს. 59, 5). „მე უწყი, რამეთუ ასპიტნიცა ნელითა სიტყჳთა დაიმწყსიან“ (სინ. მრ. 214, 14). “რაჲ სათჳს ისმენთ ამას ყოველსა და დაიყოფთ სასმენელთა თქუენთა, ვითარცა ასპიტნი“ (მ. სწ. 269, 23). „გულის წყრომაჲ მათი მსგავს არს გუელისა ვითარცა ასპიტსა და იქედნისა ყრუისა, რომლისანი დაყოფილ არიედ ყურნი მისნი“ (ფსალმ. 57, 5). „მოსრნეს გუელნიცა იგი ნაშობნი ასპიტთანი“ (აპოკრ. 4, 30). „და იყო ადგილი იგი მეყსეულად სავსე საცთურებითა, გუელებითა, ასპიტებითა“ (მ. ცხ. 15, 15).საშ. ქართ. ასპიტი (ბერძნ.) გველი ფრიად გესლიანი ჯარბი (დ. ჩუბ.). ასპიტი გველი ფრიად სასტიკი (თ. ბაგრატ.). გარდაემოეცემოდა გესლი ასპიტისა ბაგეთაგან მისთა (ქ. ცხ., II, 451, 4). ვითა ასპიტი მჭვრეტელთა მისთა თვალითა მლალავი (ვეფხ. 1231, 4). ძალ-გულად მჴნეო, სვე-ბედით ქვეო, ასპიტ-ცემულ-ჰყოფ მტერთა, ახოვნად მყის მოამდოვრებ (აბდულ., 57, 3). მაშინ დამოყვრდნენ ყოველნი მტერნი,… კაც, ასპიტნი, გველნი, ცხვარნი, თხა და მგელნი (დ. გურამ. 293, 543, 3). ენას აქვს გესლი ბოროტი, უმწარე ასპიტისაგან (არჩ. 468, ქვ. 5). იგ ზარიანობს ჩვენზედა, ვითა ასპიტი გველია (შჰნ. II, 4433, 2). იგი ასპიტი გველი გაუწყრა: რას იკითხავ, ვინც უნდა იყოსო! (რუსუდ. 549, 9). ახ. ქართ. ასპიტი [ბერძ. aspis (aspidos)] [Vipera aspis] 1. ერთგვარი შხამიანი გველი. იქ, სადაც იქედნე, ასპიტი… ბუდობენ,… უბრალო გველ-ბაყაყს ვინღა მიაქცევს ყურადღებას? (აკაკი). 2. გადატ. ავი, ბოროტი (ადამიანი). დაჩუმდი, შე ასპიტო! (ა. ცაგარ.). ასეთი ანჩხლი და ასპიტი ხდებოდა, როცა ამღვრეული თვალებით მიეჭრებოდა ქვეყნიერებას (ნ. სამად.). ფიგურ. ზუოდა კარი, ასპიტი ქარი (ო. ჩხ.).დიალექტ. იყო ქვა სიპი, იჯდა გველი ასპიტი (ფშ. ბოძ., 96). გადატ. ბოროტი, ავი. ასპიტი ავი, ცუდი ხასიათის ქალია (ჯავახ. ბერ.). ცოლი ყამდა ძრიან ასპიტი (ჯავახ. მარტ.). ასპიტი ავი, არსზი, უმეტესად ბავშვზე ან ქალზე იტყვიან. „ისრეთი ასპიტია, ეგ გასაწყობი, რო ცხენიდან კაც ჩამოიღებს“ (ჯავახ. ზედგ.). საშ. ქართ. II. ასპიტი: ასპიტის ქვა ჭრელი ქვაა ერთგვარი – საბა. ასპიტი, შავი ქუა ფილაქანი, დარქმეული იაშმისა ან იასპის ფერისაგან – ნ. ჩუბ. იხ. III. ასპიდი.ახ. ქართ. ასპიტი პიტალო, სალი, მიუკარებელი,− ასპიდი (კლდეს) სალსა, ასპიტსა, დიდრონსა ფერფლიც კი არა სცვიოდა (ვაჟა) – ალ. ჭინჭ. შდრ. III. ასპიდი.

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ასული ქალიშვილი: „ასული ჩემი აწღა მოკუდა“ (მთ. 9, 18). „არა მისცნენ ასულნი მათნი ძეთა მათთა და არცა მოჰგუარნენ ასულნი იგი მათნი ძეთა თჳსთა“ (O, ნეემია 13, 25). „ერთი ასული ესუა“ (შუშ. I, 34). უფალმან თვისად მიზიდა, ყრმა იყო, გინა ასული (არჩ. 478, 245, 4). ასული 1. ადამიანის შვილი მდედრობითი სქესისა, − ქალიშვილი, გოგო. შეკრთა წერეთლის ასული (აკაკი). ბაგრატ მეოთხის მცირეწლოვანი ასული… თავის ტიკინებიანად მიიყვანეს ბუკლეონის სასახლეში (კ. გამს.).   ფიგურ. ნაზიბროლა სახელია, სამეგრელოს ასულია (აკაკი). 2. აუცილებელი ელემენტი ქალის მამის სახელით მოხსენიების დროს. თამარ პეტრეს ასული გელაშვილი. *ასულ- არქეტიპი აღდგება საერთო-ქართველური ფუძე-ენის დონეზე (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990). საშ. ქართ. II. ასული აწეული, აყვანილი (ასვლა) – დ. ჩუბ.ბრძენი ხამს მისად მაქებრად და ენა ბევრად ასული (ვეფხ. 33, 4). ასული აზრდილი, ამართული. ათინას აღზრდილს აქებდეთ ალვად ავნორჩად ასულსა (ბეს. 96, 1). ცოდვისგან უფრო მადლისას ხარისხისა ზედან ასული (არჩ. 478, 245, 2). ახ. ქართ. ასული 1. ქვემოდან ზემოთ სვლით გადაადგილებული. სასაფლაოზე ასულმა ბიჭებმა ხმელ-ხმელი წკირები მოამტვრიეს (რ. ინან., ნ. ლომ.). 2. გადატ. უფრო მაღალ დონეს მიღწეული. განვითარების უმაღლეს საფეხურამდე ასული ტექნიკა და მეცნიერება. ◊ ტახტზე ასული გამეფებული. ფიგურ. ტახტზე ასული ფარისევლობა სისხლით და ცრემლით შავ პირს იბანდა (აკაკი).ასული ასვლა ზმნის მიმღეობური ფორმაა.

საშ. ქართ. I. ატლასი (არაბ.) აბრეშუმის ნაქსოვი – საბა;დ., ნ. ჩუბ. სხვა სტავრა, სხვა ატლასია (ვეფხ. 471, 1). მოითხოვს, მჴევალთა კეკლუცთა… ოქროისა სარტყლითა და ატლას-ოქსინოითა მოსილსა (ვისრ. 39, 19). მოაღებინა ბერძული ძვირფასისა ატლასები (შჰნ. II, 388, 9). შავი ატლასი ჩაიცვა, მარგალიტითა ნაკერი (ნ. ციც. 433, 150, 2). მკერვლის ნემსმა ატლასში გაიაროს (შჰნ. III, 325, 12). ახ. ქართ. ატლასი აბრეშუმის პრიალა ქსოვილი. იერემიას ეცვა წითელი ატლასის ახალუხი, სირმით გაწყობილი (გ. წერეთ.). [თოჯინებს] ზემოდან ეფარათ… ატლასის საბანი (რ. ინან.). მკლავზე შავი ატლასის ბაფთა ეკეთა (ჭ. ამირეჯ.). დიალექტ. ქალის ჩაფკანსაც ჰქონდა ყოშები უკან, წელზე გადაკიდებული, სიგრძით ოთხი მტკაველი იყო და ლაბადას ჰგავდა. მას ჰკერავდნენ ისტიფაჲთი, დიბაჲთი, მახმურით, ატლასით, ზარბაბით და სხვ. (საინგ. III, I, 66). ახალოხი შაიკერებოდა ქიშმირისა, სარის, ატლასის, ყარაბანდულის (შ. კახ. მრეწ., III, 1, 35). საშ. ქართ. II. ატლასი წიგნი ღეოღრაფიული ქარტათა – დ. და ნ. ჩუბ. ახ. ქართ. ატლასი [მითოლოგიური ტიტანის − ატლანტის − ბერძ. ატლას (ტლანტოს) სახელიდან] გეოგრაფიული რუკების კრებული. [ვახუშტიმ] შეადგინა გეოგრაფია საქართველოსი გეოგრაფიული ატლასით (ი. გოგებ.). ატლასმა უდიდესი როლი შეასრულა საზღვაო მოგზაურობებისა და დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების დროს (რ. ჯაფ.). 2. სპეციალური ნახატებისა და ტაბულების ალბომი (ჩვეულებისამებრ, მეცნიერულ წიგნებს დართული). ანატომიური ატლასი. ახ. ქართ. III. ატლასი ტერმინი: იგივეა რაც ატლანტი, კისრის პრველი მალა ქვეწარმავლებში, ფრინველებსა და ძუძუმწოვრებში (ი. ლაჩაშ.) – ა. სიხ.

ძვ. ქართ. I. აფთი ბრტყელი, ტარიანი მახვილი: „გარემოჲს უკუე საყდარსა მისსა მდგომარე იყვნეს კაცნი, მქონებელნი აფთთანი“ (ფლავ. 11, 6, 3). საშ. ქართ. აფთი მახვილია ბრტყელი – საბა;ნ. ჩუბ. ზოგსა თავსა აფთი შევიდის, ვითა ტუინი (ვისრ. 50, 5). ლახტის, ხლმისა და აფთისა ცემა საშინელი იყო (რუსუდ. 292, 37). ჭეხა ისმოდა აფთისა (შჰნ. I, 1513, 2). ჴმლითა სჭრიან ჯაჭვ-ბაბრაბსა, აფთებისა არის ელვა (შჰნ. II, 4357, 2). არმურისკენ ამწეველსა ალმასს აფთსა აქაქებდეს (ვახტ. VI, 63, 4). მემნას უხეთქა აფთითა თავს (ქ. ცხ. IV, 202, 20). ახ. ქართ. აფთი ძვ. მარჯვნივ ჰქონდა დაწყობილი: ხმალი, შუბი, აფთი (გ. წერეთ.). ზღუდესთან მდგარმა სპარსელმა მეციხოვნემ თავში აფთი სცა და ცხენიდან უსულოდ გადმოაგდო (გ. აბაშ.). აფთივით [დანა, ხანჯალი, ცული…] ძალიან გალესილი, ფხააწყობილი. აფთივით ა, აფთივით, აფთივით, ე რას არ გაშჭრის? (ხევს. ჭინჭ). მკვლევართა აზრით I. აფთი (ოსმ.) სამკუთხი ეჩოს მსგავსი თოხი, ფართე თოხი (იმერ.) (იუსტ. აბულაძე 1916).2. ა-ფთ-ი „იარაღი“ < ეტ. „საჭრელი“. ს.-ქართვ. *ფეთ- / *ფით- „ჭრა, კრეჭა“ (ჩუხუა 2000-2003). საშ. ქართ. II. აფთი ქერქი მუხისა. აფთი არს ქერქი მუხისა (ფანასკ. 415, 33).

ძვ. ქართ. I. აფსინდი ვარსკ. ესე იგი ვარსკვლავია იოანე მახარობელმან რომ იხილა – საბა. და სახელი ვარსკულავისაჲ მის არს აფსინთი (გამოცხ. 8, 11). – სამოც. სიმფ.ძვ. ქართ. II. აფსინდი, აფსინთი იხ. II. აბზინდა. „მცირე აფსინდი დაამწარებს დიდსა ჭურჭელსა თაფლსა“ (მ. ცხ. 160v). საშ. ქართ. და მით მწყევარსა ჩვენსა აჩრდილის ფერსა ბედსა აფსინდისა უმწარესთა სიტყვათა დაუფენ (ბეს. 69, 5). „მაშინ მიიღე ერთი მჯიღი აფსინდი“ (ფანასკ. 127, 33). გვხვდება ფონეტიკური ვარიანტებიც:გარდაიქცა მესამედი წყალთაჲ აფსინთად (აპოკ. 8, 11).ავსანთინი // აფსანთინი // აფსინთა || აფსინთი (ფანასკ. 177, 7;130, 5;9, 30).

საშ. ქართ. I. აფაური / აფური მრგვალი სალესავი ჩარხით საბრუნავი – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. აფური ძველი ფული – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ., დიალექტ. I. აღაჯი (თურქ.) იელის ხე. აღაჯი ვითამცა და იელის ხეო მხურვალი და ხმელია (იად. 470, 5). 2. აღაჯი „თათრულად ჯოხიო“ (ღოლოვ., ქართლ. მენთ.). საშ. ქართ. II. აღაჯი ძვ. სიგრძის საზომი;უდრიდა დაახლოებით 5-6 კილომეტრს. იმ კაცმა უთხრა: მარჯვენას მხარეს არისო და ერთი აღაჯი სავალი იქნება (შჰნ. III, 314, 41). აღაჯი, თუ მილი? გმართებს შენ დუმილი მის სარიცხველად (დ. გურამ. 297, 568, 3). ერთს აღაჯსა მოეგება შარიერი ამა ყმასა (ფეშ. 658,1). არხი ძველათგან გამოტანილი არის ერთს აღაჯს გაივლის (სამ. VIII. 60, ქვ. 2).ახ. ქართ. ჯალალედინ უკუ მიდგა, სამს აღაჯზე დაბანაკდა (რ.  ერისთ.). მიჰყვნენ ქართველნი ოთხს აღაჯზე, ასე გააქციეს მაჰმად-ხანი (პ. ორბ.).

საშ. ქართ. I. აში ახი ანუ აჰყი არაბულად სამართლიერად თვის საყოფელსა რაჲმესა კაცისასა განიმარტება – თ. ბაგრატ. საშ. ქართ. II. აში: (თურქ.) აში დო ჴორცით ნამზადი. მასტაფა – საბა. მოსამსახურემან აში შემოტანა (მეფ. სალ. 364, 8). იხ. II. აშა. ახ. ქართ. III. აში ქელეხი – ი. გრიშ. IV. აში (ეგვ.) ერთ-ერთი უძველესი ღმერთი ეგვიპტური მითოლოგიისა. გამოისახებოდა შევარდნისთავიანი ადამიანის სახით (ენციკლ. ლექსიკ.).

საშ. ქართ. I. აშა უარის თქმა. აშა თქვა, აშა ჰკრა – დ. ჩუბ. აში (თურქ.) აშა ვარძმი. ვარძმი უარის ყოფა, რომელსა სპარსნი ჰაშას უწოდენ – საბა. ლაჯანდრისშვილი იმ წიგნს აშას იყო: ჩემი მოცემული არ არისო (სამ. IV, 419). ახ. ქართ. აშა: ◊ აშას ჰკრავს: ხელაღებით უარს იტყვის (ეტყვის), ჯიქურ უარყოფს. ერთმა… კნიაზმა აშა მკრა ას თუმანზე! (ს. მგალობ.). ◊ აშას კვრა რაკი დამტკიცებაზე მიდგა საქმე, უარყოფა განა დამტკიცებაა ბრალდების ტყუილისა? უარყოფა პატიოსანი კაცისა და აშას კვრა ქურდისა ერთმანეთისაგან როგორ არ უნდა გაირჩეს? (ილია). საშ. ქართ. II. აშა (სპარს.) ფლავი აშითა და ბორნით – დ. ჩუბ.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. აშარი (არაბ.) თავხედი – დ. ჩუბ.აშარი კაპასი, ანჩხლი. − როგორც კი ვუხსენებ ხოლმე თქვენს დიდებულ სახელს, მეტი აღარ ეჭირვება, მოთვინიერდება ხოლმე ის აშარი! (აკაკი). რა გადაარჩენს… აშარი დედინაცვლისგან დამონავებულ-დაძალულს? (ვაჟა). რა აყვირებდა იმ აშარს? (დ. მეგრ.). აშარი ანჩხლი, მეტად ავი, შარიანი. „მაგრაინ აშარ ქალ რა’ნა ელაპარაკო!“ აშარ კაცთან ქეიფიც არ ვარგა“ (ჯავახ. ზედგ.). დიალექტ. II. აშარი (არაბ.-თურქ.) თურქობის დროინდელი გადასახადის ერთ-ერთი სახეობა, რევოლუციამდელ აჭარაში. აჭარის სახით თვითეულ კომლს უნდა გადაეხადა შემოსავლის ერთი მეათედი. მოგშორდებათ რუსუმატი, თახშირი და თუნდ აშარი (მ. ვარშ.) – შ. ნიჟ.

საშ. ქართ. I. ახი ვაება – დ. ჩუბ. ოხვრა, ოხვრა-კვნესა. თქმა მჭირდეს მიწყივ ახისა (ვეფხ. 688,1). კმარა მუდამა სულთქმა, ახი (თეიმ. I, 72, 142, 4). ვარ ვაით მგონე, შენაღონე, / მომხსენი ახის, / აჰა, მანდა ვით! (ბეს. 67, 5). საშ. ქართ. ახი აღტაცების გამომხატველი სიტყვა. დანაზრახისა თუ სადმე, ბრძენთა საქებად ახისა, / ახისა მუფარახისა, ვაი, აწ განალახისა! (ბეს. 85,14). შდრ. წუხილისა და წუხილის გამომხატველი შორისდებული „ახ“ – ქეგლ. საშ. ქართ. II. ახი ანუ აჰყი არაბულად სამართლიერად თვის საყოფელსა რაჲმესა კაცისასა განიმარტება (თ. ბაგრატ.). თუ ტყუილათ მამეცით, რაც ახი იყო, რათ მამატყუეთ (სამ. VII, 623, ქვ. 4). ჩემს ახს არ მაძლევსო (სამ. IV, 629, ქვ. 8). ახ. ქართ. ახი 1. სამართლიანი, კუთვნილი, ჯეროვანი. სამართლიანია! ეგრე უნდა! ეგრე ეკუთვნის! ღირსია იმისა, რაც მოუვიდა! ბრალი ჩემია და ტუქსვაც ჩემი ახიაო (ილია). ◊ ახია (მასზე)! ფუტკარს ჯერ გული მოუვიდა და იფიქრა: «ახი არ იქნება, რომ ამ ბრიყვს ჩემი შხამიანი ისარი ვჰკრა!» (ი. გოგებ.). 2. სამართლით კუთვნილი. ვაჟო, რა გინდა, რას მერჩი? ხომ მოგე შენი ახია? მიიღე თავნი და ვახში, განა კი დასაძრახია?! (რ. ერისთ.). ◊ ახი არა მაქვს? საუბ. არ ვემართლები? არ ეკუთვნის? განა ღირსი არ იქნება?! ახი არა მაქვს, ახლა ერთი ბიჭი გამოვუყენო და სულ თავ-პირი დავამტვრევინო?! (ა. ცაგარ.). ახია ჩემზე, რაც დამემართა! (ილია). ვიშ! რად გავტეხე მამის ნათქვამი!. ◊ იხ. აგრეთვე ახი / ჰახი – ი. გრიშ. დიალექტ. III. ახი საფასო. ერთი ძროხის ახი მამე, მეტს კი აღარას გელო (მოხ. ღუდ.). ახი გადასახადი მარცვლეულის დაფქვისათვის, – მინდი. საწყაოთი დააყარე პური და იმის მიხედვით ახიც აიღე! (ჯავახ. მარტ., ქართლ., სალ.). არაბულსა და სპარსულ ენებში არის ლექსიკური ერთეული [ჰაქქ] მისი მნიშვნელობებია: 1. ჭეშმარიტი, მართალი;უფლება;2. ფულის გადახდა, საფასური, გასამრჯელო;3. კუთვნილი, განკუთვნილი. ვფიქრობთ, ქართული ახი და არაბულ-სპარსული [ჰაქქ] ერთი და იგივე ლექსიკური ერთეულებია. ფორმით [ჰაკ], თურქულშიც არის დამკვიდრებული (ბართაია 2010, 145).

ძვ., საშ. ქართ. I. ახორი ბოსელი: „შევალს ახორსა მათსა და აღჰჴსნის კარაულსა მათსა“ (მ. ცხ. 107v).ახორი / ახური (არაბ.) ცხენთ ბაგა, საჯინიბო – საბა, დ. ჩუბ. ცხენი ჩემი, რომელ კანჯარსა აჯობებდა, ახორსა ზედა ჩემებრ იგიცა დაუსუსურებულა (ვისრ. 235, 6). სითაც ცხენებს თავი ჰქონდა, ლამაზად გაკეთებული ახორი იყო (რუსუდ. 212, 22). არცა ახორსალარი დარჩა და არცა მეაქლემე (შჰნ. III, 209, 30). ახ. ქართ. ახორი 1. ცხენის ბაგა (საბა). 2.  სახლს მოშენებული (ან მოღობილი) სადგომი, სადაც ზამთარში საქონელს აბამენ, − ბოსელი. სახლის უკან ახორში ჩალას ახმაურებენ (დ. შენგ.). წყლის პირას ნაუცბათევად გამართულ ახორში ცხენები დააბინავეს (ო. დგებ.).დიალექტ. ახორი (სპარს.-თურქ.) ბოსელი. ახორი ბოსელ ჰქვია. ამა აქ ხშირათ არ იხმარება, უფრო ბებრები თუ ვიტყვით (მესხ. ფეიქრ.) აგრეთვე: (აჭარ. ნიჟ., ჩვენ. ქართ. ფუტკ.);ახური (ქიზ. მენთ.). ახვირი (მთ. კაიშ.).დიალექტ. II. ახორად მრავლად, ბევრად (მოხ. ქაჯ.) – ალ. ღლ. მოხ. ახორი მრავალი, ბევრი. ს.-ქართვ. *(მოხ.) ახორი, მრავალი, ბევრი (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. აჯი (არაბ.) მომლოცავი წმიდათა ადგილთა – დ. ჩუბ. „ჰაჯი საერთო-მუსლიმურ ტერმინად არის ქცეული და ნიშნავს არა ზოგადად მლოცველს, არამედ, კონკრეტულად – მექაში მოსალოცავად წასულს“ (ბართაია 2010). საშ. ქართ. II. აჯი არაბ. სპილოს ძვალი – დ. ჩუბ.აჯი „რქის მშვილდი“ – საბა. აჯი: აჯის ტახტი… გვირგვინი და აჯის ტახტი მათ წავუღო, ვარ მოსურნე (შჰნ. II, 3679, 1). მაში აჯის ტახტი იდგა, მარგალიტის გვირგვინები იდვა (რუსუდ. 489, 38). გადატ. წარბი აჯისა მშვილდისა (შჰნ. III, 450,12). მიუხედავად ლექსიკოგრაფთა აჯი ლექსემის არაბულ წარმოშობისად მიჩნევისა, გასათვალისწინებელია ს. –ს. ორბელიანის სწორი მინიშნება ამ სიტყვის ფალაური ენიდან მომდინარეობის შესახებ. როგორც არაბიზებული ფორმა სავარაუდოა ამ ლექსემის ქართულში სპარსულის გზით დამკვიდრება დაახლოებით XV საუკუნიდან (იმედაძე 2014, 145).

საშ. ქართ. I. აჯამი (‘აჯამ) ირანი. ნუშრევანს უკან აჯამთა ჴელმწიფენიცა დიდის სურვილით ამასავე იკითხვიდენ (ქილ. 195,31). საშ. ქართ. II. აჯამი ირანელი (არ. აჯემ). ამისთვის რომე არაბთა და აჯამთა, ფრანგთა და თურქთა აქიმთა ყუელათ ასრე უთქუამს (იად. 244, 33). ახ. ქართ. III. აჯამი უჭკუო, რეგვენი, ბრიყვი. მხეცი რამ იყო ბატონი ჩვენი, ერთი აჯამი, გულქვა, რეგვენი (ილია). ისევ მოსეს უნდა შევუჩნდე, აჯამი და უვიცია (დ. ზურაბ.). დიალექტ. აჯამი ფშ. (რაზ. -ჭყ.) „ბრიყვი, გაუთლელი“, მთ. გაუგონარი, კერპი. რომ არ ეყურება, ჯიუტი. ჴ., თ. გაუგებარი (არაბ. აჯამ) არა-არაბი, სპარსი, გამოუცდელი) (შან., ხორნ.). შდრ. აჯემი უცოდინარი, ნაკლებად კვალიფიციური. ეს გელინი თლათ აჯემია (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). საშ. ქართ. II. აჯამი ჰანგი. აჯამისა მცოდინარეთ და ბრძენთა ასრე უთქვამთ ესე ამბავი (ხოსრ. 30, 4). ნ. ბართაია შენიშნავს რომ აჯამი, როგორც ჰანგის სახელი, მის ხელთ არსებული სპარსულ ლექსიკონებში არ დასტურდება (ბართაია 2010, 146).

საშ. ქართ. I. აჯილა საქორწილო ტახტი – საბა, დ. ჩუბ. შდრ. II. აჯი.დიალექტ. აჯლა, აჯილაკი პატარა მაგიდა, ტახტის მაგვარი. „ჩემ განაყოფებიდან წამოვიღე ეს აჯილაკი, ისე მაგარია, ჩემ თორუნსაც ეყოფა“ (ჯავახ. ბერ.). აჯლა ქორწილის დროს ნეფე-დედოფლის სადგომად გამართული ტახტი. როცა ნეფე-დედოფალი, ნათლია შედიან, აჯლაზე, აჯლის წინ ერბოთი სავსე ქოთანს დადგამენ (ჯავახ. ბერ., მარტ., ზედგ.). აჯი > აჯილა > აჯლა > აჯილაკი.საშ. ქართ. II. აჯილა ჩადრი, თერისტრო, ქალთ მოსაფარი თეთრი ზეწარი – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ბაი ძვ. კაკაოს ხის თესლი. ბაი, ბაიკი კერკი, ჩოკოლათოს შესამზადებლად – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. ბაი: (თურქ. bay) ოქტომბრის რევოლუციამდელ შუა აზიაში, ყაზახეთში, ალტაის მხარეს და ნაწილობრივ, კავკასიაში მსხვილი მიწათმფლობელი, მესაქონლე, მევახშე (შდრ. ბეი, ბეგი).

საშ. ქართ. I. ბაბღანი – (ფრინვ.) ფრინველია მოწყენილი, წყლის უსმელი, რომელსა თურქნი ბუთიმარს უხმობენ– საბა. ბაბღანი (თათრ.) (მფრინ.) – დ. ჩუბ. ბაბღანი ბუ. რა ძაღლი მივიდა, მაშინვე ბაბღანი გამოჰყვა და მოვიდა (ქილ. 887,10). სამეცნიერო ლიტერატურაში შენიშნულია, რომ კლასიკური და აღორძინების პერიოდის არც ერთ ლიტერატურულ ძეგლში ეს სიტყვა არ არის მოხსენიებული, მხოლოდ „ქილილა და დამანაში“ ვხვდებით პირველად (იმედაძე 2014, 20). საშ. ქართ. II. ბაბღანი დათვის ტყავი – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ბადალი (თურქ.) ნაცვალი, მისი მაგიერი – საბა. ამ გიორგის სანაპიროს მიწის ბადალი მიწა სხვა მივეცით ჩინელსა (სამ. IV, 386, 13). იმ სოფელში ამის ბადალი გლეხი დათებმა ამ თავის ძმას ქაიხოსროს მისცეს (სამ. IV, 579. ქვ. 10). ახ. ქართ. დიალექტ. ბადალი 1. ტოლი, სწორი, მსგავსი. კარგიო?!. ბადალი არა ჰყავს, ბადალი ამ სოფელში! (ილია). ეგეთი ექიმი დააყენეს [ელგუჯას], …რომ თემობაში ბადალი არა ჰყავს! (ა.  ყაზბ.). ჩვენს სოფელს, უნდა გითხრა მართალი, არ გაუზრდია მისი ბადალი (გ. აბაშ.). 2. მაგიერი, სანაცვლო. მიაქვს და აღარა მოაქვს წაღებულისა ბადლადა (ვაჟა). აგრეთვე: (თუშ. ცოც.).შდრ. ბედლობა (არაბ.) კერძო მეურნეთა ურთიერთდახმარების ფორმა (აჭარ. ნიჟ.). სიტყვა არაბული წარმომავლობისაა (შდრ. არაბ. badal ტოლი“, „ეკვივალენტი“, „შემცველი“ – (წერეთელი 1951, 24;გიგინეიშვილი 2016).დიალექტ. II. ბადალი 1. თამამი მაღალი ბალახი, ხარობს გაპატივებულ ადგილზე ბოსელთან, კალოსთან (თუშ. დიალექტ., 577). მსუქან ადგილზე ამოსული თამამი ბალახი (თ. უთურგ.) – ალ. ღლ. აგრეთვე: (თუშ. ცოც.).ვფიქრობთ, რომ ბადალი < ბადალო < ფათალო // ფათალა (ბადალო ქიზ., ფათალო ქიზ., ქართლ;ფათალა ფშ., ხევსურ., მოხ., მთიულ. თიან;ფათარი მოხ.). საინტერესოა, ამ სიტყვების მიმართება ს.-ქართვ. *ფოთელ-ძირთან (ფოთელი // ფოთოლი) (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).დიალექტ. III. ბადლი: ბადლ მიწა შავი, ნაკელით გაპატივებული მიწა, რომელიც კარგ მოსავალს იძლევა. ძირში დააყრიან სიპ-ადეშზე ბადლ მიწას, მემრ-კიშს (შინამრეწვ. 198, ხევს. ჭინჭ).აღდენილია არქეტიპი *ბადლ- (კელაურაძე 2017).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ბადია დიდი ჯამი საბა. ბადია თავს დასაფარებელი არის ორმოსი+ თავს დასაფარებელს ფრინვლის შესაპყრობსა ბადესაც ჰქვიან (თ. ბაგრატ.). ბადია (სპ.) ღვინის საწყაო. მერმე ოქროსა ბადია შემოიღეს (შჰნ. III, 246, 9). მოიღეს დიდი ბადია, დადვეს აავსეს ღვინითა (შჰნ. I, 230, 1). ბადია ქუსლიანი დიდი ჯამი (უპირატესად – ლითონისა). 2. ყანწის მაგიერ ბადია აიღეს ხელში (ნ. ლორთქ.). ასოცამდე ღვინის სასმელი ჭურჭელი იყო სუფრაზე: ბადიები, თასები, ყანწები, კულები, თორმეტი აზარფეშა და სხვ. (ვ. ბარნ. 3). გადატ. რაც ბადიაში ჩაეტევა. ოთარაანთ ქვრივი ყოველკვირა დღეს ერთ ათიოდ შოთს და ერთ ბადია კორკოტს თავის ფეხით გადაუტანდა ხოლმე [ქვრივ დედაკაცსა] (ილია). 3. სპეც. ამწეზე დაკიდებული ლითონის დიდი ჭურჭელი;იხმარება მშენებლობაზე ბეტონის, აგურის და მისთ. გადასატან-გადმოსატანად.ახ. ქართ., დიალექტ. ბადიაჲ თხელი და ღრმა თასივით მრგვალი დიდი ჯამი სპილენძისა, ძველად თიხისაც ყოფილა, შიგ რძეს წველიდნენ და ინახავდნენ (თუშ. ცოც.). საშ. ქართ. II. ბადია ბადე. პირბადე. ოდეს ახადეს ქალს პირს ბადია, / პირთ სანახავად ვერცხლის ბადია (დ. გურამ. 251, 266, 2). ბადე > ბადეა > ბადია. ა პროსოდიული ხმოვანია.დიალექტ. III. ბადია ბადექონი. ღორს შიგნი აქ ღვირძლი, წელები, ფიჟვი, გული, ჭაჭები, თათბურა, ბადია (ხვაშითი, ზ.-იმერ. ძოწ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. *ბად-„ქსოვა“, ბადე „ბადე, ქსელი“ (ჩუხუა 2017).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ბადრი გავსილი მთვარე – საბა. მთვარე ბადრი მო და მნახე (ნ. ციც. 1550, 2). დილა ჩემი როს გათენდეს პირო ბადრო და სათელო?! (ალ. ჭავჭ. 60, 11). ახ. ქართ. ბადრი სავსე, სრული (მთვარე). ამ დროს აღმოხდა ბადრი მთოვარე და სიამითა მოფინა არე (ნ. ბარათ.). ჩვენ კი დღეისთვისაც ის ბადრი მთვარე გვყოფნის (რ. ინან.). ფიგურ. სქელი გაშლილი თმა შემობურდნოდა ბადრ მთვარესავით გადაშლილ სახეს (გ. წერეთ.). || გადატ. სავსე, სრული (სახე). მზის სხივით განათებული ჰქონდა ბადრი სახე (ვაჟა). იხ. აგრეთვე: (ა. შან., ჯავახ. ზედგ.).არაა დადგენელი, ბადრი როდის შემოვიდა ქართულში, რადგან ცნობილ წერილობით ძეგლებში გამოვლენილი არაა. დასტურდება საბას ლექსიკონში ბედუა (არაბ.-თურქ ბედავა) სავსე მთვარე ზან. (ლაზ. თანდ.). ქართულში ეს სიტყვა ატრიბუტის ფუნქციით იხმარება და ხშირად ადამიანის სახესთან დაკავშირებით… …თურ ქულ ენაში ეს ტერმინი საერთოდ არ ფიქსირდება. თანხმოვანთა სრული დაცვითაა „ბადრი“ ლექსემა ქართულში დამკვიდრებული. რადგან ძველ და კლასიკური პერიოდის ქართულ წერილობით ძეგლებში იგი ნაკლებად დასტურდება, სავარაუდოა მისი, როგორც ასტროლოგიური ტერმინის, ზეპირი გზით გავრცელება. ხოლო მოგვიანებით მოხდა მისი წერილობითაც გაფორმება (იმედაძე 2014, 116). ბადრი არაბული წარმომავლობისაა (გიგინეიშვილი 2016). დიალექტ. II. ბადრი: ბადრი ჩითი იგივეა, რაც ბადლის ჩითი. რავა დაქტკუცვია კანჭები ბადრი ჩითივით (შომახეთი (ზ.-იმერ. ძოწ.).შდრ. ბადლის ჩითი ჭრელი ჩითი. ბადლის ჩითის კაბა შევიკერე (ბაჯითი. ზ.-იმერ. ძოწ.). ბადლის ჩითი // ბარდლის ხამი (ტილო), რომელზედაც ფერადი ფოთლოვანი სახეებია (ზ.-იმერ. წერეთ.). სავარაუდოა, ფართალი საუბ. „საფეიქრო ნაწარმი“ < ბარდალი > ბადრი. შდრ. ს.-ქართვ. *ბარდ – „ნაქსოვი, ქსოვილი“ (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. ბადრაგი, ბადრანგი (სპ.) მცენარეა – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. ბადრაგი 1. შეიარაღებული რაზმი, რომელიც ადგილზე იცავს ან აცილებს რაიმე დასაცავ ობიექტს. ბადრაგი გვექცეოდა ძალიან კორექტულად. შეიმჩნეოდა, რომ მათ ამის შესახებ ბრძანება ჰქონდათ მიღებული («24 საათი»). საზღვაო ბადრაგი სამხედრო ხომალდების ჯგუფი, რომელიც სამგზავრო ან სავაჭრო გემებს აცილებს. 2. ასეთი რაზმის წევრი თბილისის ფსიქიატრიულ კლინიკაზე შეიარაღებული თავდასხმის დროს დაჭრილი ბადრაგი ორდენს მიიღებს («ახ. ამბ. -საქ.»). შდრ. საშ. ქართ. ბადრაგა // ბადრა ჭაბუკი მოგზაურთა წინამავალი, რათა მეკობრეთაგან უვნებელად გაატაროს – საბა. მათი ბადრაგა ავთანდილ უძღვის გულითა ქველითა (ვეფხ. 1037, 2). ვიცით მტერი ვერ დაუდგამს, არც უნდა გზისა ბადრა (ფეშ. 1071, 4).ბადრაგა (სპ. ბადრაკაჰ) გამძღოლი, ყულაოზი (აბულაძე 1916, 795).

ძვ. ქართ. I. ბადური (ბაღათური, ბაჰადური) მამაცი, გულადი, გაბედული, გმირი, მონღოლ დიდებულთა საპატიო წოდება იყო (ძვ. ქართ. შეერთ. ლექსიკ.).ახ. ქართ. II. ბადური ბადისებრი. ქალს სახეზე ეხურა წმინდა აბრეშუმის ბადური დოლბანდი (გ. წერეთ.). ქალი ბადურად ნაქსოვ თეთრ ხელთათმანებს იხდიდა (რ. ინან.). ბადე > ბადური.

ძვ. ქართ. I. ბავრუკი nitrum: „გან-თუ-იბანო ბავრუკითა“ (იერემ. 2, 22). „ვითარცა მოვიდოდეს გზასა, პოვა მცირე ბავრუკი“ (მ. ცხ. 164v). საბავრუკე ბავრუკისა: „წარვიდა ტბასა მას საბავრუკესა“ (მ. ცხ. 347r). საშ. ქართ. ბავრუკი // ბავროკი მარილს ჰგავს, ოქრომჭედელნი იჴმარობენ ოქროსა დასადნობელად. „აიღე ბავრუკი ერთი ნაწილი და მარილი საცომე ერთი ნაწილი“ (ქანან. 24, 24). „დაუზილე ტანი ზეთითა ბერძულითა და ბავრუკითა“ (ფანასკ. 227, 28). „მაშინ, თუ ათხევდე, აიღე ბოკილი და ბავრუკი და შეგბოლე“ (ფანასკ. 356, 32). გვხვდება ბავროკი-ც: რომელსა წაეკიდოს დღისა ცხრო, თუ წუნწუბისა წყალსა ბანილ იყოს, …ანუ ბავროკისასა (ფანასკ. 881, 9). საშ. ქართ. II. ბავრუკი ერთს საჭმელსაც ჰქვიან – საბა. იხ. II. ბორაკი.

საშ. ქართ. I. ბაზი შევარდენი. მონადირენი ჯერგა გაშვებული ფრინველთა ადევნებდეს ბაზთა გონებახალისიანთა (ქილ. 261,31). არამედ არცა ერთმან მიხედა ბაზმან, თჳნიერ წითლის ქორისა, და მით შეიპყრნა ყოველნი (ქ. ცხ. IV, 578, 2). ახ. ქართ. ძვ. მწყერჩიტა ზეცას მიფრინავს, …შე დგა ჰაერში, ფარფატებს, ბაზსაც არ უკრთის მუხთალსა (რ. ერისთ.). ვამეხ თორელიც ბაზთა მოყვარული აღმოჩნდა (კ.  გამს.).როგორც ძვ. ისე ახალ ქართულში გვხვდება ბაზი-საგან ნაწარმოები სიტყვები: ბაზიერი ქორ-შევარდენთა სანადიროდ დამგეშველი;ბაზიერთუხუცესი ბაზიერთა უფროსი ბაზიერობა ბაზიერის თანამდებობა, ბაზიერის საქმიანობა, -ქორ-შევარდენთა დამგეშველობა-მწვრთნელობა. ბაზი (მფრ.) სომხურად ქორს ჰქვიან, ხოლო ქართულად ეწოდების ზოგად მონადირეთა მფრინველთ: ქორთა, შავარდენთა, მიმინოთა – ნ. ჩუბ. ბაზი ფიქსირებულია მე-12 საუკუნიდან, შემოსული უნდა იყოს ახალი სპარსულიდან. თვით სპარსულში იგი არის დერივატი (bāz შევარდენი“) სიტყვისა. ეს უკანასკნელი სპარსულში არაბულიდან ჩანს ნასესხები (გიგინეიშვილი 2016).საშ. ქართ. II. ბაზი ფრთიანი ყვითელი მწერი, ფუტკარს ჩამოჰგავს (საბა). ახ. ქართ. არ დაგინდობს უჯიშო და მკაცრი, გიკბენს, როგორც ბაზი (მ. ვარშ., აჭარ. ნიჟ.). დიალექტ. უსარგებლო ფუტკარს ბაზი ფუტკარი ქვიან (ზ. -ქართლ. მრეწ. IV, II, 22). ს.-ქართვ. *ბეზ-„ბზიკი;კრაზანა;ზან. (მეგრ.) ბაზი ბუზანკალი;ბზიკი;კრაზანა“ (ჩუხუა 2017). დიალექტ. III. ბაზი, ბაზე სიმწიფეში შესული მარცვლეული. ბაზი ლობიოს პარკიდან მარცვლებს იღებს (რაჭ. კობახ.). შდრ. დამბაზებული, დაბაზებული. სიმწიფე დაუსრულებელი ლობიო ან სიმინდი. –აი ლობიე არაა კაი წიფე, დამბაზებულია (რაცხ. გურ.). ს.-ქართვ. *ბაზ- „სიმწიფე;სიმწიფეში შესვლა;ნაყოფიერი“ არქეტიპების კანონზომიერი შესატყვისი უნდა ჩანდეს ბასკურ ბიზი „სიცოცხლე, ცოცხალი;ცხოვრება“ ფუძეში (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. IV. ბაზი ბაძი, ბაძვა. ტახტზე დასხდეს საფერისოდ, მათ აიღეს მზისა ბაზი (ფეშ. 349, 2). ბაზი – „შური“ – ი. გრიშ.დიალექტ. შურმა დალივა სოფელი, ბაზმა კი ააშენაო (ფშ. ხორნ.).ბაზი ბაძი, ბაძვა. თხაივ თხის ბაზით გაიბოტნავ (ხევს. თავისებ. 437, 32). აგრეთვე: ბაზიანი, ბაზილი, მიღბაზოის. – ალ. ჭინჭ.ბაზი < ბაძი. საშ. ქართულში ამ მნიშვნელობით გვხვდება ბაძი < ბაძვა, მიმბაძველობა. ბრძენის ურიგოდ ქცევითა ბაძით წახდების ერია (დ. გურამ.).მაცთუნებელია კავშირი ბრძ-ძირთან, შდრ. ბაძა-ავ / ბრზ-ავ- (არაბული 2001, 65).

საშ. ქართ. I. ბაზარი სავაჭრონი დუქნები (თ. ბაგრატ.). მოატყდეს მოქალაქენი, დააგდეს მუნ ბაზარია (ვეფხ. 1460, 4). მოეგება ბაზარს ძესა თჳსსა (ქ. ცხ. II, 383, 2). ერთი ცუდი ვერცხლის ბეჭედი ვიშოვნე, ის ბაზარში ჩავიტანე (რუსუდ. 612, ქვ. 10). ჩემს ეზოში პატარა დუქანი არის, პირი ბაზრისკენ აქვს (სამ., VII, 403, ქვ. 8). ოთხბაზარი: ბაზარში ორი რიგის გადაკვეთაზე გადახურული მოედანი. ოთხბაზრის ბოლოს მეჭიქის დუქანია (ქილ. 667, 22). გადატ. ის მეჯლიში აშიყობის ბაზარი იყო (ხოსრ. 43, 34). მოწყალების ბაზარი მან გაამრავლა (ხოსრ. 30, 7). ბაზარი (სპ. ბაზარ.) „ბაზარი“ სავაჭრო მოედანს ერქვა და იგი, როგორც ჩანს, ქართულ ენაში XII ს-დან დამკვიდრდა. XII ს-მდე ბაზრის მაგიერ, როგორც ივ. ჯავახიშვილი ვარაუდობდა, „სავაჭრო“ უნდა ყოფილიყო“… ჩვენთვის ცნობილი დოკუმენტების მიხედვით თბილისში შემდეგი ბაზრებია: „ზემო ბაზარი“, „ქვემო ბაზარი“„მეიდნის ბაზარი, ანუ „რასტაბაზარი“ და „ჩარსუბაზარი“ ანუ ჩორსო დიდი და პატარა (მესხია II, 1983, 637, 638). ახ. ქართ. ბაზარი 1. სურსათ-სანოვაგისა და ფართო მოხმარების საგნებით ვაჭრობისათვის განკუთვნილი ადგილი (ჩვეულებისამებრ მოედანი). მეურმეები დაქსასულიყვნენ, ბაზარში გასულიყვნენ, ზოგს რა უნდა ეყიდა საშინაოდ, ზოგს – რა (ილია). 2. ძვ. ვაჭრობა ასეთ ადგილას, – ბაზრობა. დღეს კარგი ბაზარი იყო. 3. საუბ. გადატ. გასავალი, გასაქანი. მედიდურობას და ბღინძვას ბაზარი აქვს (ვაჟა). ახლანდელ დროში ცოდნა ყველაფერია: ფულზედაც დიდი ბაზარი აქვს, ხმალზედაც უფრო მეტად ჭრის! (დ. მაჩხ.). 4. საქონლის მიმოქცევის სფერო. საშინაო ბაზარი. – საგარეო ბაზარი. || ქვეყანა (ქვეყნები), სადაც ქვეყნის საქონელი გააქვთ გასასაღებლად. 5. საუბ. გადატ. უწესრიგობა, აურზაური. რა ბაზარია აქ?! ბაზარ-ბაზარ ზმნს. ბაზრიდან ბაზარში, ბაზრებში (ხალხის სიმრავლეში). ახ. ქართ. ნაწარმოები სიტყვები: ბაზრობა, ბაზრული – ქეგლ. საშ. ქართ. II. ბაზარი ფაზარი, ცხოველური ქვა. იდგა ბაზარი თეთრი ძოწეულისა და ტახტი შანშისა (შჰნ. II, 412, 19). იუსტინე აბულაძის განმარტებით, «ბაზარი – სპ. ბადზაჰრ ბადზარი, ანუ ფაზარი – ბაზაჰრი, ცხოველური ქვაა – იპოება ცხოველთა ღვიძლში, ან მინერალური ფაზარი, რომელიც ჩნდება ძვირფასი ქვებისაგან – ლალისა, იაგუნდისა, ძოწისა და სხვათაგან, აქ სწორედ ამ უკანასკნელზეა ლაპარაკი» (აბულაძე 1934, 570). იხ. აგრეთვე: (დარსაველიძე 1987, 10-11;ქაზემი 2008, 103).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ბაზმა // ბაზმაკი «სანთელი», სასანთლე.„დაბურონ … ბაზმაკნი მისნი და მარწუხნი მისნი და მისაყოფელნი მისნი“ G – „შებურონ სანთელნი მისნი და მოსაჟღუნნი მისნი და განსაჴოცი მისი“ (pb., რიცხ. 4, 9).ძველსავე ქართული დასტურდება ნაწარმოები სიტყვა საბაზმაკე «სასანთლე».ბაზმა ბროლისაგან ქმნული სანათებელი (თ. ბაგრატ.). ბაზმა, ბაზმაკი (სომხ.) ლამპარი, სანათი ან კანდელი – ბაზმის ზეთი (დ. ჩუბ., ნ. ჩუბ.). ტარიელს პირსა ციმციმი ათქს (=ადგას) უნათლესი ბაზმისა (ვეფხ.). სანათი და ზეთისა ბაზმა თუ წაგიღო, ცუილისა სანთელი მოგცა (ვისრ. 66, 7). ბაზმათა შინა… თუალ-მარგალიტის უძვირფასე ზეთი ავანთო (ქილ. 227, 5). ბაზმა ხშირად გადატ. იხმარება. პირსა ასეთი სინათლე ადგა, ვითა ბაზმა ენთებოდა (რუსუდ. 69, 7). თვალთ ანათებს, ვითა ბაზმა (შჰნ. III, 13, 4). სულ[ა] ცხოვრების მპყრობელი, ვით ბაზმა გაუქრობელი (დ. გურამ.).ახ. ქართ., დიალექტ. შუა ცეცხლმა და მარჯვენა კუთხეში, თაროსთან, ანთებულმა ბაზმამ გაანთა შიგნიდან სახლი (მელნ.). 2. ძვ. ეთნ. ყვავილით, ქუნთრუშით, წითელათი დაავადებისას ე. წ. „ბატონების“ საამებლად ანთებული ნიგოზი – ახ. ქეგლ.იხ. აგრეთვე: დიალექტ. (ქიზ. მენთ., ინგ. ღამბ., გურ. ღლ.). ეგევე ფუძე უნდა დასტურდებოდეს სიტყვებში 1. ბაზალაჲ // ბაზმალა „პატარა თიხის ლამპა, ფითილად შეგრეხილ კარკატანს ხმარობდნენ, საწვავად შავ ნავთს ასხამდნენ. აანთებდნენ მხოლოდ პირსაღამოზე, ვახშამზე, მერე აქრობდნენ“ (ინგ. როსტ.). 2. ბაზმაკალმასი ძველი წეს-ჩვეულება ერთგვარი. ბატონები რო ჰყავთ შინა, შეუთქვამენ ბაზმა შემოვლასა, შემოივლიან, მოაგროვებენ კაკალსა და ფულსა ან კვერცხსა, წაიღებენ ბარბარეში, ან რომელ ხატსაც შეუთქვამენ, და ღამეს უთევენ ხატსა, ეგ არი ბაზმა კალმასი (რუისი) (ქართლ. მესხ.), კალმასი სომხურია, კალოზე პურის მოშოება, ქართულად მ უ ჩ ი რ ო ბ ა ჰქვიან – საბა). ბაზმა სომხური բապմակ ჭრაქი, შანდალი სომხური თავის მხრივ უკავშირდება (ირან.) ბაზმაკ „ჭრაქი, შანდალი“ (აჭარ. I, 375).სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით სიტყვები ბაზმა // ბაზმაკი განვითარების ასეთ სურათს უჩვენებს. სანთელი, სასანთლე, სასანთლე ჭურჭელი გარკვეული რიტუალური ქცევა. … სინათლის აღნიშვნის მნიშვნელობა ამ სიტყვამ კვლავ შეინარჩუნა, ოღონდ არა უშუალოდ განათების მიზნით (კაკიტაძე 2005, 103). საშ. ქართ. II. ბაზმა ლხინი, ქეიფი. აქ არის ბაზმის სოჰბათი, სუფრისა შემკობილობა (თეიმურაზ I, ბაზმა გრემის სასახლე, 3, 1).სპარსული „ბაზმ“ – „ლხინი, ქეიფი“ (გვახარია 1983, 132). შდრ. სოღბათი საუბარი, ურთიერთობა, შექცევა. მისცეს თავი ლხინსა და შექცევასა, სოღბათსა (შჰნ. III, 248, 40). დიალექტ. III. ბაზმა იაზმა. პატარა ბაზმა გვიბოძეთ, ჩვენ ღვთის კარს დიდად გაგვივა (ფშ. ხორნ.). ამ შემთხვევაში სიტყვა მისი გადააზრების შედეგადაა მიღებული, ან ფონეტიკური ცვლელებებით: იაზმა [ბერძ. აგიასმოს კურთხევა] წმინდა, ნაკურთხი (წყალი) > ბაზმა.

საშ. ქართ. I. ბაზმანდი (სპარს.) ტილისმა. ბაზმანდიანი ბაზმანდის მქონებელი – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. ბაზმანდი ცალ სასწორი – დ. ჩუბ. შდრ. ახ. ქართ. ბეზმენი [რუს. безмен] ხელში დასაჭერი ზამბარიანი ან ბერკეტიანი სასწორი, რომელსაც საწონი (გირები) არ სჭირდება, – ცალსასწორი. ჩარჩებმა, ქორვაჭრებმა ფულები იშოვნეს, ბეზმენები და არშინები გადაყარეს, ვითომ კაცები გახდნენ (ჭ.  ამირეჯ.).

ძვ. ქართ. I. ბაია, ბაჲა palma palmulas, ფინიკი: „განთიად დავალბობ ბაჲასა და ვშურები“ (მ. ცხ. 116v). „დაულბო მას ბაჲა და განუმზადა მას საკერავი“ (მ. ცხ. 72v). „ჟამსა ბაჲასსასა სცვიდეს ნაყოფსა მას ხეთასა“ (მ. ცხ. 296v). საშ. ქართ. ვით სონღულს დრო ხვდა შეფრინვად წეროთა დამზარ ბაიას (ბეს. 128, 2). ახ. ქართ. [baion] ბზა 1. ძვ. ფრთისებრი ფოთოლი პალმისა. 2. კუთხ. გვიმრის ფოთოლი.ბაია ბზა (ბერძნ. ბაიონ) ბზობის კვირა, ზან. (მეგრ. ყიფშ., ქობ.). ახ. ქართ. II. ბაია იხ. I. ბაი. საშ., ახ. ქართ. III. ბაია (anunculus) დანაკვთულ-ფოთლებიანი და ყვითელ პრიალა ყვავილებიანი ბალახი. ყვითლად ყვაოდეს ბაია, ნარგიზი ვერ ედაოსა (ვახტ. VI, 27, 35 2). წახდა [იერემია], თურმე ფერი ეცვალა, ისე გახდა, როგორც ყვითელი ბაია (გ. წერეთ.). ბაია: ბაიას ფერი სიმინდის ფქვილი უხდება ტომრებს, ვით ოქრო – ქისას (ა. აბაშ.). საშ. ქართ. IV. ბაია (იმერ.) იმერულად კომში (დ. ჩუბ.). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. V. თვალის გუგა. ვით ორბი მაღლით მხედვარე ხედვას მისცემდა ბაიას (ბეს. 128, 2). თუალის ბაიათა სინათლესა უძღვნის (ქილ. 196, 26). ტრფიალო ლამაზო მეტრფიალა ბაია შენი (მ. ბარათ. 27, ქვ. 1).თვალის კაკლის შუაგულში ჩვენ მრგვალ შავს ბაიას ვამჩნევთ და ბაიის გარშემო ფერადს სალტასა (ი. გოგებ.). დიალექტ. ბაია თვალის ჩინი, თვალის შავი ნაწილი. შიგან თუალის ბაიაში მოხდენია ფწკალი (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ბაია თოლის ბაია, გუგა (ფერეიდ. ჩხუბ. 310). ზან. თვალის გუგა (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ. V. ბაიას ჩჩვილნი ჩჩვილთა უწოდენ – საბა. ახ. ქართ. ბაია ჩვილი ბავშვი (ბავშვის ენაზე). თამარო, ჩემო თამარო, მითხარი, ჩემო დაია! რატომ არ მოდის ჩემთანა შენი პატარა ბაია? (შ. მღვიმ.).შდრ. აგრეთვე: ბაა „პატარა ბავშვს ეტყვიან, „აღუს რო ეტყვიან“ (მარაბ., ქართლ. მენთ.). საბას მიხედვით „ბაიას ჩჩვილნი ჩჩვილთა უწოდებენ“. ხომ არა გვაქვს აქ საქმე მცირეწლოვანთა, პატარათა, უჰასაკოთა აღსანიშნავად ქართველურ ტერმინებში დადასტურებულ ბაა − ელემენტთან, რომელიც გვხვდება სიტყვებში: ბავშვი, ბალღი. ძნელი აქ ალბათ ვამტკიცოთ ი. ჯავახიშვილის კვალდაკვალ, რომ უთუოდ სქეს-კატეგორიის აღმნიშვნელი ბ-თავკიდური გვაქვს. სამაგიეროდ, არ არის გამორიცხული, რომ აქ რაღაც საკმაოდ არქაულ სიტყვათმაწარმოებელ ძირთან გვქონდეს საქმე, რომელიც „მცირეს, უმნიშვნელოს“ გაგებას შეიცავდა (გორდეზიანი 1985, 63). ახ. ქართ. VI. ბაია რუმინული ფული, კაპიკის მესამედი (ი. იმედ.). დიალექტ. ბაჲა (თ.) საკმაოდ, საერთოდ, თითქმის, როგორც საჭიროა. ბაჲა ღამე გამხდარა (მეზ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. ბაკანი ხის ჯამი, გინა კუს ზურგი – საბა, ნ. და დ. ჩუბ. მოგართმევს კვერცხით სავსე ბაკანსა (დ. გურამ.). თუცა შემძლებოდა მისსა თავისა ბაკანსა ველთა მიწათა გავასწორებდიო (ქილ. 340, 33). ახ. ქართ. ბაკანი 1. კუს ზურგის რქოვანა ფარი. კუს ბაკანი გაუტყდა – ჭირადაც ეყო და ლხინადაცო (ანდაზა). ფიგურ. ქვეყანა დავიწროვდა, ჟინჟღლიანი ბურუსის ბაკანში შეძვრა (ნ. შატ.). 2. ხის ჯამი. ვხვეწდი თაბხებს, ხონჩებს, ხის ჯამებს, თეფშებს, ბაკნებს (ვაჟა). დედამ უბრად დაწველა ფურები, უბრადვე შეზიდა რძიანი ბაკნები სარძევეში (ს. ქეთ.). 3. სამზარეულოს ონკანის ქვეშ დამონტაჟებული ფაიფურის ან ლითონის ავზი. ზინა სამზარეულოში გავიდა, ჭუჭყიანი თეფშები ბაკანში ჩააწყო (თ. ჭილ.). დაიბზარება ნაპირიდან ნაპირამდე შედუღაბებული ბაკანი (ვ. ჩხიკვ.). დიალექტ. ბაკანი მეტ-ნაკლები სემანტიკური გადაწევით დასტურდება: დიდი ჯამი ხის ან სპილენძისა;2. ვარცლის მსგავსი მრგვალი ჭურჭელი, რომელშიც რძეს ჩაწურავენ;ქვაბი (თუშ. ხუბ., ცოც. ფშ. ხორნ.). ისრი უსო კოზო, რო ბაკანიღა გაჴვრიტა (მოხ. ღუდ.). ბაკან, მრ. ბაკნები ქვაბი. მაქალათები იტყვიან ჸიჸიკიდეთა– ფაფიან ბაკნებიო-დ’ წავიდეთა– (თუშ. ხუბ.). რაჭულში გვხვდება ბაკანას სახითაც. საწყაო (ოთხი ბაკანი ერთი ფუთია).ს.-ქართვ. *ბაკან- „ბაკანი;ქვაბი;სკამი (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. II. ბაკანი ჭიის ყირმიზი. წითელი სამხატვრო წამალია ჭიაფერისაგან ქმნილი. ლათინურად ეწოდების ფლორენციის სანდალოზი, ხოლო რუსულს ენაზედ მიუღიეს სახელი თჳსი სპარსეთის ქალაქისა ბაქოსაგან, სადაცა ჭიაფერისა სიმრავლისა გამო აკეთებენ წამალსა ამას საკმაოდ (ი. ბაგრატ.). III. ბაკანი (თურქ.-არაბ.) ერთგვარი ლაქის საღებავი – მ. ჭაბ.შესაძლებელია, რომ II და III ბაკანი < ბაკამი;ბაკამი იუსტინე აბულაძე ამ სიტყვას არაბულიდან შემოსულად მიიჩნევს: «ბაკამი – არაბ. baqam ბაკამ ბრაზილიის ხე» (აბულაძე 1934, 570). „ტურფა საჩრდილი ხევნარი დარიგებულ: ნარინჯი ...ბა კამი (შჰნ. I, 370). მ. ანდრონიკაშვილის მიხედვით, «ბაკამი – საღებავი (წითელი), ბრაზილიის ხე, სინათლის ზოლი მთვარის ან მზის გარშემო (ანდრონიკაშვილი 1996, 66). შდრ. ბაკმი მკრთალი შუქის რკალი მთვარის ზოგჯერ კი (მზის) ირგვლივ, შარავანდედივით.

ბაკი მრგულად მოვლებული ღობე ან ფიცრული ხვასტაგთ დასაყენებელი // მზისა ანუ მთოვარის გარემო ზოგჯერმე ხილული ნათლის სარტყელი – ნ. ჩუბ. ბაკი მოზღუდვილი ხეებითა და ხარიხებითა;ეზო, რომელსა შინაცა გლეხნი ზროხათა და საქონელთა დააყენებენ;მთოვარეს რომ შემოერტყმის, გარშამო რომ შუქი მოევლების მას ეწოდების. ბაკმა ესაეთსა სიმგრგვლესა ეწოდების, რომელიცა სიმრგჳლე კაცისასა შეუცავს (თ. ბაგრატ.).ძვ. ქართ. I. ბაკი «ეზო», საჩეხი: «სხუაცა ცხოვარ არიან ჩემნი, რომელ არა არიან მის ბაკისანი“ C, – „სხუანიცა ცხოვარნი მიდგან, რომელნი არა არიან ამის ეზოჲსანი“ (DE, ი. 10, 16). „გამოგიყვანე შენ ბაკისაგან უკუანაგან სამწყსოთა“ (I ნშტ. 17, 7). „მპარავნი იგი უხილავმან ძალმან ბაკსა მას არვისასა შეაკრნა“ (მ. ცხ. 347r). საშ. ქართ. ბაკი და ძველი სახლები ყველას ამილახორის შვილებს დარჩა (სამ. IV, 433, 5). რომელი იყო ბაკი, ფიცხელად შებმა გვიყვეს (ქ. ცხ. IV, 133, 5). ექმნათ ბევრი საშოვარი, დაეცალათ ცხვართა ბაკი (არჩ. 468, 11). გადატ. მერმე დათმენის ბაკთა შევიდა (ქილ. 940, 8). სიკუდილის ბაკიდამ გამოსულა შეუძლებელია (ქილ. 462, 22). ახ. ქართ. ბაკი 1. საქონლის სადგომი, ირგვლივ მოზღუდული, უსახურავო. ჩვენი კამეჩი მეველეებს ბაკში ჰყავთ დაჭერილი (ილია). [ბაბუცა] ნახირიდან მომავალ ძროხას მიეგება, ხბო ჩამოაცილა და ბაკში დაამწყვდია (ნ. ლომ.). სახლებისვე გვერდით გაკეთებული აქვთ ბოსლები და ბაკები (ი. გოგებ.). 2. ძვ. ურმების დასაყენებელი მოზღუდული ეზოყურე ქალაქში. პეტრემ ნაყიდი წისქვილის ქვები დაუდო ურემზე და ბაკში მიიტანა, საცა ქარავანი იყო გამოშვებული (ილია). ხარ-ურემი საბურთალოს ბაკში დააყენა (ბ. ჩხ.). დიალექტ. ბაკი: ძველებურ მიწურ სახლში შესასვლელი, ვიწრო და ბნელი დერეფანი (მესხ. მაისურ.). ბაკი გავრცელებული სიტყვაა დიალექტებში მაგ.: ფშაურში, თუშურში, კახურში, იმერულში, აჭარულში… გვხვდება ბაკე-ს სახითაც (ზ.-იმერ. ძოწ.).ბაკ 1. პირუტყვის შემოღობილი სადგომი ცის ქვეშ ცხვრის საწველი ადგილი მეცხვარეთა საზაფხულო ბინის კომპლექსში. საწველავ მოუწველავი გადასვლა გვინდა ბაკშია.ბაკ ეზოს მიბმული სახნავი მამული ბარად. წინავ გზაზედ არა მუჸარიდით, ბაკებზე-დაჸ გადავ-გადმოვიდნიდით – უწინ გზაზე არ მოუვლიდით, პირდაპირ ბაკებზე გადავდი-გადმოვდიოდით.ბაკის კარ ბაკის მისადგომები – თავდასხმის ობიექტი მეკობრული ლაშქრობების დროს. „წინავ მომიყვანე ბაკის კარ, თვალ გქონდეს მოჯერეზედა“ (თუშ. ცოც.). მებაკეჲ მეწინავე მეკობრული ლაშქრობის დროს, პირველი დამცემი. ხულანტითებ რო გადმოედით იობს ერთ ჭედილაჸ მისცეს, მებაკეიავ ესევ (თუშ. ცოც.). ბაკი // ბაჭი ბოსელი ზან. (ლაზ. თანდ.). 1. ს.-ქართვ. *ბაკ- „საქონლის დასამწყვდევი ადგილი“ (ჩუხუა 2017). სომხ. =bak „ეზოს შენობის მახლობლად (გიგინეიშვილი 2016). საშ. ქართ. II. ბაკი 1. ბაკმი, მთვარის გარშემო სინათლის რკალი (ნ. ჩუბ.). მთვარე იჯდა ბაკსა შუა, პირი ბადრი მოევანა (არჩ. 572, 6).დიალექტ. ბაკი მთვარის გარშემო მოყვითალო ფერის რგოლი, – ბაკმი;ამბობენ, ცუდი ამინდის მანიშნებელიო (იმერ. გაჩ.). სავსე მთვარეს გარს მოვლებული ნათლის ზოლი. „მთვარეს რო ბაკ ექნების, სიციობა იქნებავ, იციან“ – მთვარეს რომ ირგვლივ ბაკი ექნება, სიცივეები იქნებაო, იტყვიან (თუშ. ცოც.).ბაკიან თვალ, ბაკის თვალ იყოს. ნაქსოვის ორნამენტი – წრეში ჩასმული წერტილი. თეთრ მირგველაჸში რო თეთრ ზის, იჸმისად იციან ბაკიან თვალივ (თუშ. ცოც.).ახ. ქართ. III. ბაკი [ფრან. bac] ლითონის დიდი დახურული ჭურჭელი სითხის შესანახად – ავზი. წყლის ბაკი, – ბენზინის ბაკი – მ. ჭაბ. დიალექტ. ბაკი წუღის მკერავის ტყავის სალბობი ჭურჭელია (გურ. ჟღ.). ახ. ქართ. IV. ბაკი (ნიდერ. bak ტაშტი) ხომალდის კიჩოს დაშენება ზედა გემბანის დასაცავად შემხვედრი ტალღისაგან, ჩაუძირაობის გასაზრდელად (დახურული ბ.). აგრეთვე ღუზისა და გემსაბლის განლაგებისათვის;მოდის ფორშტევენიდან და ეწოდება ნახევარბიჯი;2. დიდი ჭურჭელი სითხისათვის. ახ. ქართ. V. ბაკი (გერმ.) უპირატესად მრ. ფორმით მოკლედ შეჭრილი ბაკენბარდი – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ. I. ბალი წვეულობა – დ. ჩუბ.დიდს ბალს უკეთებს (ნ. ბარათ.) – გ. გოგატ. ახ. ქართ. ბალი: [ფრან. bal] საზეიმო წვეულება (მუსიკით, ცეკვით), – მეჯლისი. დაგვხვდება ბალი გაჩაღებული, ხალხი მრავალი (აკაკი). ან კიდევ ბალი, სტუმართა გროვა, ქარვის ვარაყი, დეზთა ხმაური… მუსიკა, ცეკვა, ქათინაური (ი. გრიშ.). საცეკვაო საღამო ბალში ვნახე ერთხელ და მასუკან გაგიჟებულსავით დავდივარ (ა. ყაზბ. IV, 379, 13). საშ. ახ. ქართ. II. ბალი ხე – ნ. ჩუბ. ბალი [Cerasus avium] 1. საშუალო სიმაღლის ხეხილი ვარდისებრთა ოჯახისა;აქვს მსხვილი დახრილი ფოთოლი, თეთრი ყვავილი და კურკიანი წვრილი ნაყოფი. პეტრეს… იმ სახლთან ედგა მსხალ-ვაშლი, ბალი, ქლიავი, ჭანჭური (ბაჩ.). ბლის ქერქით ჭურს თავი გაურეცხა… და ბლის კანის ორჩხობით ხელმეორედ დაუწყო ჭურს რეცხა (ნ.  ლორთქ.). 2. ამავე ხეხილის ნაყოფი, გრძელყუნწიანი, მომრგვალო, წვნიანი და ტკბილი. ბალი კენწეროში გამწარდებაო (ანდაზა). ბალი დამწიფდა ლალისფრად, ძირს დაუხრია ტოტები (აკაკი). დამწიფდა ბალი, დაშაქრდა, გამოჩანს, ვითა ბროლია (ი. გოგებ.). მარგალიტის ტყუპის ცალი ტოკავს ბალი ნება-ნება (გ. ლეონ.). დიალექტ. აგრეთვე: ბალი (ჩვენ. ფუტკ.). სპეციალურ ლიტერატურაში მითითებულია, რომ სიტყვა სპარსული წარმოშობისაა. სხვათა კვალდაკვალ ჩვენ მივიჩნევთ, საერთო-ქართველური ფორმაა. შდრ. : ქართ. ბალი : მეგრ. ბული : ლაზ. ბული (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ახ. ქართ. III. ბალი: [ფრან. balle] 1. ამა თუ იმ მოვლენის (მაგ. : ქარის ქროლის, ზღვაზე ღელვის და მისთ.) ინტენსიურობის ციფრობრივი გამოხატულება. ზღვის ღელვა რვა ბალს აღწევდა. – მიწისძვრის სიძლიერე ოთხ ბალს უდრიდა. 2. მოწაფეთა ცოდნის შეფასების ნიშანი (შდრ. ხუთბალიანი [სისტემა]). 3. ციფრებით აღნიშვნა მოპოვებული წარმატებისა სპორტის ზოგ სახეობაში.

ბალიში თავის ქვეშ სადები სასთაული დასაძინებლად // სვეტთა, ბოძთა და მისთანათა თავს შესადგმელი ქა ან ხე, ბუღაური – ნ. ჩუბ. საშ., ახ. ქართ. I. ბალიში (სპ.) ბუმბულით ან სხვა რბილი მასალით გავსებული თავქვეშ სადები (ჩვეულებისამებრ, ოთხკუთხა ფორმისა). მას ბალიში შემოეგდო (ვეფხ. 409, 3). თავით დასადები ბალიშიც აღარ მომცეს (სამ. VII, 155).გიორგის თავი უღონოდ მოწყდა ბალიშზე (ილია). თავით ბალიშად ქვა ედვა, ლეიბად – შამბი ძირზედა (ვაჟა). საბრალო დედაც ბალიშთან უჯდა ნინოს (რ. ერისთ.). ეს სიტყვა დასტურდება სხვადასხვა წყვილებში: უნაგირის ბალიში, ჟანგბადის ბალიში, თითის ბალიში …დიალექტ. ბალიში ლავაშის თონეში ჩასაკრავი ბალიში (ფერეიდ. ჩხუბ.). დიალექტ. II. ბალიში (სპ. ბალეშ) თხელი პური. ბალიშსაც მოიტანთ, პური ბალიშია (ფერეიდ. ჩხუბ.). ახ. ქართ., დიალექტ. III. ბალიში 1. ძელის ქვეშ საყრდენად ამოდებული ხის ნაჭერი. 2. არქიტ. ძელის (კოჭის) ქვეშ საყრდენად ამოდებული ხის ნაჭერი. || სვეტისთავი (ოთხკუთხა ფილა). [მარანს] ორ ნაწილად ჰყოფს თაღებიანი კედელი ან ხის დედაბოძი ზედ დაბჯენილი გრძელი ბალიშით, რომელიც უხვადაა მოჩუქურთმებული (ა. ლეკ.). დიალექტ. ბალიში ბელიში. რვილის თავის დასდები ღირღიტაზე (ღოლოვ., ფარცხ., ქართლ. მენთ.). ტორმუზის ღერძს აქ ხის ნაჭერი, რო ტორმუზის ღერძს არ შეეხოს ბორბალი, და იმას ქვია ბალიში (სხვიტორი, ზ-იმერ. ძოწ.). აგრეთვე: (თუშ. ცოც.).შდრ. ბელიში «ხეზე ანახეთქი დიდი ნაფლეთი» (რაჭ. კობახ., ქეგლ, ზ.-იმერ. ძოწ., ი. ჭყ.).ვფიქრობთ, რომ ბელ-ეში < ბელ-ვა. სპ. ბალიშისა და ქართ. ბელიშის ფონეტიკური მსგავსების გამო განხორციელდა სიტყვათა მნიშვნელობის გადააზრება.

საშ. ქართ. I. ბამი „ადგილი არს შესაწყვდეველი, ვითარცა ჩვეული კერპთა ბოროტად მსახურებისა“ (საბა). საშ. ქართ., დიალექტ. II. ბამი ძვ. „ალყის (= აბრეშუმის სიმის) ბოხი ხმა“ (საბა). დაბალი რეგისტრის ბგერის აღმნიშვნელი ძვ. ქართული მუსიკის ტერმინი;იოანე პეტრიწის (XI-XII სს.) განმარტებით – სამხმიანი სიმღერა, გალობის მესამე ხმა და სამსიმიანი საკრავის მესამე სიმი. დიალექტ. ბამ [აზ. ბმ, ბამ] დაბალი ხმა, ბანი;ბამ ნაღრაჲ, ბამ იგივეა, რაც დიდ ნაღრაჲ (ინგ. ღამბ.). შდრ. ბამბი ბოხი ხმა დუდუკის დაკვრის დროს – ი. გრიშ. საშ. ქართ. III. ბამი: პილპილი ინგლისური (დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. IV. ბამი [Abelmoschus esculentus] ერთწლოვანი მცენარე (ბალბისებრთა ოჯახისა);|| ბამბის თესლი. მასალად მიეცით: …რვა ბაჰარი ანუ (= ანდა) ბამი (ბ. ჯორჯ.) – ქეგლ., ახ. რედ.

ძვ. ქართ. I. ბანი: აბანე ბანის მაგიერ მიუმღერე. და ეს სიმღერა მის თქმას, მოძახილს აბანე (მც. სჯ. 313, 11, 4). საშ. ქართ. ბანი ბანი გალობაში ანუ საკრავში დაბალი და ბოხი ხმა – ნ. ჩუბ. ძველად ბანი ხმაშეწყობილობას ეწოდებოდა (ჯავახიშვილი 1990, 306). ხოლო სხჳათა გალობათა შინა ჴმა არს: მთქმელი, მაღალი ბანი, ანუ მომძახნებელი, და ბანი, ანუ მობანე (კალმას. II, 524, 1). ახ. ქართ. ბანი მითხარით, ბიჭებო, ლექსი უნდა ვთქვაო! (ხალხ.). ჯაჯალამ დაიწყო სიმღერა, იმას სხვებმა მისცეს ბანი (ა. ყაზბ.). ბანი ისეთი ძლიერებით გუგუნებდა, რომელაც ხუთ-ექვს კაცზე ნაკლები ვერ მოახერხებდა (ნ. ლომ.). დიალექტ. ბანი: ექო, გამოძახილი. „მე რომ სიმღერას ვიტყოდი, სხვები ბანს მომცემდნენ“. „ჰო ამან თქვა და იმანაც ბანი მომცა“. ისრე ყვიროდა, რო ხევი ბანს აძლემდა. „საყდარი ისეა გაკეთებული, რო დაილაპარაკამ, ბანს მოგცემს (ჯავახ. ზედგ.). ებანი უძველეს ხანში მხოლოდ შებანებისათვის იყო განკუთვნილი, მარტო შემბანებელი საკრავი იყო და ამიტომაც გვებადება აზრი, რომ ბანი, რომელიც თავდაპირველად აგრეთვე მხოლოდ შებანებასა ნიშნავდა და ებანი, რომელსაც ეგვიპტურს ზემოყვანილ სახელთან, უეჭველია, კავშირი უნდა ჰქონდეს ერთი და იმავე წარმოშობის სიტყვები უნდა იყოს (ჯავახიშვილი 1990, 275). ბანი ბანი;მესამე სასიმღერო ხმა ზან. (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ. II. ბანი ერდო, სართული სახლის //კომლის სავალი კერისა, ბუხრისა – ნ. ჩუბ. საშ. ქართ. ჩემთა მჭვრეტელთა მოეცვა ქალაქი, შუკა და ბანი (ვეფხ. 478, 1). …სა მნი კაცნი ბანთა ზედა სხდეს (ამირან. 111, 8). მაშინვე ფიცხლად ჩაირბინა ბანი (ვისრ. 137, 28). ერდო წარმოდგეს ბანსა ზედა (ქ. ცხ. II, 59, 3). წინ დალალი დავითას ბანის გზამდინა (სამ. VIII, 703, ქვ. 9). ყარიბთა ბანი, გზის საბანი, ეკლით შევსჩმახეთ (ბეს. 47, 9). ახ. ქართ. ბანი დატკეპნილი მიწის სწორი (ბრტყელი) სახურავი სახლისა თუ სხვა ნაგებობისა (ოდნავ უკან დაქანებული). ჩავუხტეთ მუხრან-ბატონსა, თავს დავაქციოთ ბანიო! (ხალხ.). გაშალეთ სუფრა, გადმოფინეთ ბანზე ხალები (ი. გრიშ.).ბანი მომდინარეობს შემდეგი სპარსული ლექსიკური ერთეულიდან – [bân], მოგვიანო გამოთქმაში – [bâm]. მისი მნიშვნელობაა – ბანი (ანდრონიკაშვილი II, 1996;ბართაია 2010, 25;გიგინეიშვილი 2016). ბანე ბანი;მოსწორებული ადგილი ზან. (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ. III. ბანი ბალახი. ბანი ერთი ბალახი არის რომე მისრეთს იშოვების … ყუელა კარგად დანაყონ (იად. 521, 16). და ზეთი ბანისა და ზეთი ნარდისა… მოუსუას ქანთელსა (კარაბ. 301, 28). ახ. ქართ. IV. ბანი ქართული ანბანის მეორე ასოს სახელწოდება. ანს დახედე, ბანს დახედე, სიგრძესა და განს გახედე! (ანდაზა). ეს არის ანი, ეს არის ბანი; ისწავლეთ, გენაცვათო! (ი. გოგებ.). ხელახლა უნდა მოვინათლოთ ყველანი ქართველებად და ხელახლა უნდა შევისწავლოთ ანი და ბანი. მტერმა შეიძლება სკოლა დაგვინგრიოს (ო. ჭილ.). ახ. ქართ. V. ბანი (რუმ. ბან) მოლდავეთისა და რუმინეთის ხურდა ფულ-მონეტა, უდრის ორ ლეის – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. ბანგი ბანაკი. გზანი შეიკრნეს მძორითა, ჰყრია, მართ ვითა ბანგია (შჰნ. I 499, 1). ბანგი (თურქ.) ბანკ-ათასეული, ათასეული, ათასიანი, ათასი – იუსტ. აბულაძე. შდრ. ძვ. ქართ. ბანაკი «ერი», მხედრობა, რაზმი;გუნდი, ჯგუფი.საშ. ქართ. II. ბანგი (სპ.) ბანგ-მათრობელა მცენარე;აქ კი მთვრალი, ნათრობი. საამისურ არ იყურა, ვითამც იყო ღვინით ბანგი (შჰნ. I, 1025, 3). ნუთუჭკუა შემეცვალა, ანუ ვიყავ მეტად ბანგი? (ნ. ციც. 424, 103, 3). ეშყით ბანგობს ვითა მთურალი (ფეშ. 740, 2).ახ. ქართ. ერთხელ შეაპარა ბანგი, დაათრო ქალი და ვაჟი (ზღაპ.) ლამის ისიც ვიფიქრე, ვინმემ ბანგი ხომ არ შემაპარა-მეთქი (ო. ჭილ.). ფიგურ. სიტყვისა და ლექსის სიტკბო ეკიდება, როგორც ბანგი (გ. ლეონ.).ბანგი ირანული წარმომავლობისაა „მათრობელა მცენარე“ (იუსტ. აბულაძე).დიალექტ. III. ბანგი ბანკი. იმ სახელმწიფოში იყო ერთი ბანგი. სუყოველღამე ტყდებოდა ი ბანგი (ხიდარი, ზ.-იმერ. ძოწ.).ბანგი < ბანკი. შდრ. ახ. ქართ. ბანკი [ფრან. Banque] 1. მსხვილი ფინანსური დაწესებულება, სადაც ხდება ფულადი სახსრების თავმოყრა, მისი წარმართვა მიმოქცევაში, საკრედიტო ოპერაციები და სხვ.

საშ. ქართ. I. ბანდი ნაჭერი: „იხილეს ძმაჲ ვინმე შიშუელი, რომელსა ბანდი რაჲმე მოესხა სარცხინჳელთა მისთა“ (მ. ცხ. 208r). „და ბანდი ჩასჭრა და ჩასცვივდა ნაკაზმი დანაფერია“ (შჰნ. I, 1972, 4). ახ. ქართ. ბანდი 1. ჭრილობის შესახვევი (ქსოვილი). შდრ. ბინტი. ფეხზე მალამო წაუსვა და ბანდით შეუხვია (ლ. მალაზ.). ვანოს ცხვირ-პირი ბანდით აქვს აკრული (რ. ინან.). ჩანთაში მუდმ დახვეული ბანდის ნაჭერი მოუჩანდა (ფ. ხალვ.). 2. წვრილი თოკი ან თასმა (რისამე სახლართად, მოსაკრავად). ქალამნები დამიძველდა, ზედ ავიხვიე ბანდები (ხალხ.). დიალექტ: ბანდი ძველი ქსოვილის (ტყავის) ნაგლეჯი ქალამანში ჩასაფენად, ფეხზე დასახვევად. ქალმეფში რო ჩაიგებენ ხომე ჩვრეფსა, იმას ჲქვიან ბანდი (ტყვ.). ახალ წინდას რო ჩაიცვამდენ, ზედ გადაიხვევდენ ბანდას, როქალმეფს არ გაეფუჭებინა წინდები (ოძ., ქართლ. ლექსიკ.). ბანდი, ბანდები 1. ძარღვებს ნიშნავს. ადამიანი რომ დაიხუთება იტყვის: „დამხუთა, ბანდებ მტკივაო“ ამასთან, იგი გურულში დადასტურებული სემანტიკური ელფერითაც გვხვდება. ცუდ, უვარგის, საქმის შემაბრკოლებელ თარს ადამიანს აღნიშნავს. ასეთი ადამიანი საქმეს ვერ ახანებს, აბანდებს, დროში აჭიანურებს. დაბანდება საქმის გაჭიანურებაა. 2. ქალამნის ამოსასხმელი ანუ ამოსაბანდავი (=ამოსახლართი) წვრილად დაჭრილი თასმებია, იგივე საბანდი, კოპი. ვაჟა-ფშაველასთან ეს ლექსიკური ერთეული გადატ. მნიშვნელობით გამოიყენება და 3. დოვლათს, ბარაქას აღნიშნავს. „ცხვარს დიდი მადლი აქვს, ბევრი ბანდი სცვივა;წელში ერთი ორადა ხდება, ორჯერ იპარსება, ახლა ყველი ვიანგარიშოთ, ხაჭო (ფშ. გოგატ. 6). აგრეთვე: (ინგ. ღამბ., როსტ., ზ.-იმერ. ძოწ., ჩვენ. ფუტკ., ზ.-იმერ. წერეთ., თუშ. ხუბ., ქართლ. ლექსიკ., ფერეიდ. ჩხუბ., აჭარ. ნოღ., ნიჟ.). ბანდი სიტყვა ირანული წარმომავლობისაა (შდრ. ფალ. ბანდ „შესაკრავი“, „რგოლი“, „შეკვრა“) (გიგინეიშვილი 2016). დიალექტ. II. ბანდი ჯებირი. ერთ ჯებირია ჩონ სოფელჩი, ჰქიან ირაკოტის ბანდი (ჯებირი) (ფერეიდ. ჩხუბ.).გამოთქმულ მოსაზრებათა მიხედვით 1. ბონდი საფიქრებელია, რომ ეს არის ლათინური პონ-ს / ნათ. პონტ-ის („ხიდი“) ფორმის ნაირსახეობა, მიღებული გამჟღერებით, რაც უნდა მიეწერებოდეს შუამავალი ენის გავლენას. თვით შუამავალი ენა გამოვლენილი არაა (გიგინეიშვილი 2016).ქართ. ბანდი, მეგრ. ბონდი, „დაწნული;დაკიდებული დაწნული ხიდი“;ბონდილი „ბადე“;სვან. ლიბნდე „გაკერილი“ სპარსულიდან კი არაა ნასესხები, არამედ საერთო-ქართველური ოდენობებია (ბუკია 2013, 282). III. ბანდი თეთრი ყურძენი, ნახჭავნის უბანსა და შარურში იყო გავრცელებული (ჯავახიშვილი V, 570).დიალექტ. IV. ბანდი ცუდი, უვარგისი „ყოლიფერი ბანდი საქმე მეზარება“. „ბანდი კაცი, ყოლიფერს რუ ეტანება და ვეფერს აკეთებს, აგია“ (ს., გურ. ჯაჯ.). შესაძლოა, რომ სპ. „ცუდის“ მნიშვნელობის ბადი-საგან ნ-ს განვითარებით მიგვეღო ბანდი. IV. ბანდი უნიკალური არაბული სალექსო ფორმა (ლექსი პროზად, სხვადასხვა სალექსო სტრიქონის გაერთიანებით). ბანდი არის შუალედური რგოლი ლექსსა და პროზას შორის (სილაგაძე 1992).

საშ. ქართ. I. ბანდა მონა. მეც თქვენი მოსამსხურე ვარ, შენ თუ გინდივარ, მით, და არ[ა] ამითა, შენი ბანდა ვარ (ხოსრ. 54, 21). შდრ. (სპ.) ბანდე მონა; 2. ლაქია – ალ. ელერდ. ახ. ქართ. II. ბანდა [იტალ. ბანდა] რაიმე სახის დამნაშავეთა (ყაჩაღთა, მძარცველთა, დივერსანტთა…) დაჯგუფება. ილიას ეტლს თავს დაესხა შეიარაღებული ბანდა და „მოკლეს, განგმირეს მგოსანი“ („არქივი“). [არსებობს] ტერორისტული ბანდის მაგვარი რაღაც (რ. თვარ. თარგმ.). საშ. ქართ. III. ბანდა, ბანდი (სპ.) შეკრული, შეშარტული;უხმარი ძონძი;წვრილი თასმა სახლათავი;რომელიმე სენი ხვასტანგთა (დ. ჩუბ.). იხ. I. ბანდი.

ახ. ქართ. ბანიანი I. ბანის მქონე (სახლი). [მეფეს] ორიოდე ბანიანი სახლი ედგა (კ. კობახ.). ყველა შეამჩნევდა…პატარა ბანიან სახლს (რ. ინან.). იხ. III. ბანი.ახ. ქართ. I. ბანიანი [ჩინ. ] ფიკუსის სახეობა, მრავლდება და იზრდება სწრაფად. არ ცდილობს ბანიანის ხედ გადაიქცეს და ამის გამო დედამიწა მომხიბვლელი მწვანით იმოსება (რ. ინან.). კრიტიკა ვერ მოითმენს შთაგონების სიმულციას, – როცა ბალახი ცდილობს ბანიანის ხედ იქცეს (ა. კალანდ.).

ბაჟი სომხურად თუმცა ეძახიან բած (ბაჟ ანუ პაჟ), მაგრამ ბაჟ სპარსული არის და არა სომხური. ქართულად ბაჟი ზვერი არის, აქედამ მეზვერე-მებაჟე (თ. ბაგრატ.). ძვ. ქართ. I. ბაჟი (სპ.) საქონელზე დადებული გადასახადი: „იხილეს რაჲ მეზუერე მისცეს ბაჟი მათი“ (მ. ცხ. 55r) „ანუ სამუშაო, ანუ სუხრაი, ანუ ბაჟი აღებული, ვითა არაი ზედა სდებია“ (საბუთ. 6:15).ძველსავე ქართულში დასტურდება მებაჟე, საბაჟე. ანუ ბაჟს, დავღას, რად იღებთ სადუქნეს, საქულბაქოსა (დ. გურ. 138, 511, 4), იმერეთში ბაჟს ყოველს ალაგს იღებენ და გზაზედ გაგვრჯიან (სამ. VIII, 58, 10). ასე, რომ საჩხერის ბაჟი მესამედი ჩვენს ძმასა ბერს ქონდეს (სამ. VIII, 924, ქვ. 7). აიღონ ბაჟი… საჰყათ საქონელზე, ესე იგი საწვრილმანოზე, რომელ არს კალა, შაქარი, ჩაი… სანდალი (სამ. ბატ. დავ. 159, ქვ. 6). ართმევს ბაჟსა იმა ბოღაზში გავლის მიზეზით (კალმას. II, 77, 23). არ შეუნდო საწუთრომან, ბაჟ-ბეგარა მასცა სთხოვა (შჰნ. I, 182, 606, 30). ახ. ქართ. ბაჟი 1. სახელმწიფო გადასახადი ქვეყანაში შემოსატანსა თუ ქვეყნიდან გასატან საქონელზე. გატანილ ნავაჭრზე ბაჟი უნდა გადაეხადა (დ. კლდ.). 2. მოძვ. გადასახადი ამა თუ იმ საქონლის დამზადებაზე. სოფლის სამართველოს დადგენას ზედ მოჰყვა ცვლილება ღვინისა და არყის ბაჟის თაობაზე (ილია). ბაჟი გადასახადი, ბეგარა ბაჟი გადასახადი, ბაჟი. ზან. (მეგრ. ელ., სვან. თოფ. ქალდ.). დიალექტ. II. ბაჟი, ბაჟე შეთვალებული ლეღვი. „ჩამოდი, გოგო, ძირს, ბაჟე ლეღვით რას ითითქავ ტუჩებს! (იმერ. გაჩ.). დასტურდება ბაჟ- ფუძიანი შემდეგი ნაწარმოები სახელები და ზმნური ფორმები: ბაჟიანა დაუმწიფებლად, დაუვარგებლად. სულ ბაჟიანა ვჭამეთ ლეღვი (განთიადი, ზ.-იმერ. ძოწ.). დაბაჟდება ლეღვი შემწიფდება. დაბაჟდა ლეღვი, მალე დამწიფთება. დაბაჟებული შემწიფებული (ლეღვი). ლეღვი დაბაჟებულია უკვე. შებაჟებული სიმწიფედაწყებული, შეთვალებული (ლეღვი). ჩვენი ბორა ლეღვი ქეა შებაჟებული (იმერ. გაჩ.).

დიალექტ. I. ბაჟე შეთვალული ლეღვი. ბაჟე ლეღვს ჩვენ ვეძახით, როდესაც კუხია, კანს რომ მოვაძროვთ, თეთრი რძესავით გამოვა. ბაჟეს ვეძახით კიდო, ქათამს რომ დავკლავთ და მის ნიგვზისაგან წვენ რომ გაუკეთებთ, ნიგვზიდან ზეთს გამოვხთით ხელით და იმ წვენში გოურევთ (ზ. ქართ. მრეწ. IV, III, 1989, 53). იხ. II. ბაჟი.ახ. ქართ., დიალექტ. II. ბაჟე უმად შეკმაზული ნიგვზისა და ნივრის საწებელი. შენ წარმოიდგინე, ხეირიანი ნიგვზის ბაჟეც ვერ შეკაზმეს (ს. კლდ.). ბაჟეში ჩაწყობილი ქათმის ჩიჩია მოგიტანე (ნ.  შამან.). წინ გვედგა სავსე სუფრა… ბაჟეთი, ღომით… (ტ.  ჭანტ.). [გულჩინამ] ბაჟეში ჩაწყობილი წიწილი ტაბლაზე ჩამოდგა (ო. იოს.). დიალექტ. ბაჟე ნიგოზს, ხმელ ქინძს, ზაფრანს, ნიორს, მარილს და პიმპილს დანაყავენ, გახსნიან გადახარშულ ცივ წყალში და ჩააწყობენ შიგ მოხარშულ აქნილ ქათამს, კვერცხს. ბაჟე აჭარაში ცნობილია აგრეთვე ზანტაკას და კაკლის წუწუნას სახელებით (აჭარ. ნოღ. 1986, 32). ამავე მნიშვნელობით დასტურდება ბაჟა: ბაჟა წვენი ხორციანი კერძის შესაკმაზავი მომჟავო წვენი, ხაჟუჟი წვენი. ბევრჯერ მომენატრება შენი ნახელავი ბაჟა (ბ. თათარ.). ზან. (მეგრ.) ვამზადებდით აგრეთვე წვენს, რომელსაც ვეძახდით ბაჟაში საწბელი (ქვ. სამეგრ. მრეწ. III, II, 214).

ძვ. ქართ. I. ბარი «ველოანი», «ღელე», ვაკე: ქუეყანაჲ მთაჲ და ბარი M, – „ქუეყანაჲ მთოანი და ველოანი (არს) (G, II შჯ, 11, 11). „ვერ შეუძლეს დამკჳდრებად მკჳდრთა მათ ბარისათა“ M, – „ვერ შეუძლეს მოსრულებაჲ მკჳდრთა ღელისათა“ (მსჯ. 1, 19). საშ. ქართ. ბარი „ვაკე“. მთა-ბარი ახლორებს ესრეთ (ქ. ცხ. IV, 657, 15). მზემან გაყრითა დაგაჭნე, ვითა ყვავილი ბარისა (რუსთაველი). ასი არაბთა ნახედნი ცხენი, მოსრული ბარითა (ნ. ციც. 601, 1082, 2).გამოყენებულია როგორც საკუთარი სახელი, ადგილის აღსანიშნავად: ბარის ერისთავი: რამეთუ ესე ბარის ერისთავი იყო გენათელი (ქ. ცხ. IV, 886, 4, 8). ახ. ქართ. ბარი 1. დაბლობი, ვაკიანი ადგილი, ჩვეულებისამებრ – დასახლებული და სახნავმიწებიანი (საპირისპ. მთა). მთისა მეცხვარესა ჰკითხე, ბარისა – გუთნისდედასაო (ანდაზა). 2. გადატ. ბარის მცხოვრებნი ერთობლივ. მაშ, ბარი რაღასა ჩადის და ან იმისი ერთობა? (ბაჩ.). საშ., ახ. ქართ. II. ბარი [Falco cherrug] მონადირე ფრინველი, მოლურჯო ფერით. ჴორცისმჭამელნი: ყაჯირი, სუავი,… ბარი, ქორი თეთრი და წითელი (ქ. ცხ. IV, 42, 13). ჰკრა, მოკლა და ჩამოყარნა, გლონი ჯოგი ვითა ბარმან (შვიდ. 508, 1064). გავაზები და ბარები გავჰყარეთ, მაღლა აუშვით (არჩ. 392, 317, 3). მოასხმევინის მრავალი სონღული, შავარდენი, გავაზი, ბარი, ქორი, მიმინო და ავაზა (რუსუდ. 323, 31). ფიცხლა აცნობეს, აფრინეს, ვითა ორბი და ბარია (შჰნ. I, 865, 4). გავაზს ბარი მივადევნოთ (ფეშ. 233, 3). იხ. II. ბაჰრი. საშ. ქართ. III. ბარი: …მი სთვის არცა სად სამარე, არცა სათხარად ბარია (ვეფხ. 1116, 4). გლეხთა: ცული და წალდი, ბარი, თოხი (კალმას. 558, 6). არარა ჰქონდა პინა და ჯოხი / და კუთხეშია ეყუდა ბარი (ს. რაზმ. 118, ქვ. 2).ახ. ქართ. ბარი 1. ბრტყელი წვერმახვილი რკინის იარაღი, ხის ტარზე დაგებული (მიწის ჩასაჭრელ-გადასაბრუნებლად ან სათხრელად). ბარს დაჰკრავს, ბარს, ასე გგონია, დედამიწა უნდა შუაგულამდე ჩაანგრიოსო! (ილია). 2. იგივეა, რაც სახნისი. გუთნისდედამ შეაყენა გუთანი, ბარი ძირს დაუშვა, ნაკვეთი შესაფერად მოუწყო და თავში ერთის მხრიდან სოლი მისცა საკვეთს (ილია). ბარ-ფუძიანი ნასახელარი ზმნები, ნაწარმოები და რთული სახელები ფართოდაა გავრცელებული მეტ-ნაკლები სემანტიკით, როგორც სამწერლო ენაში ისე მის ყველა დიალექტში. მაგ. ბარავს, გაბარვა (აჭარ. ნიჟ.;რაჭ. ასათ.;ზ.-იმერ. ძოწ.).მეგრულად თოხს „ბერგი“ ეწოდება. ეს ტერმინი ჭანურშიც არსებობს და „ბერგი“-სავე (არქაბ., ვიწ. ხოფ.) და „ბერჯი“-ს სახითაა დაცული. იქ ეს სიტყვა ვიწრო, წვეტიან რკინის თოხსაც ჰნიშნავს, რომელიც მიწას ღრმად არ სთოხნის, და ცულსაც… შესაძლებელია, „ბარგი“-საგან იყოს წარმომდგარი მიწის სათხრელი იარაღის სათხრელი „ბარიც“ („გ“-ს გაქრობით, როგორც „მორგვისაგან წარმოსდგა „მორი“, კარგისაგან – „კაი“ და სხვ. იხ. სქ. 2 (ჯავახიშვილი 1930, 212, 213). წარმომავლობა უცნობია. შესაძლოა ბარი ნასესხები იყოს ზანურიდან (შდრ. ბარუა „ბარვა“), ხოლო ქართული შესატყვისი – *ბერი ან *ბელი – დაკარგული იყოს. იგი შემონახული ჩანს ფალაური ან. ახ. სპარსული bēl („ბარი“) სიტყვის სახით, რომელსაც ინდოევროპული ეტიმოლოგია არ ეძებნება და ქართულიდან ჩანს ნასესხები (გიგინეიშვილი 2016). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ბარ – „ბარი, ბარვა“. მ. ჩუხუას აზრით საკითხი დამატებით შესწავლას მოითხოვს (ჩუხუა 2017). დიალექტ. IV. ბარ მარილში გამოყვანილი და გამშრალი ან შიგნეული. ხარშავენ ან როგორც ხაშს, ან მხალეულის შებოლილი პირუტყვის წვნიანს, უშვრებიან ცხიმის მაგივრად. შეიძლება დაალბონ და ხინკალიც გააკეთონ. ბარიან კვერებ ბარის ხინკალი. ბარიან კვერებ მეტაჸ საკარგაჸოდ იტყვის წინავე-დ ჲახლ კი აღარა იციან (თუშ. ცოც.). ბარი ძროხის, ცხვრის, თხის ან ნადირის ფაშს (ფაშვი), ნაწლევს და ფირტვა[ჸ]ს გარეცხავენ, გასუფთავებენ, …ბარს ხმარობენ ან კვერის (ხინკლის) გულად (ხშირად), ან კიდევ ხორცად (იშვიათად) (თუშ. მრეწ. III2, 84). ბარ (ინგ.) ღვიძლის ნაჭერი. „ფრტს – ფილტვს წვრილად დასჭრიან, ნაწლავებს მოახვევენ და მოჰხარშავენ. ამას ბარი ჰქვიან (მ. ჯან., 163;ა. შან., 347). ს.-ქართვ. *ბარ-„ფილტვი;კუჭი“ (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. V. ბარი [ინგ. bar] 1. პატარა რესტორანი, სადაც, ჩვეულებისამებრ, დგომელა შეექცევიან საჭმელ-სასმელს. ბარში ბევრი ხალხი იყო;ბლუზს უკრავდნენ (ე. მაღრ.). 2. სპეციალური მისასხდომი დახლი ასეთ სასადილოში. 3.  სასმელების შესანახი კარადის სახეობა. ახ. ქართ. VI. ბარი [ინგლ. bar] თავდაპირველად შემოსაზღვრული ადგილი (დგამი) სასამართლო დარბაზში, რომლის უკან დგას მოსამართლე.ახ. ქართ. VII. ბარი (ინგლ. bar, აქ – ლითონის ზოლი), საყელავი მანქანის (ან სამთო კომბაინის) მუშა ორგანო, მიმმართველი ჩარჩო, რომლის რალში მოძრაობს კბილებიანი ჯაჭვი. განკუთვნილია მასივში (მაგ., ნახშირის ფენაში) ყელის შესაქმნელად – ქსე. ახ. ქართ. VIII. ბარი (< ინგლ. bar, ფრანგ. barre, აქ – მეჩეჩი). 1. სანაპირო ბარი ხმელეთის ვიწრო ნაპირის გაყოლებით წარმოიქმნება ზღვასა და ლაგუნას შორის ტალღების მიერ ზღვის ფსკერის ნატანი – ქვიშის, ნიჟარების, კენჭებისა და კაჭარის ნაპირისაკენ მოხვეტის შედეგად. ახ. ქართ. IX. ბარი [ძვ. -ბერძ. βάρος სიმძიმე. [ატმოსფერული წნევის საზომი ერთეული (შდრ. ბარომეტრი). ახ. ქართ. X. ბარი (Bari) ქალაქი და დიდი ნავსადგური სამხრ. იტალიაში – ქსე. დიალექტ. XI. ბარი (თ. bar) ხალხური ცეკვა. ბარი კაი ყეჲდია, ართვინლები ზოვლი ისამებენ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. XII. ბარი წილი, არჩივი. ნუ გეშინია, მეცხვარევ, ეგ ჩემი ბარი იქნება (ქხპ., 1973). შდრ. IV. ბარა, ბარობა. დიალექტ. XIII. ბარი ბრალი, დანაშაული. – შენ თუ მუცელი გტკივა, რა ჩემი ბარია (რაცხ. გურ.). ბარი < ბრალი.

საშ. ქართ. I. ბარა გადასახადი. იქაურს მამულის ბარაზედ ხელი აიღონ (სამ. VIII, 728, 15). ნიქოზი ჩემი არის, ა[მ] მამულის ბარას მე ავიღეფო (სამ. IV, 362, 24). რომელიც ამ არზით თქვენის სიმაღლისათვის მომეხსენებინოს, სამართლით თეიმურაზ ფარეშთუხუცესსა ებრძანოს ამ მამული ბარისა და კულუხის აღებისა (სამ. VIII, 461, 19). შარშან მერგებოდა ორმოცი კოდი ბარა (სამ. IV, 512, 5). დიალექტ. ბარა, ბაჰრა მოსავლიდან ბატონისათვის გადასახადი (ჯავახ. მარტ.). საშ. ქართ. II. ბარა მცენ. წბო – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. III. ბარი, ბარა, ბარე ვაკე ადგილი, დაბლობი. აწ გესალმები ყველასა, სოფელსა, მთა და ბარასა (ბეს. 156, 18, შერითმულია სიტყვებთან არასა, ჩქარასა). -ოდეს გასცილდა სოფლისა არესა, მთასა და ბარეს (ბეს. 159, 9). დიალექტ. ბარა არემარე, ეზო-ყურე. – მაგან ისე გამამწარა, რომე ვერ გეიარს ჩემ ბარაზე (რაცხ. გურ.). ცოცხალმა აფერმა გეიარა მის ბარაზე (გურ. ჟღ.).ზან. ბარა სამზეო, მზიანი, გაშლილი ადგილი, სანიავო;ეზოს მიმდებარე სასიცოცხლო სივრცე, გასაქანი, მიდამო (მეგრ. ქობ.).ს.-ქართვ. *ბარა „კარ-მიდამო“ (ჩუხუა 2017). დიალექტ. IV. ბარა || ბარობა. ჩემ ბარაზე ჩემს წილად. ჩემ ბარაზე არაფერი ყოფილა (ტაბაკინი, ზ.-იმერ. ძოწ.). აი ერთი ბიჭია, მეტი აფერია ჩემ ბარაზე (ჩოჩხ.). ყოველთვის-ზე თანდებულით იხმარება (გურ. ჯაჯ.).დიალექტ. V. ბარა: ერთ ბარაში ატარებს (გაატარებს) ერთი საზომით უდგება (მიუდგება), ერთნაირად {და}აფასებს. უხეიროსა და კარქს რო ერთნაირათ გამოიყენეფს, იმაზე იტყვიან, ერთ ბარაში გაატარაო (კავთ.). ანჩხლი დედაკაცია და სუ ჩხუბოფს განთავათა, არც ბებერი იციჲ, არც ჯეელი, სუყველაჲ ერთ ბარაში ატარეფს (წილკ., ქართლ. ლექსიკ.).შდრ. ბერაში გატარება ვისიმე დამარცხება ან დაშინება და შერცხვენა (შდრ. ალაიაში გატარება). ყველა ჩვენს მჭამელ-მცარცველსა ბერაში გაატარებენ (ბაჩ.). ჩოხელმა არ იფიქროს, მისი ადგილი უნდა და ბერაში ატარებსო (კ. ლორთქ.).VI. ბარა ძვ. შვილის ორივე სქესის მაუწყებელი ზოგადად (ივ. ჯავახ.).

საშ. ქართ. I. ბარაკი // ბარაკია (სომხ.) იხ. I. ბავრუკი. აიღე ბარაკი, მარამხოტი, თეთრი ხარბაყი (ფანასკ. 47, 38). ახ. ქართ. II. ბარაკი [ფრან. baraque] 1. ხის სახელდახელო ნაგებობა (დროებით საცხოვრებლად). სამუშაო გაუჩინა თავის ქარხანაში და ცალკე ბარაკშიც მოათავსა (შ. დად.). ვიდრე ბურიდან დაბრუნდებოდა, მირიანი იმავე ბარაკში შეუსახლებიათ (ა. სულაკ.). [სოფლის] ერთი მხარე… ბარაკებმა და კოტეჯებმა დაიკავეს (რ.  ინან.). ერთ-ერთი ბარაკი ზედ კოლექტორზე დაიდგა (ჭ.  ამირეჯ.). 2. მოძვ. განცალკევებული საავადმყოფოს შენობა გადამდები სნეულებით დაავადებულთა საიზოლაციოდ (ეპიდემიების დროს) – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. ბარდი მცენარეა: უგრეხელი – დ. ჩუბ.საშ. ქართ. II. ბარდი ბუჩქის ღერო. ბიისა მშვილდო ფიცხელო, ბარდის ისრისა მძმურო-და (ბეს. 115, 8). ახ. ქართ., დიალექტ. ბარდი ბუჩქების ან ბალახეული მცენარის ერთმანეთში გართხმულ-გადახლართული ღეროები. დავუწყე ძებნა, გადავწი-გადმოვწიე ბარდები და მივაგენი ერთ მწიფე ნესვს (აკაკი). ტყის პირად გაბმულ ბარდებში შვილებს რომ ვეტყვი ნანასა… (შ. მღვიმ.). მიყვარს შაშვიცა, შავად მბზინავი, ეკლის ბარდებში რომ იმალება (დ. მეგრ.). ზან. ბართვი ბარდი (მეგრ. ქობ.). დიალექტ. III. ბარდი საფარველი. მაშინ თოვლის ბარდი ჰფარავდა, მაგის შაოსან სახეს (ბ. „ჯეჯ.“ – ივ. ქეშიკ.). იხ. II. ბარდანი.ახ. ქართ. IV. ბარდი [კელტ. bard] კელტური ტომების სახალხო მგოსან-მომღერალი (ირლანდიაში, უელსში, შოტლანდიაში). გამოჩენილი ბარდის დაბადების დღეს მისი მრავალრიცხოვანი თაყვანისმცემლები შეიკრიბნენ («ახ. ამბ. -საქ.»).

საშ. ქართ. I. ბარდა ჩენჩო, პარკი მწვანე ცერცვისა, მუხუდოსი და სხვ. ბარდა, ცერცვი;ბარდის გული – დ. ჩუბ. ბარდა ბალ. კატაბარდა – საბა. ახ. ქართ. ბარდა [Pisum sativum] ერთწლოვანი პარკოსანი კულტურული მცენარე;ღერო-ფოთოლი იხმარება საქონლის საკვებად, მწვანე პარკი და მარცვალი – ადამიანის საკვებად. მწვანე ბარდა მოხარშეთ 8 წუთის განმავლობაში («იმედ. ფორ.»). მინდვრის ბარდა [Pisum arvense] იმავე მცენარის სახეობა, რომელიც უმთავრესად მინდვრად ითესება საქონლის საკვებად. ახ. ქართ. II. ბარდა (თურან.) სპირტის წარმოების მეორადი პროდუქტი, რომელიც იქმნება კარტოფილის, მარცვლეული ან ბადაგის დუღილისას – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. ბარდანი ძაძის ტომარა საბზეე. სხვათა ენაა, ქართულად თ ა ლ ი ა ჰქვია(ნ) – საბა. ბარდანი ბარგი, ტვირთი. შდრ. II. ბარდანა. „ოუკიდი ვირითვინ ბარდანი ბერსა“ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. II. ბარდანი ბლომად დადებული თოვლის ფანტელები (შდრ. ბარდნა, ბარდნის). ტოტებზე ფოთლების მაგივრად თოვლის ბარდანები და ყინულის ლოლუები ჰკიდია (ი.  გოგებ.). თოვლი ლხვებოდა პირმზითში, ბარდანი ჩამოდიოდა (ვაჟა). დიალექტ. ბარდანი ახლად ნათოვლი ხეებს რომ დაედება. ამ ბარდანში რა ნადირობისია, ტყეში არ შეისვლება (ფშ. ხორნ.). ქარმა ახალი თოვლი და ხეებიდან ჩამონადენი ბარდანი შეაყარა ყურებში (თ. მოთხ. 38, 1 – ივ. ქეშიკ.). აგრეთვე: (თუშ. ცოც.). შდრ. ბარდამი მცენარეებზე, ხის ტოტებზე შერჩენილი წვიმის წვეთები ან სველი თოვლი (ხევს. ჭინჭ.). შდრ. სვან. ბურდან თოვლიანი ნამქერი (თოფ. ქალდ.). იხ. შდრ. III. ბარდი. დიალექტ. III. ბარდანი იხ. II. ბარდი. ბუჩქები იყო გადასული, ბარდანი ის იყო, ქვეშ იმტენი ადგილი იყო, ნადირი დაიმალებოდა (იგ.);კაპარჩხანამა დიდი ბარდანი ბუჩქები იცის (იგ.);ბარდანში ვერ გაივლი (კავთ., ქართლ. მესხ.).

საშ. ქართ. I. ბარდანა მც. ძირხვენა – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. ბარდანა დიდი ტომარა, ჩვეულებისამებრ, მატყლის, ბამბის, ბზისა და მისთანათა ჩასადებ-გადასაზიდად. ეს ბარდანები აქეთ დააწყეთ (ვ. ჩეკურ.). მარტო სამი ბარდანა წვრილი წიწაკა მაქვს დაკრეფილი (რ. ინან.). ერთი ბარდანა მზესუმზირა მოეპარა ვეშაპა ნაპოს (ა. გალდ.). ფიგურ. თქვენ ბარაქის ბარდანები მოგაქვთ ყველა მხრიდან (გ. ლეონ.). დიალექტ. ბარდანა ფშ., თ. ტილოს ან შალის ტომარა მატყლისათვის – ა. შან. შდრ. (სპ.) ბარდან საგზაო ჩანთა.

ძვ. ქართ. I. ბარსაბონი რაღაც მოხელეა: „აჰა ბარსაბონი სომხითისაჲ… …რო მელ იყო მფლობელ ქუეყანისა ჩუენისაჲ და აქუნდა ჴელმწიფებაჲ დივანთა განგებასა ზედა“ (Sin –11, 44r). ძვ. ქართ. II. ბარსაბონი ბალზამი Balsamum: „სხუაჲ არს ასქინოჲსა გომიზი და სხუაჲ ბარსაბონისაჲ“ (ბას. კეს. -ექუს. დღ. 74, 8). ბარსაბონი არაბ.-სპ. balasān – „ბალზამის ხე“ (ანდრონიკაშვილი II, 1996). ძველ ძეგლებში ამავე მნიშვნელობით გვხვდება აგრეთვე: ბალსამი, ვალსამო, ვალანო.

საშ. ქართ. I. ბარქაზი (არაბ.) დიდი გემი – დ. ჩუბ. იგივე უნდა იყოს რაც ახ. ქართ. ბარკასი [ჰოლან. barcas] 1. დიდი მრავალნიჩბიანი ნავი (გემზე). 2. თვითმავალი პატარა გემი ნავსადგურის მომსახურებისათვის, – კარაპა – ქეგლ. საშ. ქართ. II. ბარქაზი სოკოა – დ. ჩუბ. ჯერ კიდევ არ არის დადგენილი, კერძოდ რომელ სოკოს მიეკუთვნება მთელი რიგი ქართული სახელები: ბარქაზი, გორნიჭულა, თხილის … სოკო (სამზარ.).

საშ. ქართ. I. ბასმა (სპარს.) თმის შავი საღებავი – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. ბასმა დარგ. 1. საღებავი, ჩვეულებისამებრ, შავი. ერთი ჩარექა ჰინა და ბასმა ბროწეულის ქერქარეული – თავის ტკივილისათვის კარგია (ი. გრიშ.). 2. თეთრი წებოვანი საღებავი, ჰაერზე მალე შრება;ქალის ლეჩაქებზე ამ ბასმით გამოჰყავდათ ყვავილის სახეები. დიალექტ. II. ბასმაჲ ერთგვარი ავადმყოფობა. უმთავრესად ბავშვებს ემართებათ, სუნთქვა ეკვრით და ახველებთ. ყმაწლს ბასმაჲ ქნაში მიჰყონენ ბებერთან. ეე ბებერ ლაჴავს ყმაწლს (ინგ. ღამბ.). დიალექტ. III. ბასმა (თურქ. basma) ჩითი, მიტკალი. სიცხეში ბასმა გუაცვია (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). საშ. ქართ. IV. ბასმა სტამბა სპ. თურქ., სომხ. ბასმა;ესე არს დასაბეჭდავი წერილთა, რომელ არს თ ე გ ი – საბა. ბასმა [თათრ. ბასმა ანაბეჭდი] – (ისტ.). 1. ლითონის (ვერცხლის, სპილენძის, ოქროს) თხელი ფურცლები ზედ ამოტვიფრული ნახატით;ხმარობდნენ სამკაულად. 2. ლითონის ფირფიტა (ან ბეჭედი), რომელზედაც გამოსახული იყო თათრის ხანი;წარმოადგენდა რწმუნების სიგელს – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ. I. ბასრი ფოლადი, რკინაა – საბა, ნ. ჩუბ. ჩემი გაჰკვეთს ხორცსა მათსა ხრმალი ბასრი (ვეფხ. 439, 3). ჴმალნი ბასრისა მკვეთელნი (ამირან. 475, სქ. 8). ცეცხლსა ზედა ჯდომა ვით დავთმო, თუ სული ჩემი ბასრიცა იყოს ანუ რვალი? (ვისრ. 198, 3). მისითაა ჴელოვნებითა და გრძნეულობითა ეგზომ მაგალითი იყო, რომელ ბასრისა გურდემლისაგან ვარდსა ააყუავებდა (ვისრ. 151, 33). გადატ. სიხარულისა წალკოტსა შიგან სარო ვიყავ და ომისა ველსა ბასრი მთა (ვისრ. 194, 3).ნავშადურ… ამას იტყოდა: ბასრისა რკინისა გამტეხელო (რუსუდ. 155, 9). ოდეს ისარს ხმალი ბასრი შეხვდეს, ვეღარ ღონით ისროს (ბეს. 128, 229). ვით ფურცელი, კაცის თავი, მოცვიოდა ბასრის ჴრმლითა (შჰნ. III, 357, 4). რაც რბილად ჰგონოს, უმაგრდეს, ვით ბასრი წყალსა ნაყოფი (ვახტ. VI, 135, 4). პირბასრი პირმახვილი, პირწვეტიანი. მათ შუა მოციქულად ქორაფისა ისრები არწივისა ფრთოსანი, პირ-ბასრნი, მიდიოდეს და მოდიოდეს (ვისრ. 49, 30). პირ-ბასრი არყის ისარი ქარქაშიგა მიც ლესული (შჰნ. I, 1509, 3). ხელთ პირბასრი ხიშტი უჭირავს (რუსუდ. 289, 21).ახ. ქართ. ბასრი 1. მეტად მჭრელი, მახვილი. ბასრი ყოფილხარ, ფოლადო, თუ აგრე ჭრიდი ძვალსაო (ხალხ.). და გაკვეთს ბასრი მახვილი ერთად რბილსა და ძვალსაო (აკაკი). ფიგურ. ძნელად შეიძლება საქმე ისე წარიმართოს, რომ პირადობამ არ ამოყოს თავი და თავისი ბასრი კლანჭი არ გამოჰკრას საზოგადო საქმეს (ილია). 2. მკვეთრი, ძლიერი, მძაფრი. დაუნდობელმა, ბასრმა ტკივილმა აზროვნება ჩაუხშო (გ. გეგეშ.). 3. ძვ. მაღალი ღირსების ფოლადი. ისრის პირი ბასრისა იყო (საბა). ცელო, გამიჭერ! მჭედელმა პირი გიდუღა ბასრისა (ბაჩ.). ||  ასეთი ფოლადისაგან გაკეთებული იარაღი (ხმალი). დაე, მოვკვდე მე უპატრონოდ, მისგან ოხერი! ვერ შემაშინოს მისმა ბასრმა მოსისხლე მტერი! (ნ. ბარათ.). ◊ ბასრი ენა მჭრელი ენა;მომწყვლელი მეტყველება. დიალექტ. ბასრი ძალიან მჭრელი რკინა, ფოლადი. ჩემი დანა იგეთია, როგორც ბასრი რკინა (ქიზ. მენთ.).ბასრის ჴმალი მჭრელი, მკვეთრი ხმალი. ქმოსტელი ყარდანაული ბასრის ჴმალია ფხიანი (ხევს. პოეზ. 169, 10). გახუა ხიტალიონი ბასრის ჴმალია ფხიანი (ხევს. პოეზ. 51, 8) – ალ. ჭინჭ. დიალექტებში გარდა ზემოაღნიშნული მნიშვნელობისა ბასრი გვხვდება შემდეგ სინტაგმაშიც: ბასრის ქვა ბასრი ქვა, რიყის ქვა. შდრ. ხოხის ქვა. ზენ-უბან დაგიჯაბნებდი ნაგებსა ბასრის ქვისასა (ხევს. პოეზ. 134, 18) – ალ. ჭინჭ. ბასრი მოშავო ფერის ქვის ერთ-ერთი სახეობაა. ბასრი ქვა ხოხად არ ვარგა – მაგარია და ვერ ლესავს ცელესა (მოხ. ღუდ.). ბასრი (ქვა, კლდე) ფშ., ჴ., გუდ., მთ., მოჴ. მაგარი, საპირისპიროა ჩეთი: ჩეთი კლდე მთ., გუდ., ადვილად დასაშლელი კლდე. მაგარი ქვა, სალესავი ქვა – ა. შან. ბასრი არის დანა-ჩხირი (დანა), რომელიც იხმარება ვიწრო ჭურჭლის გვამისა და ყელის თავის შემოსაჭრელი – შემოსაწმენდად (ზ.-იმერ. ძოწ. 575). სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით 1. ბასრი რკინა (მომდინარეობს ერაყის ქ. ბასრადან, განთქმული იყო იარაღით) (კობიძე I, 1983, 323). 2. შემოსული ჩანს არაბულიდან (შდრ. არაბ. ბასრ „ბასრული „ბასრელი – (წერეთელი 1951, 27;იმედაძე 2014, 117). 3. ივ. ჯავახიშვილის აზრით, სიტყვა ბასრი ქართული წარმოშობისაა: «იგი მოდის უძველესი, ნამდვილი ქართული ზმნისგან – «სრევა»-საგან და წარმოადგენს მის უსქესო მიმღეობას, ე. ი. ეს ცნება უძველეს დროს ეკუთვნის» … «სრეველა უძველესი ქართული სიტყვაა და სალესს ნიშნავს» (ჯავახიშვილი 1962, 251-252). 4. მ. ჩუხუა გამორიცხავს ქართული ბასრი ფორმის რაიმენაირ კავშირს არაბულ ბასრა-სთან (ქალაქია) (ჩუხუა 2017). იგი აღადგენს ს.-ქართვ. *ბასრ- ფოლადი (ს.-ქართვ. *ბასრ- „ბასრი, მჭრელი;მამრი“ > ქართ. ბასრი: ზან. ბოშ-ი: სვან. ბსრ < *ბშრ-;ს.-ქართვ. *ბასრ- ფუძეს შესატყვისები ეძებნება სხვა იბერიულ-კავკასიურ ენებშიც (ჩუხუა 2000-2003).5. მოჩვენებითია ამ სიტყვის ასოციაცია ზმნასთან ბასრობა (დაცინვა, „ბოროტი ენამახვილობა, გაკიცხვა“), რომელიც ძველ ქართულში გვხვდება და რომელიც კავშირშია ძველ სომხურ ფორმასთან ბასრელ „გაკიცხვა, გაკილვა“ „საყვედურის თქმა“ (გიგინეიშვილი 2016).საინტერესოა ამ თვალსაზრისით „დაცინვის“ აღმნიშვნელი ბასრ- „შეფერვის“ აღმნიშვნელი ფუძეთა ურიერთკავშირი. შდრ. ს.-ქართვ. *ბასრ-შეფერვა, შეღებვა ქართ. ფშ. ბასრავს, გაბასრავს შეღებავს, შეფერავს (ჩუხუა 2017). დიალექტ. II. ბასრი ქათმის ავადმყოფობაა, უეცრად კლავს. შარშან ჩვენ ქათმეფს ბასრი დეერია. ქათამა იცის ბასრი, ინდოურმა – ჭირი (შომახეთი, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. ბასერანი, ბასრანი სენია, რომელსა ბერძულად აბასარიკას უჴმობენ – საბა.

საშ. ქართ. I. 1. ბატონი (სწარმოებს) პატრონისაგან, რომელიც არის ლათინური სიტყვა და ჰნიშნავს: მფარველსა, ან მფლობელსა) – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ბატონი [ლათ. patronus მფარველი] 1. პრივილეგირებული წოდების წარმომადგენელი ბატონყმობის დროს, მიწისა და ყმების მეპატრონე, – მებატონე, მემამულე. მაშინ თორმეტი წლისა ვიყავი, როცა ბატონმა სახლს მომაშორა (ილია). მხოლოდ საფლავი ჰქონიათ ბატონის წაურთმეველი! (გ. ლეონ.). 2. მპყრობელი, მმართველი, მბრძანებელი, მეფე. ბატონს თვის ჯარი კრწანისის მინდვრად დაებანაკა სპარსთა საომრად! (ნ. ბარათ.). 3. გადატ. რისამე განმგებელი, უფროსი. ან მე უნდ ვიყო მთებში ბატონი, ან შენ, არწივო! ორივეს აქ ბინა არა გვაქვს [ამბობდა სვავი] (თ. რაზიკ.). 4. თავაზიანი მიმართვა ან ხსენება ვისიმე (ჩვეულებისამებრ, სახელთან ერთად) გემორჩილებით, ძმაო ბატონო (ნ. ლორთქ.). 5. თავაზ. საპასუხო სიტყვა დაძახებისას. „დედა, დედა!“ – „ბატონო! –„ბიჭო, დათიკა!“ – „ბატონო!“ (ნ. ლორთქ.). დიალექტ. ბატონი ხატი, ჯვარი. შდრ. ყმა. უკენ ჩვენ წაოლთ საყმონი, წინ ბატონ გაგვიძღებაო (ეთნ. რელიგ. 15, 175, ალ. ჭინჭ.). ბატონი ფშ., გუდ., ჴ., თ. „ხატი თემის „ბატონია“, თემი კიდევ ამ ბატონის „ყმა“ (ურბნელი, „ივერი“). „გუდამაყრელები ეძახიან ბატონსა“ (მთ. ა. შან.). ბატონი მე-15 საუკუნითგან ჩნდება ბარად და ამიტომაც მთიანეთის წარმართულ სიტყვიერ ძეგლებში მე-16 ს-ზე საყოველთაოდ ძნელი წარმოსადგენელია (ჯავახიშვილი 1950, 171). ბატონი (პირდაპირი მნიშვნელობის გარდა) პატრონი. რეიქნა ამ ცხენის ბატონი? (აჭარ. ნიჟ.). იხ. აგრეთვე: (ნ. მარი, იმერხ., საჩინ. შარაშ. ჩვენ. ფუტკ., იმერ. ქავთ.).დისიმილაციური გამჟღერების შედეგია (პატრონისაგან წარმომდგარი ბატონი რომლის ფარდი დღესაც პატონი (ან პატენი) არის მეგრულში) თვით „პატრონი“ ლათინურისაგან შემოვიდა ქართულში (შანიძე III, 27ა). ბატონ-სიტყვიანი მრავალ ნაწარმოები თუ რთული სიტყვები დასტურდება: დავასახელებთ ზოგ მათგანს. მაგ.:ბატონები [მხოლოდ მრავლობითში] ეთნ. ბავშვთა გადამდებ (მოარულ) ავადმყოფობათა (წითელა, ქუნთრუშა, ყვავილი, ყივანახველა…) კრებსითი სახელი. აქ ბატონები მობრძანდნენ, იავ-ნანინაო! (ხალხ.). ◊ დიდი ბატონები ძვ. ყვავილი (მოარული სენი) – ქეგლ ახ. რედ. ბატონიანი, დაბატონებული ცრუმორწმ. „ავი სულების“ ფერიების, ქაჯების მიერ დასადგურებული, დაპატრონებული ადგილი ეს ღელეღურდანი ბატონიანია, მარტუაი რომე გეიარო, ვინცხაი ქვებ დაგაყრის, შაგაშინებს ილლა“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). გაბატონებული ქარი: როცა ქარი ერთი და იმავე მიმართულებით ხშირად ქრის, მას გაბატონებულ ქარს ეძახიან (თ. წყ., ალგ. სალ.). 2. ბატონ ძალუას… მოვახსენებ (ნ. ბარათ.).XIX საუკუნის გასულამდე ბატონი იხმარებოდა (მიმართვაში მაინც) როგორც მამაკაცის, ისე ქალის მიმართ. წინათ ბატონი სიტყვის ფარდი იყო როგორც ქალბატონი, ისე ვაჟბატონი. ეს უკანასკნელი უარყოფით ემოციურ იერს არ შეიცავდა. თქვენის კარგად ყოფნით, ბატონო, დავლევთ და დავლევთ ჩვენი ახალგაზრდა ქალბატონის და ვაჟბატონის სადღეგრძელოს (ე. ნინოშვილი). მას შემდეგ, რაც პატივსაცემი ქალის აღნიშვნაში ქალბატონი დამკვიდრდა, ბატონი უპირატესად ქალბატონის საპირისპირო მნიშვნელობით დარჩა, ე. ი. „მამაკაცი ბატონის და „პატივსაცემი მამაკაცის“ მნიშვნელობა მიიღო. ამრიგად, ბატონი და ვაჟბატონი სინონიმებად იქცა. ეს სიტყვები ძალიან ჩქარა განსხვავდნენ ემოციური ელფერის მიხედვით. უარყოფითი ელფერი – ვაჟბატონი – სიტყვას დაუმკვიდრდა (ფოჩხუა 1974, 281). ბატონი (ქართ.) ბატონი ზან. (ლაზ. თანდ.). ახ. ქართ. II. ბატონი ბატონი [ფრან. bâton ჯოხი] 1. წაგრძელებული ფორმის თეთრი პური. 2. საკონდიტრო ნაწარმი, რომელიც ფორმით პატარა ჯოხს მოგვაგონებს. შოკოლადის ბატონი. 3. ბუტაფორული ჯოხი, – ჩალიჩი – ქეგლ ახ. რედ. შდრ. ბასტონი (იტალ.-თურქ. ბასტონ) ტროსტი ზან. (ლაზ. თანდ.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ბაღი 1. (სპარს.) შემოკავებული მიწის ნაკვეთი საგანგებოდ დარგული ხეებით. ბუჩქებით ანდა ყვავილებით სამოთხე, წალკოტი, ხილნარი, მტილი ხეხილთა (დ. ჩუბ.). ბაღი ვარდისა ცრემლითა აივსებოდა (ვეფხ. 47, 2). არ დარჩა ერთი ბაღი-ვენახი (ვისრ. 71, 8). მეკრემან ფარდასა ასწივა, შევლეს ბაღისა კარია (შჰნ. I, 250, 1). ორს ძმასა მთელი ქვეყანა სახნად, სათესად, ბაღადა რატომ არ ეყოთ, ეს მიკვირს, ერთმანერთს ხოცდენ რაღადა? (დ. გურ. 205, 41, 3). სიბრძნე ბაღია კაცისა, ხე-ხშირი, მსხმოვიარები, / ბაღისა ვარდი ლექსია, მკითხველნი-მობაღნარები (ნ. ციც. 5, 407, 1). გიგლა სწავლობს გაკვეთილს, არ უყურებს ბაღში ხილს (რ. ერისთ.). წინ უძევს ბაღი ხეხილის, ხელოვნად შენაკაზმისა (აკაკი). ბაღი სხვადასხვა საწარმოქმნო საშუალებით და ასევე სხვადასხვა სინტაგმებში ნაირგვარი მნიშვნელობით ხშირად დასტურდება. დავასახელებთ ზოგ მათგანს. მაგ: საბავშვო ბაღი სასწავლო-აღმზრდელობითი დაწესებულება სკოლამდელი ასაკის ბავშვთათვის. დეიდა ვარო… საბავშვო ბაღის გამგე იყო (თ. ჭილ.). ბაღი ვაშლი ქვ. საზაფხულო ვაშლის ჯიშია. ნაყოფი მსხვილი აქვს, შეფერილი წითელი ზოლებით, მომჟავო-მოტკბო გემოსი (რაჭ. კობახ.). ბოტანიკური ბაღი სამეცნიერო-პრაქტიკული დაწესებულება, რომელშიც საგანგებოდ გამოჰყავთ და აშენებენ სხვადასხვა სახის მცენარეებს. ზოოლოგიური ბაღი იხ. ზოოპარკი. ბაღნარი ადგილი, სადაც ბევრი ბაღია, აყვავებული ადგილი. გაზაფხულის პირზე ვარდები კოკრდებიან იმ ბაღნარში (კ. გამსახ.). იხ. აგრეთვე: დიალექტ. (ზ. ქართლ., მესხ., ქვ. იმერ., შ. კახ., ზ. რაჭა, მრეწ, IV, III).დიალექტ. II. ბაღი (თურქ. სპ. ბაღ) თასმა, ბაწარი. თითების შემწეობით ვქსოვთ წვივსაკრავებს, ყაითნებს, ბაღებს და ხონჯრებს (მესხ., მრეწ. II, II, 157). იფარებს წითელი შალის ფეშტამალს და ბაღებით იმაგრებს წელზე ხუთ-ექვსჯერ გარშემოხვევით (ჯავახ., მრეწ. III, I, 206). იხ. აგრეთვე: (გურ. ჟღ., საინგ. მრეწ. IV, II, 51., ჩვენ. ფუტკ., ინგ. როსტ., აჭარ. ნიჟ., ინგ. ღამბ.). საინტერესოა ბაღ სიტყვის შემცველი კომპოზიტები: ქალიმბაღი – (ქალმნი ბაღი, ქალმი ბაღი) ხეჲ სპეციალური ფიწალივით ხე ქალამნის შესაკრავი ზონრის დასაწნავად (ინგ. ღამბ.);ბელბაღ [აზ. დიალ. ბელბაღы+ სარტყელი] მეტად მსხვილი აბრეშუმის ძაფი. ბელბაღსაც მანჟნიკში ახევენ (ახვევენ), ჰათაარაც (როგორც) ხაჲათს (ინგ. ღამბ.). ყოლბაღი ძვ. «სამაჯური». ქალის სამკაული: …პე რანგის იახა, ყოლბაღი და სხვ. (ი. გრიშ.).სალიტერატურო თურქულ ენაში დადასტურებულია ყოლბაღი, გოლბაღი „სამკლავურის“ მნიშვნელობით. თურქულ-აზერბაჯანული სიტყვა გოლბაღი კომპოზიტია, მისი შემადგენელი ნაწილებია კოლ, გოლ (მკლავი) და ბაღ (შემოსაკრავი, საბამი (შდრ. ყელსაბამი) (რუხაძე 1988, 144-152). დიალექტ. III. ბაღი სართული. მივცემ შქერის ჩივს. ამით აშენდა ქვეშაჲ ბაღი (აჭარ. მრეწ. I, 416). სახლი იქნება სამბაღიანიც (აჭარ. მრეწ. I, 417).ზან. (მეგრ.) ერთ სახლს კაცი ოც ისეთ ხეს მოანდომებდა ხოლმე, რომელთაგან თითოეულისაგან ორმოც-ორმცი ბაღი ყავარი გამოდიოდა (ზ. სამეგრ. მრეწ. I, 386). ხოლა ბაღჷ სიმინდის ჩასაყრელი შენობა სამეგრელოში ბაღჷ ფიცრებისაგან ყურებდაფსკვნილი პატარა სახლია (ქვ. სამეგრ. მრეწ. I, 399). შდრ. ბეღელი. ქართ. ბეღი-: მეგრ. ბაღ-: ლაზ. ბაღ- ზმნურ ძირთა შეპირისპირებით შეიძლება ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისათვის აღვადგინოთ *ბეღ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).

საშ., ახ., ქართ., დიალექტ. I. ბაღ სპარსულად წალკოტსა ჰქვიან. ბაღჩა სპარსულად მცირეს წალკოტს ჰქვიან. ჩა- კნინობითი მარცვალი არის სპარსულად (თ. ბაგრატ.).ბაღჩა ვნახე უტურფესი ყოვლისავე სალხინოსა (ვეფხ. 341, 1). განათლდა მათის შუქითა ბაღი, ბაღჩა და უბანი (ნ. ციც. 434, 154, 4). ბაღი თუ ბაღჩა, ნაჴნავი თუ რამე წააჴდინონ, ბატონთან იჩივლონ და ჩვენ გავამტყუვნოთ (სამ. IV, 224, 4). მე თითონ არ ვიცი, რა გზით და როგორ მივადეგ უეცრად პეპიას ბაღჩის ღობეს (ილია). 2. საზამთროს, ნესვის ბაღი. ერთი მანქანა გვაკლია და როგორმე მოვაგროვებთ საზამთროს ამ ჩამქრალი ბაღჩიდანო («ლიტ. საქ.»). დიალექტ. 1. ახალქალაქის ბაღს ხან ბაღჩას უძახოდნენ (ჯავახ. ზედგ.). ნაფუძარს ბაღჩასაც ეძახიან… ბაღჩის საუკეთესოდ მოვლილ ნაწილს გულბაღჩას უწოდებენ „გულბაღჩა დავთესე და გარეთა ყანა როიცხა იქნება – მაშვინ“;საშვაგულოზე გულბაღჩაში დავრგე ჩხოლა (აჭარ. სურმ.). ბაღჩა: ზოგან ტირიფს ხეს უძახოდნენ. კარებს წინ იმთენი ბაღჩა ურგია რო (ჯავახ. ზედგ.).„ბახჩათა შიგან ამოა ყვავილი ფერად-ფერები“ (ნ. ციც. 407, 1).ხშირად დასტურდება ფონეტიკური ვარიანტი: ბახჩა (სპ.) (განსაკუთრებით დიალექტებში). აჭარ. ნიჟ., ქვ. იმერ. მრეწ. IV, III, 50, გურ. მრეწვ. IV, II, 148, გურ. მრეწ. IV, II, 223, IV, II) და სხვ.აგრეთვე: ბახჩეჲ, ბაღჩეჲ 1. თუთის ხეების ბაღი აბრეშუმის ჭიისათვის. 2. იგივეა, რაც ფურცელ (ინგ. ღამბ., როსტ.). ქართ. II. ბაღჩა თვლებით შემკული შუბლის ქინძისთავი;ჩიხტში გასამაგრებელი დიდი თვალი, ირგვლივ წვრილი ქვებითაა „ჩაქვავებული“. არის აგრეთვე „ბაღჩა ბეჭედი, „ბაღჩა საყურე“ და სხვა (ი. გრიშ).შდრ. ბახშიში (სპ. ბახშიშ) საჩუქარი. მებრე ბახშიშ მოკრეფდნენ (თ. ქ.). შდრ. (ნ. მარი (იმერხ.) ჩვენ. ფუტკ.). შდრ. ბახჩა (თურქ. ბახჩა) ზან. (ლაზ. თანდ.). ბახჩიში (სპარს. თურქ.) საჩუქარი ზან. (ლაზ. თანდ.).

საშ. ქართ. I. ბაყი «მესერი, ღობე» (დ. ჩუბ.).საშ. ქართ. II. ბაყი ამას ქუიან, რომე კაცსა პირსა, ანუ ტანზედა დაუფოლხუდეს და გათეთრდეს (ფანასკ. 317,11). მერმე ბევრი მლაშე ჭამოს მისგან ბაყი დაიბადების (ქანან. 27, 32). შდრ. ბაჰყი აბიაზ კეთრი. ავადმყოფობაა, კაცი რომ აჭრელდების და თეთრი ლაქები დააჩნდების (ქანან. 27, 32).საშ. ქართ. III. ბაყი ძვ. „გარდმოვლით სამდურავი“ (საბა), – ყვედრება. საწუთრომ უთხრა ბაყითა: «რაღა არს ბოდიშთ ხდილობა?» (დ. გურამ. 204, 38, 1). დიალექტ. ბაყის გატეხა დაბრალება. სხვას რო დააბრალებენ, იტყვიან ბაყი ჩვენზე გატეხესო (ფარცხ.). კაცი რო ტყუოდეს და გავიტეხინოთ, ბაყი დავადეთო (მარაბ., ქართლ. მენთ.).საშ. ქართ. III. ბაყი // ბაყვი წვივის წინა დიდი ძვალი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ბაყვი: „მუხლს ზეითი“ (საბა), – ბარძაყი. || ბარძაყის შიგნითა მხარე. [ხიხუნა] დაჯდა და აბგა ბაყვებში ამოუდო, არავინ მომპაროსო (ნ. შამან.). 2. თეძოს ძვალი.აღდგენილია ს.-ქართვ. *ბაყ- „ბარძაყი“, ბაყვი (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. ბაყამი იხ. II. ბაკანი. ახ. ქართ. ბაყამი 1. ძვ. «ლაქა» (საბა). 2. კუთხ. (ქიზ.) უხეირო ლურჯი საღებავი. საშ. ქართ. II. ბაყამი იხ. II, III. ბაკანი. ბაყმის ხე. ბაყმის ხე. თათრ. მცენ. – დ. ჩუბ.

საშ. ქართლ. I. ბაჯი (თურქ.) დაი – საბა. საშ. ქართ. II. ბაჯი იხ. I. ბაჟი. მერმე დაასხა ისარი, ეს არის მძიმე ბაჯია (შჰნ. II, 3683, 2). დიალექტ. შამეეყარა თათარი;„ბაჯ უნდა მამცა ცხვრისაო!“. „მე ბაჯს ვერ მაგცემ, თათარო, ცხვარი მბარავის სხვისაო!“ (ხევს. თავისებ. 404, 27-28). – ალ. ჭინჭ.

ძვ. ქართ. I. ბაჰრი ორკბილიანი ძალაყინი: „საჴმარ იქმნის მათდა შემზადებაჲ რომელთამე სამუშაკოთაჲ, საჴნისისა გინა ბაჰრისაჲ“ (ფლავ. 6: 6, 1). შდრ. საერთო-ქართველური *ბახ;„ნიჩაბი, კეხი“;– სინდ. *ბაჰ-ა „ნიჩაბი“ (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. I. ბაჰრი – შავარდენს ჰგავს (საბა). იხ. II. ბარი.

საშ. ქართ. დიალექტ. I. ბეი ესე არს მცირე საწინდარი, რომელსა თურქნი ბეჲს უწოდებენ ZAB– საბა. ბე, ბეი თათრ. არამონი, საწინდარი – საბა, დ. ჩუბ.ბეი 1. წინდი, დაწინდვის დროს ვაჟის მხრივ ქალიშვილისათვის მირთმეული საჩუქარი. „ჩვენებმა ანანიენთ მართას ერთ კვირის წინ მიუტანეს ბეი“. 2. ვაჭრობაში წინდი. „ხარებ მოურიგდა, ორი თუმანი ბეიც დაუტოვა“ (ჯავახ. ზედგ.).ახ. ქართულში ქეგლის მონაცემებით აღნიშნული შინაარსით დასტურდება ბე სათანადო ილუსტრაციებით. საშ. ქართ. II. ბეი ძველი თურქული ტიტული, ბატონი, უმაღლესი ოფიცრისა და მოხელის ტიტული – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. ბეგი (თურქ.) ბატონი, წარჩინებული. მიეტევა ერთსა… წარჩინებულსა ბეგსა ოსმალსა (ქ. ცხ. II, 529, 18). ხანები უსხდა მრავალი, ბეგი, სულთანი აღარა (ფეშ. 208, 1).ახ. ქართ. ბეგი [თურქ. ბეჲ «ბატონი»] ძვ. ფეოდალი, ბატონი, მემამულე (თურქებში, აზერბაიჯანელებში). ერთმა თათრის ბეგმა შეაჭენა ამ ფრიალოზე ცხენი (ს. მგალობ.). ოსმალეთისგან წაქეზებულმა ბეგებმა თავი აიშვეს (ს. შანშ.).ბეგი გამოიყოფა აგრეთვე სიტყვებში: ბეგთაბეგი და ბეგლარბეგი [თურქ. ბეგლრ ბეგი „ბეგთა ბეგი“] ისტ. თურქული სამოხელეო ტერმინი;ძველ ოსმალეთში ერთ-ერთი უმაღლესი ხელისუფალი;შემდეგში, უბრალოდ, საპატიო სახელწოდება.დიალექტ. მემლექეთში ბეგებმა ჩამოკიდება იცოდენ თავაწევლ, იგით კაცებზე“ (შავშ.);იხ. აგრეთვე: (ჩოხარიძე 2013, 21). საშ. ქართ. II. ბეგი, ბეგობი პატარა გორა – ნ. ჩუბ.ახ. ქართ., ბეგი იგივეა, რაც უფრო მართებული ბექი. ღენერალს მოართვეს ჩინებული ცხენი, რომელზედაც შებრძანდა, გააკუნტრუშა და ბეგზე გადადგა, მის წინ გაიჭიმა დარაზმული ლაშქარი (ა. ყაზბ.). ამ ხევხუვის ზემოთ ერთ ბეგზე დაცემული ტრიალი მინდორია (გ. წერეთ.). აგრეთვე, დიალექტ. (მთ.-რაჭ. რეხვ., ზ.-რაჭ. ლობჯ., მოხ. ღუდ.). ტერმ. ბეგი მცირე სიგანის ბაქანი, რომელზედაც სამუშაოები არ წარმოებს (სამშენ.).II. ბეგი ტექ. 1. ბეგი ფოლადის რგოლი ხიმინჯის თავზე, რომელის ჩასობისას იცავს მას. 2. მიწის მაღალი კაშხალის, რკინიგზის ყრილის, არხის ან კარიერის ფერდობზე გაკეთებული საფეხური, რომლის დანიშნულებაა ფერდობის მდგრადობის გადიდება და მისი დაცვა ატმოსფერული წყლით წარეცხვისაგან (სამშენ.).

ძვ., საშ., ქართ., დიალექტ. 1. ბედი ბედნიერობისა და უბედურებისა საშუალი სახელი. ბედი-ცხოველი ცხოველი ბედი ბედნიერება არის, ხოლო მკვდარი ბედი – უბედურება – (თ. ბაგრატ.). აგრეთვე: საბა, დ. ჩუბ. ბედი განგება, სვე, წერა: „განუმზადებდით ბედსა ტაბლასა და აღუვსით ეშმაკსა საწდე“ (ეს. 65, 11). „ბედმან დაიცვა საპყრობილე“ (თომა მოც. 16, 21). ძვ. ქართულში დასტურდება აგრეთვე: ძნელბედი, ბედიანი, ბედნიერი.ვთქვი, თუ: „მოვკვდე, ბედი ჩემი ამის მეტსა რასღა ღირსა! (ვეფხ. 357, 4). სოფელმან და ბედმან კრულმან ჩემი ლხინი განაქარვა (ნ. ციც. 707, 1654, 3). არ ასცილდების ღმრთისაგან კაცსა ბედი და აწერა (ფეშ. 651, 3). ბედმა დამიბრიყვა: ცუდ დროს დავობლდი (ვაჟა). ერთი ვაჟიშვილი ჰყოლოდა თურმე და ისიც შეშურებოდა იმისთვის ბედსა და წაერთმია საწყლისათვის (ილია). ყველა ხომ ერთი ბედის არ არის! (რ. ინან.). სამყაროს კონცეპტური სურათის აგებაში დიდი ადგილი უკავია ბედის კონცეპტს, რომელიც ცნობიერების უმნიშვნელოვნესი კატეგორიაა. ქართველის ენობრივ ცნობიერებაში ბედი არსებობს როგორც სავსებით რეალური – ადამიანი გრძნობს მის თვისებებს, მის გამოვლინებას, რასაც გამოხატულება აქვს ქართულ ენასა და დისკურსში (ომიაძე 2009, 96-108).ბედი ხშირად დასტურდება სინტაგმებსა და მყარ გამოთქმებში. იტვირთება ახალი სემანტიკით და დამოუკიდებელი ერთეულის სახით გვევლინება. მაგ.: ბედი ვაჟიშვილი, წული, ვაჟიანობა. წულ-ყმათ გახვეწებდას, უზიანოდ დაუზარდნიდი, ბედ მარიგეს ღმერთს გამუთხოიდი, დიდ კვირაეს გამუთხოიდი. 2. სამეკვლეოს ამოხვრეტილ გულში ჩატენილი ბაწარი (მატყლისა ან ბამბისა), რომლის ნაგლეჯსაც ოჯახის ყველა წევრს მიაბამდნენ (ან ჯიბეში ჩაუდებდნენ) (ხევს. ჭინჭ.). ბადი – ბედი;ვაჟიშვილი, მემკვიდრე ზან. (მეგრ. ქობ.). ბედ(ნ)ი შეამხანაგებული, თანამოზიარე. [აშლის გადაშლისას] ზოგი ბავშვები შეამხანაგდებიან და ამ შეამხანაგებას „ბედი“ ჰქვიან. ერთი-მეორეს ეტყვიან: „ბედნი“ ვიყვნათ“-ო ე. ი. ამხანაგნი, და აშალს რასაც მოკრეფენ…, ბოლოს გაიყოფენ (ეთნ. კალენდ. 12, 136) (ხევს. ჭინჭ.). ბედი წარმომავლობით იგივე უნდა იყოს რაც არაბულსა და თურქულში ლამაზის, ჩინებულის, დიდებულის აღმნიშვნელი ბედი. ძვ. ქართ. II. ბედი „ამაო, ფუჭი“. დაჰჴსნა ვარსკულავთმრაცხველობაჲ და განაქარვა ბედსა მეტყუელებაჲ (Ler-12, 63r 3-4).შდრ. ბედითი ძვ. ბედუკუღმართი, ავი ბედისა, ავი მომასწავებელი – ქეგლ.დიალექტ. ბედი უქნარა, უხეირო, ბედოვლათი. ბედის ერთია, ვერაფერში ვერ ვარგომს. „მაგ ბედს სად ნა უყურო, რო წამოვიდეს“ (ჯავახ. ზედგ.). ბედიქალი „ცუდიქალი“. ბედი მეტსახელიცაა. შე ბედო, აქ რა გინდა, ცხვარი წავიდა, გაჩუმდი, შე ბედო, შენანა (ჯავახ. ბერ.). გამოთქმულია შემდეგი მოსაზრებები 1. ბედი ფორმაში ბოლოკიდური -ი-ს გავლენით მომხდარა ა > ე. მეგრული ფორმა უბადო („ბოროტი“, „ცუდი“), ი. ყიფშიძის აზრით, ნაწარმოებია არსებითი სახელისაგან *ბადი, რომელიც „ბედნიერს“ ნიშნავდა. მაგრამ დღეს გაძევებულია ქართული ბედის მიერ (ყიფშიძე 1994, 403). 2. საინტერესოა მიმართება ძვ. სლ. беда-სთან „ბედისწერა“ (გიგინეიშვილი 2016). 3. ს.-ქართვ. *ბედ-ცუდი, ბედითი (ჩუხუა 2017). შდრ. აგრეთვე: სპარს. ბად 1. ცუდი, უვარგისი. 2. ავი, ბოროტი – ალ. ელერდ.

საშ. ქართ. I. ბედენი კათოლიკე ძარღჳ. ბედენი BD, ბედენ C.) (+ კარაბად ZAa) მკლავის შუა ძარღვი, (+ რომელსა თურქნი ბ ე დ ე ნ ს უჴმობენ Z) – საბა.დიალექტ. III. ბედენი ახალუხის წინა ფერდი ზედმოყოლებული თავისი კალთით, მთლიანია (ქიზ. მენთ.). ბედენი < ბადენი.ბადენი ესე არს ლევიტელთ სამოსელი სპეტაკი, გინა ყვავილოვანი ZA – საბა.ბადენი ტილოს პერანგი: „ჰრქუეს კაცსა მას, რომელსა ემოსა ბადენი“ (დან. 12, 6). 1. ეს სიტყვა ებრაული წარმომავლობისად მიაჩნიათ (ე. დოჩანაშვილი, ჰ. აჭარიანი, ა. ხუდაბაშიანი), სომხურიდან ნასესხებად მიიჩნევენ (დ. ჩუბინაშვილი, ჰ. აჭარიანი) – (ბინიაშვილი 1997, 7). 2. ქართ. ბადენი „სამოსელი ზან. (მეგრ.). ბედანი „ჩოხის ნაწილი“. სვან. ბარდ-ან „ფართალი“. ჯერ კიდევ გ. კლიმოვმა შეაჯერა ერთმანეთს ყველა ქართველური მონაცემი (კლიმოვი 1964, 48). მაგრამ ავტორი ბად- – „ბადე“ ძირს თვლიდა ამოსავლად. ჩვენ კი ვფიქრობთ, რომ ქართ. ბადენი, მეგრ. ბედანი და სვან. ბარდან ერთიანი წარმომავლობის სხვა ალომორფემებია და ამიტომაც რეკონსტრუირდება *ბარდ „ნაქსოვი, ქსოვილი“ (ჩუხუა 2017).

ძვ. ქართ. I. ბერილი მსუბუქი: „ხოლო ჰოროლი იყო არა ბერილი, ტჳრთული მარჯუენისაგან“ (ფლავ. 6: 9, 1). საშ. ქართ. II. ბერილი გამოყვანილი ილეკრო – საბა. ახ. ქართ. ბერილი 1. მიმღ. ვნებ. ნამ. რაც ‛გა’ბერეს ან ‛გა’იბერა. 2. დარგ. «ბერვით გამოყვანილი (ლითონი)» (საბა) – ქეგლ. დიალექტ. ბერილი ამობურცული ადგილი (გზაზე, მინდორში, ყანაში) (იმერ. ქავთ. სტრუქტ. IV).დიალექტ. ბერილი (რაჭ.) „ბუჩქებისაგან ან წაქცეული ხის ტოტებისაგან შეკავებული თოვლის გროვა“ (ვ. ბერ.). – ქეგლ.ზემონახსენები ომონიმების ამოსავალი უნდა იყოს საერთო ქართველური *ბერ-არქეტიპი (ბერვა „ქროლა“) (გამყრელიძე, მაჭავარიანი 1965, 250). დიალექტ. III. ბერილი „ერთგვარი ბალახი“ – საბა.ბერილი (ზ. იმერ.) შვია (ა. მაყ.). იხ. აგრეთვე: ბერილა ბალახი ერთგვარი;მაღალი იზრდება, ორლებნიანია (იმერ. გაჩ.). დიალექტ. IV. ქართ. (აჭარ.) ბერილი „დათვის ბუნაგი;გურ. ბერეთი „ხვრელი, ბუნაგი“. გამონაწევრებული –ილ, -ეთ სადერივაციო აფიქსებია ქართულში, ხოლო ბერ- -ბუნაგის აღმნიშვნელი ძირი. ბერ- საერთო ქართველური წარმომავლობისა ჩანს. გამომდინარე გარეენობრივი მონაცემიდან (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. V. ბერილი ბერძნ. 1. სილიკატების ჯგუფის მინერალი, რომლისგანაც ბერილიუმს იღებენ. 2. სხვადახვა ფერის გამჭვირვალე ძვირფასი თვალი (ბივრილი, აკვამარინი, ზურმუხტი და სხვ.) – მ. ჭაბ.ძვირფასი ქვა ბერილი ქართულ წყაროებში ცნობილია სხვადასხვა სახელწოდებით: ბერილოსი, ბივრილი, ბივრიტი, ბერილიონი ქართულ ენაზე მას მეტწილად ბივრიტს ან ბერილიონს უწოდებდნენ (ჩაჩანიძე 2012, 84-86). ქეგლ-ში მითითებულია ბერილიუმი [ლათ. Beryllium] ქიმიური ელემენტი;ვერცხლისფერი ლითონი, მეტად მსუბუქი და მაგარი.

საშ. ქართ. I. ბია: ბია (ხე) გარეული წჳრილი კომში – ნ. ჩუბ. ბია (სპარს. ბიჰ და აბიჰ) კომში. ეს ხილები არის რომე კაცსა შეჰკრავს ბია, ვაშლი, სხალი და ბროწეული (იად. 106, 30). თურინჯი, ბია, ოქროვე, გვანდა – მოსილი ტყე არი (შჰნ. II, 4285, 4). ჩემს დროს ასხია ხეზედან ნარინჯ-თურინჯი ბიაო (თეიმ. I, 126, 30, 1). ახ. ქართ., დიალექტ. ბია [Cydonia oblonga] 1. გარეული კომში. გდია ე დედაკაცი და ისეთი ფერი კი აძევს, როგორც ყვითელი ბია! (რ. ერისთ.). 2. კუთხ. იგივეა, რაც კომში. ნორჩი ხეხილები – ლეღვი, ატამი, ბია და სხვა საქონელს დაუმტვრევია და გაუფუჭებია (ე. ნინოშ.). იხ. იგივე ბია: (ქვ. იმერ. მრეწ. III, II, 174;ზ.-აჭარ. კობერ. 95;საინგ. მრეწ. III, 273;ინგ. ღამბ.;ზ.-იმერ. ძოწ. და სხვ.).საშ. ქართ. II. ბია სნეულება. ამა მონადირეთა ფრინველთა სნეულება ეს არის, და მეტადრე უფრო ქორისა: ხაფაყანი, მავლი, კვანჯალი, კორი, ბია, ტილი, ღრღილი… (კალმას. 246, 16).შდრ. ბია საქონლის ნალურსმევი ჩლიქის აყროლება დაჩირქების გამო (ქიზ. მენთ.). შდრ. (თურქ.) bihal სისუსტე. დიალექტ. III. თოლის ბიაი თვალის გუგა (მოხ. ქავთ.). დიალექტ. IV. ბია მიმართვაში: ლამაზი, კარგი, საყვარელი. „დამჭუხე თოლები, ჩემო ბიავ, და დეგეძინება“ (მოხ. ქავთ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ბიამანი უკაცრიელი, ყრუ, უხვედრი, მიუვალი ადგილი. ისეთი მივარდნილი იყო, ისეთი ბიამანი, რომ შევფიქრიანდი, თითქმის შიშმა ამიტანა (ვ. ბარნ.). ბიამანი და უკაცრიელი ხატის გალავანი… უეცრად ლაშქარმრავალ ბანაკად იქცა (ლ. გოთ.).ბიაბანი სპარს. ვერანი მინდორი, ტრამალი – დ. ჩუბ. აგრეთვე: ფერეიდ. (დიალექტ., 628). ახ. ქართ. II. ბიამანი: ბიამანზე დარჩენილი ქალი უნებლიეთ მომავლისაკენ იყურებოდა (ვ. ბარნ., „ვარდფანჯრები“, 202). ამბობენ, ამა და ამ კაცმა ბიამანი გამხადაო“ – ი. გრიშ. ნ. ბართაიას აზრით სპარსულ ენის ბიაბანი „უდაბნო“ წარმოქმნილი სიტყვაა და იშლება უარყოფის მაწარმოებელბი ბი „უ“ პრეფიქსისაგან აბან „წყლები“. სპარსულ ენაში არის ასევე ანალოგიურად წარმოქმნილი სიტყვა ბიამანი მნიშვნელობებით ულმობელი, დაუნდობელი, შეუბრალებელი;2. უმოწყალოდ, შეუბრალებლად, სადაც ასევე ბი არის უარყოფის მაწარმოებელი პრეფიქსი -უ, ხოლო მან უსაფრთხოება, სიმშვიდე. ეტყობა, ბიაბანისა და ბიამანის ფონეტიკურმა ურთიერთ სიახლოვემ ქართულში მათი სემანტიკური დატვირთვის ურთიერთ არევა განაპირობა. ი. გრიშაშვილის მიერ ნიმუშად მოყვანილ წინადადებებში ჩვენთვის საინტერესო სიტყვა არის სწორედ [bīâmân]-ი „უსაფრთხოების გარეშე არა – მასთან მხოლოდ ფონეტიკურად ახლოს მყოფი [bīâbân] – უდაბნო. ვფიქრობთ, სახეზეა ორი სხვადასხვა სიტყვის კონტამინაცია (ბართაია 2010, 32).

საშ. ქართ. I. ბინარი სნეული ჩუმად მივარდნილი – დ. ჩუბ. ბინა ხომ არ არის ფუძე? შდრ. მელოგინე. ახ. ქართ. II. ბინარი (ფრან. binaire) ორი წევრისაგან შემდგარი, ორწევრა. გვხვდება ნაწარმოები სიტყვაც ბინარული 1. ორი ნაწილისაგან შემდგერი, – ორმაგი, ორფა. 2. სპეც. ორობითი. ბინარული თვლა. ბინარული თარგმანი უშუალოდ თარგმანი ერთი ენიდან მეორეზე – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. ბირკ-ი (თათრ.) ოქროს ბირკი ან ღილი, ჯოხზედ ჭდე – დ. ნ. ჩუბ.ზაალს რკინისა ოთხყური ბირკი შეექნევინა და იგი მოაყრევინა და ესერა არცა ვის აჴსოვდა. მას ბირკისა რა დააგდებდენ, მას ერთი თავი შუბისა პირივითა და მაჴვილი თავი აღმა აემართებოდა. რა იგი ბირკი იმა კაცმან ყოველსა ადგილსა მოაბნივა, დაბრუნდა, ფიცხლად ზაალს წინაშე მოვიდა (შჰნ. III, 491, 4). იხ. I. ბირკადიალექტ. II. ბირკი პირუტყვის გამოსაცნობი ნიშანი, ყურზე გაკეთებული. იხ. II. ბირკა. დაადვა ცხუარსა ბირკი (ჩვენ. ფუტკ.). საშ. ქართ. III. ბირკი იხ. III. ბირკა. ბირკი და ეკალი გამომივიდა თმობისა გზასა ზედა (ვისრ. 196, 24). …ვი თამცა საგებელი მისი მას ქუეშე ეკალი და ბირკი ყოფილ იყო (ვისრ. 240, 7).დიალექტ. ბირკი ბირკა. ბირკი ბალახია, რო გაიარო, ზედ ეგედება (ქართლ. მენთ.). ამავე სახით დასტურდება გარეკახურში, ხევსურულში…

საშ. ქართ. I. ბირკა ძვ. „ოქროს მძივი“ (საბა). იხ. I. ბირკი.ახ. ქართ. II. ბირკა ქაღალდისა თუ პლასტმასის სათანადო წარწერებიანი პატარა ფირფიტა, რომელსაც აკრავენ ბაგაჟს, სამრეწველო საქონელს. დიალექტ. III. ბირკა ყურზე დადებული ნიშანი საქონლის გამოსაცნობად. ზაფხულში რო თაში საქონელი მიდის, ყველას ბირკა აქ ყურზე (მესხ. ფეიქრ.). ახ. ქართ. IV. ბირკა 1. ზოგიერთი ბალახის ნაყოფი, შემოსილი კაუჭიანი ეკლით. ნუ მიდიხართ ამ ცუდ გზაზე, ვერა ხედავთ, ბირკები გედებიან, ეკლები გესობიან…? (აკაკი). ბირკა მოსდებოდა ქუდზედაც ბერს (კ. გამსახ.). მისი კაბის კალთები და წინდები სავსე იყო ბირკებით (ო. ჩხ.). ბირკითგადაპენტილი ფაფარი ცხენებს ლამის კოჭებამდე დასთრევდათ (ო. ჭილ.). ფიგურ. მე ბირკებმა დამიქარგეს კაბა (ო. ჭილ.). ყანის ბირკა [Caucalis daucoides] ხორბლეულის ნათესებში გავრცელებული ერთწლოვანი მცენარე (ქოლგოსანთა ოჯახისა);ჩიტის ბირკა [Lappula] ცისფერყვავილებიანი მცენარე (ლაშქარასებრთა ოჯახისა);ბირკა ბალახი ბალახი, რომელიც ბირკას იკეთებს;ბირკიანი ბალახი. ეს ბირკა ბალახი ცოტა ხანში თუ არ ამოაგდეთ… აბლაბუდასავით გაებმება (მ. კახ.). დასტურდება აგრეთვე: ქართლურში, ფშაურში, ინგილოურში, იმერულში და სხვ.

ახ. ქართ. I. ბირკიანი 1. რასაც ბირკა აქვს, ბირკის მქონე. ღორის ტყავის ქალამნებს ზემოდან ლობიოს ფოთლები და ბირკიანი ძურწა მიჰკვროდა («ცისკ.»). 2. იგივეა, რაც ბირკამოდებული. ბირკა > ბირკ-იან-ი იხ. III. ბირკა. ახ. ქართ. II. ბირკიანი რასაც ბირკა (წარწერებიანი პატარა ფირფიტა აქვს დაკრული. იხ. II. ბირკა. ბირკა > ბირკ-იან-ი.

საშ. ქართ. I. ბისტი თვალში ფრჩხილი – ნ. ჩუბ. ახ. ქართ. ბისტი თვალის გუგაზე თეთრი ლაქა, – ლიბრი, კატარაქტა. ბერის ბრდღვიალა თვალებს ბისტი ჰქონდა გადაკრული (კ. გამს.). ◊ თვალებზე ბისტი გადაეკრა დაზაფრულს (კ. გამს.). შდრ. ბლიტი (ზ.-რაჭ.) თვალის ქუთუთოს დავადება, გამონადენი ჩირქი (რეხვ., ჭიორა) – ალ. ღლ.საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. ბისტი [სპარ. bīsthī] ძვ. სპილენძის ფული, წვრილი შავი ფული. ხუთი ბისტის ხორცი მინდოდა მეყიდა (საბა).ბისტი შავი ფული ესე იგი სპილენძისა ოთხფულიანი, იჭრებოდა ტფილისში, რომელს ბისტს ეძახდნენ;ბისტი სპარსული სახელი არის: ხუთი ბისტი, რომელ არს ათი ორფულიანი_ორი შაური არის, რომელ არს კირმანეული ანუ თენგირი;ათი ბისტი ერთი აბაზი არის, რომელ არს ერთი თელთი (თ. ბაგრატ.). ახ. ქართ. ქართ. ოცი თეთრი მინალთუნი ჩაგითვალე ხელში, შენ კი ერთი ბისტისაც არა გააკეთე რა! (ვ. ბარნ.). ბისტსაც ნუ მომცემ, ბატონო! (ვაჟა). საქმისათვის ხელიც არ გაუნძრევია და ერთი ბისტიც არა გაუღია რა! (თ. ბუაჩ.).ბისტი (სპარს.) სპილენძის წვრილი შავი ფული (ფშ. ხორნ.).

ძვ. ქართ. I. ბიჭი «ნაბიჭი», ნამცეცი: „ტაბლასა ქუეშე ჭამედ ბიჭისაგან შვილთაჲსა“ DE – „ტაბლასა ქუეშე ჭამედ ნაბიჭსა ყრმათასა“ (C, მრ. 7, 28). ნაბიჭი, ნაბიჭევი «ბიჭი», ნამცეცი: „სწადინ განძღომად ნაბიჭევისა მისგან, რომელი გარდამოვარდის ტაბლისაგან“ (C, ლ. 16, 21). „კრებდეს ნაბიჭევსა ტაბლასა ჩემსა ქუეშე“ (M, მსჯ. 1, 7).ავთ. არაბულის აზრით ბიჭ-ზმნური ძირი აღდგება ქართ. ნაბიჭი // ნაბიჭევი და სვან. ბიჭკ // ბეჭკ, ბაჭკ (ლიბჭკე „სკდომა“, აბიჭკ „გახეთქა“) აბლაუტური ფუძის შეპირისპირებით. ეს ძირიც, როგორც ჩანს, გართულებულა თემის ნიშანზე -ენ სუფიქსის დართვით: ხევს. ბჭვნის;ნაბჭვენი „ნამსხვრევი“. ბიჭი სიტყვის ძველი მნიშვნელობა იგივეა „ნაბიჭია“. ჩანს, მისი მნიშვნელობა მეტაფორულ ნიადაგზე გადაწეულა: ბიჭი − ბუში. ბიჭი ლექსემის სემანტიკური ამპლიტუდა გასაგებია: შდრ., ერთი მხრივ, ნაბიჭევი, მეორე მხრივ − ნაბიჭვარი (არაბული 2001, 59).ს.-ქართვ. *ბიჭ -დანამცეცება;სკდომა. ძვ. ქართ. ბიჭ- ნაბიჭი // ნაბიჭევი, ნამცეცი (ჩუხუა 2000-2003) საშ. ქართ. II. ბიჭი ყმაწვილი, ახალგაზრდა ვაჟი. ბიჭი არაცოლთან შობილი, ბუში საბა. ნაბიჭვარი ბუშის შვილი – საბა. შდრ. თავჴსნიერი მართალი შვილი – საბა. დ. ჩუბინაშვილი მიუთითებს ბიჭი (სპარს.) ბოვში, ბავშვი, მოსამსახურე (ძველ ქართულში ამავე მნიშვნელობით გვხვდება მამძირი ნაბიჭვარი. მართლიად გეტყჳ შენ, მამძირო (მ. ცხ. 308, 17-18) – ზ. სარჯ. მათგან შობილნი შვილნი, ვითარცა უწესოჲსაგანნი, არცა ბუნებითნი არიან, არცა ბიჭნი (დ. სჯ. 177, 43). უბედური და ბიჭი იყოს (ეტლ. 8, 49). ოდეს ცხენსა სხდეს, ყოლა არა გვანდეს ესრეთ, ვითამცა ცუდთა ბიჭთა რკენასა ერთმანერთს ფრჩხილები დაემტვრეს და სისხლი სდიოდათ (ამირან. 676, სქ. 9). ვითარ მისცემს ბიჭთა გონებისა მზაკუარება (ქ. ცხ. II, 30, 20). ერთი პატარა ბიჭი გავზარდე და ახლა იმ ბიჭს მართმევენ (სამ. VIII, 70). მუნით წყალს-ლეკნი რჩეულნი, დაღისტანს ბიჭად თნულები (ბეს. 81, 5). ახ. ქართ. ბიჭი 1. მამრობითი სქესის მოზარდი ადამიანი, – ყრმა (საპირისპ. გოგო) ბიჭო, ვისი ხარ მალხაზი, დაურჩი დედა-შენსაო! (ხალხ.). || ახალგაზრდა, ყმაწვილი, – ჭაბუკი. გზა სიარულმა დალია, სიპი ქვა წყალთა დენამა, ლამაზი გოგო და ბიჭი ერთმანეთისა ცქერამა (ხალხ.). 2. ვაჟკაცი. შენი გამჩენის ჭირიმე, შენი! ბიჭი ყოფილხარ, ხმლისა დამშვენი! (ილია). 3. ვაჟიშვილი. ერთი ძუძუთა ბიჭი ჰყავდა (თ. რაზიკ.). 4. ძვ. ხელზე მოსამსახურე ყმაწვილი. „ერთად წამოდით! − უბრძანა ბატონმა თავის ორ ბიჭს“ (ნ. ლორთქ.). სხვა ნაწარმოებ სიტყვებთან ერთად როგორც სამწერლო ენაში ,ისე მის დიალექტებში დასტურდება ნაბიჭვარი (ბუშის შვილი). მაშინ იყო ვინმე იმერელთ ბატონის ბაგრატის ნაბიჭვარი (ქ. ცხ. II, 442, 23). ჩვენ დაგვარქმევენ ბოზთ, მეძავს, მრუშებს, და ჩვენს შვილებსა ნაბიჭვრებს, ბუშებს (დ. გურამ. 220, 77). ნაბიჭვარი დავიბადე, მიმაბარე ნაბიჭვარად მეცხოვრეთა (შჰნ. II, 4986, 2). არის მოსაზრება, რომ ნაბიჭვარი წარმოსდგება სიტყვიდან ნაბიწვარი (ბიწი, ბიწიერება) – ი. გრიშ.

ახ. ქართ. I. ბიჭობა 1. ბიჭად ყოფნა;ბიჭად ყოფნის დრო. ალაზანშია ვყრიდით ძროხასა, თან ჩავყვებოდით უკანაც ჩვენა… ბევრიც სხვა ახსოვს ჩემს ბიჭობასა, მაგრამ სად არის ახლა ის ლხენა?! (ილია). 2. ვაჟკაცობა. მართლაც ბიჭობა დაიტრაბახოს, ვინც ახლა ოჯახი შეინახოსო (ო. ჩხ.). 3. კრებ. ბიჭები, ბიჭების ერთობლიობა. მას დასდევს მთელი სოფლის ბიჭობა (ვ. ჩხიკვ.). ◊ კარგი (კაი) ბიჭობა ვაჟკაცობა. გურამმა გვიან გამოიჩინა თავისი კარგი ბიჭობა (თ. ნატრ.). კარგ ბიჭობაზე ვდებ თავს და კარგი ბიჭი უნდა ვიყო («ცისკ.»). იხ. II. ბიჭი. საშ. ქართ. II. ბიჭობა მოღორება, მატყუარობა. არა გავა ეგე შენი მაღორებლობა და ბიჭობა (ვისრ. 77, 29). …ძი ძამან… საღორებელნი სიტყუანი შეკაზმნა და ბიჭობისა სიამოვნობითა შეამკუნა (ვისრ. 80, 27). შდრ. ბიჟ (აზ. ბიჟ) 1. ეშმაკი, გაიძვერა, ცუღლუტი. აღნაზარაჲ (საკუთ. სახელია (ბიჟ ყოფილ;2. იგივეა, რა ნაბიჟოვარ. ბიჟოვაჲ, ბიჟუვაჲ ეშმაკობა, გაიძვერობა, ცუღლუტობა. შენ ერ ბიჟოვაჲ მაჲგონ! ქაჩალ ბიჟოვით (ეშმაკობით, ტყუილად) ავად ჴდევ (ინგ. ღამბ.).

ახ. ქართ. I. ბოა [ლათ. boa] მახრჩობელა გველი. შდრ. ბუა (თურქ.) მორიელი – საბა. ახ. ქართ. II. ბოა 1 [ფრან.boa] ქალის ბეწვის მოსასხამი. ბედნიერია [ევგენი], თუ მოახურავს მას ბეწვის ბოას მხრებზე, შემთხვევით (ვ. ჭელ. თარგმ.). || ბეწვის საყელო (აკერებენ ზამთრის პალტოებს). ქათიბი ქათიბია შვილო, აი, ბოა, ქალები, რომ იკეთებენ ხოლმე პალტოს საყელოზე, ისაა (რ. ინან.).

საშ. ქართ. I. ბოზი (ფუთანა B.;ყახბა ZAaBCqD, ყაჰხბა Cab.;ბუოზ ZAa, ბოზ CqD.) ძ. მეძავი A. ესე ბოზობა განიყოფებიან ორად: სიძვად და მრუშებად – საბა. ბოზი (სომხ.) როსკიპი – დ. ჩუბ. ბოზო, შენ ბოზო, რად მომკალ (ვეფხ. 577, 4). ჩვენ დაგვარქმევენ ბოზთ, მეძავს, მრუშებს, და ჩვენს შვილებსა ნაბიჭვრებს, ბუშებს (დ. გურამ. 220, 77). ქურდსა და ბოზს როდესაც მოურავი დაიჭერს, ამის ჯარიმას მოურავი რომ გამოართმევს, ათისთავი მოურავისა არის (კუცია 205, 38).ახ. ქართ. ბოზი საუბ. ცუდი ყოფაქცევის ქალი, – მეძავი, როსკიპი, კახპა. ორთაჭალის ტურფას – თვალებმოხატულ ბოზს – ვევაჭრები «პედროს», ვევაჭრები «ტურბოს» (ტ. ჭანტ.).ბოზვი ბოზი (შდრ. ა. შან.: ბოზვი). ბოზ-ტროკი მექალთანე, მუსუსი. [ვაჟა] თუ ქალებთან თავ-დაუჭერია, [ეძახიან]: „ბოზვ.ტროკს“, საწლე-გახსნილს, „ბოტს“… (ეთნ. სწორფრ. 22) – ალ. ჭინჭ. აგრეთვე: ქურდ-ბოზვი (ხევს. ალ. ჭინჭ.). 1. ბოზი თურქული წარმომავლობისა ჩანს. შესაძლოა, ნასესხები იყოს ქართულში უშუალოდ თურქულიდან ან სომხურის მეშვეობით (გიგინეიშვილი 2016).2. ს.-ქართვ *ბოზ-ქართ. ბოზი და ზან. ბოზო სიტყვები ერთი არქეტიპიდან მომდინარეობენ, რომელსაც „გოგოს, ქალიშვილის“ მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა (კელაურაძე 2017, 20).დიალექტ. II. ბოზი მონაცისფრო, ბოზი ჯორი – მონაცისფრო სახედარი (ჯავახ. ზედგ.). ბოზი სერი, რუხი ხარი (ჯავახ. მარტ.). აგრეთვე: (აჭარ. ნიჟ.). შდრ. ბოზო /-ჲ (თ. boz) რუხი, ლემა (ხარი, კამეჩი…) (აჭარ. ნიჟ.).

ძვ. ქართ. I. ბოკელი ნაზუქი, ზეთიანი პური: „სამინდოჲ შესუარული ზეთითა ბოკელთა თანა“ (ლევიტ. 7, 12). საშ. ქართ. ბოკელი ერთგვარი პური, მრგვალად გამომცხვარი, აფუებული. ანუ აიღე ბოკელი სქელი, აფუებული (ფანასკ. 137, 32). ს.-ქართვ. *ბოკელ- „ნამცხვარი“ (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. II. ბოკელი, ბოკილი შულო – დ. ჩუბ. ბოკელი რაჲც მობოკლვით შემოხვეულია: ოქროს თმა და რაჲც ილეკროს აშკი, ანუ ალყა და ძალი და დვრინი, გინა პური მობოკლვით შექმნილი – საბა. ახ. ქართ. ბოკილი, ბოკელი ძვ. «ქორის ფეხსაბამი თასმა ან ზონარი, ვითა ბორკილი“ (ნ. ჩუბ.);ფიგურ. ცა ახურავთ თავზე ქუდად, დააქვთ ელვის ბოკელი (ნ. ჯალაღ.). საშ. ქართ. III. ბოკელი ცერცვი, ჴნდური ბოკლად ითქმის საბა. ბოკოლი ცერცვი – დ. ჩუბ. შდრ. ბაკლა (თათრ.). შდრ. საშ. ქართ. ბაკილა სომხურია, ქართულად ჴნდური ჰქვიან – საბა. ბაკლა ცერცვი რომე კაცმან ჭამოს, პირიდაღმან ავსა სულსა გაუგდებს (იად. 332, 27). ახ. ქართ. ბაკლა [Vicia faba] «მსხვილი ცერცვი» (საბა), ცერცვის სახეობა. კირკაჟი იყიდე, ბაკლა არ იყიდო! (გ. ერისთ.).

დიალექტ. I. ბოლტი 1. ბელტი. „დიდი ბოლტები ჴვნის დროს დავკუწითკე“;„ბოლტითა და ქვით ამაგართომს სულსა“, 2. გამინდვრებული ნიადაგი (მოხ. ქავთ.). იხ. II. ბორტი.ახ. ქართ. II. ბოლტი [ქვ. გერმ. bolt] სამაგრი დეტალი, ჩვეულებრივ ექვსწახნაგა ან კვადრატული თავიანი ღერო კუთხვილით ქანჩის მოსაჭერად – ს. თეზ.

ძვ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ბოლქუი ძირი: „ვიხილეთ მსგავსი კაცისაჲ, მდგომარჱ მახლობელად ბოლქუსა მარილმხლისასა“ (მ. ცხ. 252, 16) – ზ. სარჯ. ბოლქვი ბალახთ ძირი, ხახვისა ან ნივრისა – საბა, დ. ჩუბ. ზოგი ბოსტნეულისა და ბალახოვანი მცენარის მსხვილი მომრგვალო ძირი. ხახვის ბოლქვი. – ყოჩივარდას ბოლქვი – ქეგლ. დიალექტ. ნიორს, რომელსაც ბოლქვი კიბილებად დაყოფილი არა აქვს, ობოლს ეძახიან (აჭარ. სურ. II, 44). ბოლქვი ფშ. ჯგუფად ამოსული ყანა, გროვა, ქუჩი;ერთ მარცვალზე ბურჩხად ამოსული ღერი (ოთხი-ხუთი);თ. ჯინჭველაჸის ბოლქვი, ჯინჭველთ გორალა – ა. შან. შდრ. ბურქვი კუკური (სინონ. ხუხური). როცა რო გაშლილი არ არი სოკოი, ბურქვი ქვია იმა, მანჭკუალას არა აქ ბურქვი (ქორეთი). ახალი ამოსული როა სოკო, კუკური როა ამოსული ბურქვია (იქვე) (ზ.-იმერ. ძოწ.). თუ ჩავთვლით, რომ ზემოიმერული ბურქვი არის მეგრულიდან ნასესხები სიტყვა, რომელიც თვით მეგრულს არ შემოუნახავს, შეიძლება აღვადგინოთ ქართ.-ზან. არქეტიპი *ბოლქ-ი „მრგვალი, ფენოვანი ძირი ზოგი ბოსტნეული მცენარისა“. მეორე მნიშვნელობა მეტაფორიზაციით ჩანს მიღებული (გიგინეიშვილი 2016). ახ. ქართ. II. ბოლქვი კვამლის მრგვალ-მრგვალი ფარტენები. ქარხნის მილიდან კვამლი ბოლქვებად ამოდიოდა – ქეგლ. შდრ. ბურქუად-ბურქუად ბოლქვებად: „ვინ არს ესე, რომელი გამოვალს უდაბნოჲთ, ვითარცა ბურქუად-ბურქუად კუამლისა აღსვლაჲ“ (შატბ. კრებ. 266, 5). „ვიდრე ცეცხლი იგი აღბულქუებული ატყდებოდა“ (Ath. -11, 88r). – ი. აბულ. ბურქი ბოლქვი (კვამლისა) ზან. (მეგრ. ქობ.). სავარაუდოა, ეტიმოლოგიური კავშირი ლექსემებთან: ბური, ბოლი, ბუქი, ფუქი „ბუქი (კახ.) ფრქუევა „ფრქვევა“ (აბაშია 1997, 29).III. ბოლქვი გროვა, ჯგუფი. ბოლქვი შვლების და არჩვების ირმებს კვალ-დაკვალ ჰყვებოდა („ნახევარ–წიწილა“, VIII). ბოლქვად „ჯგუფად“. ჩვენ ერთ მუხის ქვეშ მივსხედით, მივიკუნჭენით ბოლქვადა (ვაჟა).ბოლქვი < თათრ. ბოლუქი თათრ. გუნდი – დ., ნ. ჩუბ., თ. ბაგრატ. ბოლიქი ჯოგი, ფარა (ფშ. ქეშიკ.). შდრ. ბოლუქ-ბოლუქ (თ. bolük bölük) ჯგუფ-ჯგუფად, გუნდ-გუნდად (აჭარ. ნიჟ.).დიალექტ. IV. ბოლქვი ამაღლებული მიწა, აგრეთვე ბელტი მიწა (თუშ. ხუბ., ცოც., ხევს. ჭინჭ.). შდრ. ბექი.საშ. ქართ. V. ბოლქვი ZAB (ხე) ეკლიანი ბუჩქი C (ხე) – საბა.

ძვ. ქართ. I. ბომონი „ბაგინი“, კერპთა ტაძარი, საკურთხეველი: „დააქციენით ბომონნი მათნი“, G – „ბაგინები დაამჴჳთ“ (M, II შჯ. 12, 3). „რომელი დადგრომილიყო ბომონსა მას შინა არტემისსა“ (ი. მოც. 66, 9). „აღჰმართა ბომონი ბაალისა სახლსა შინა საძაგელებისასა“ (III მფ. 16,22) – ი. აბულ.ბომონი კერპთშესაწირავის ტაბლა. ბრძანა მოღებად ბომონი რვალისაჲ, რომელ-იგი არს ტაბლაჲ საკერპოჲსაჲ [A= 1104 277v, 11-13b].ბომონიანი კერპთთაყვანისმცემელი: „ჰაერი წმიდა იქმნა, ბომონიანთა სისხლთაგან გავთავისუფლდით“ [A= 182 8r, 2-4b].საშ. ქართ. ბომონი სვეტია, ხატსა ანუ კერპს(ა) ზედ აღმართვენ ძA. სვეტია, ხატთა ანუ კერპთა ზედ აღსამართავი. კედელი (+ ბ ო მ ო ნ ი – ურიათ შესაკრებელი Cb) – საბა.ხომ იცით, თეატრი ჩემი ბომონია (მ. თუმან. 651, ქვ. 3). ახ. ქართ. ბომონი ძვ. წარმართთა ტაძარი – სალოცავი;სვეტი, რომელზედაც კერპს აღმართავდნენ. და კაცთა კერპნი და ბომონნი პირქვე დაამხოს (ვ. ორბ.). [მამამზესა და ჭიაბერს] მიუვალ მთებში წარმართული ბომონები ჰქონდათ მუხოვანებში აღმართული და იქ ლოცულობდნენ იდუმალ თავად (კ. გამს.). || გადატ. საერთოდ, სალოცავი. ჩვენს ბომონში სურს თავის სჯულზედა წიროს… (აკაკი). სასაფლაოს ბოლოში ნახევრად დანგრეული ბომონი იდგა (გ. გეგეშ.). სიტყვა შემოსულია ბერძნულიდან აკუზატიური ბრუნვის ფორმით (შდრ. bōmōs „ამაღლებული ადგილი“„კუარცხლბეკი“, „საფეხური“„ საფეხურებიანი საკურთხეველი“ (გიგინეიშვილი 2016). საშ. ქართ. II. ბომონი ჰასი. აიღე აყირყარა, ქუნჯითა და პილპილი თეთრი, და ანჯუდანი და ბომონი (ფანასკ. 296,30).

ახ. ქართ. I. ბორი [ლათ. borum < ლათ. borax < არაბ.) სპეც. ქიმიური ელემენტი, რომელიც შედის ბევრი მინერალის შემადგენლობაში. ცხოველმყოფელობისთვის აუცილებელია ალუმინი, ნიკელი, ბორი, ბარიუმი... („საქ. ბუნ.“). ბორის მჟავა სპეც. თეთრი კრისტალური ნივთიერება, იხსნება წყალში;იყენებენ მედიცინაში ანტისეპტიკურ საშუალებად (ქეგლ.).ამავე მნიშვნელობით გვხვდება ბორაქი. მოიტანე ოქრომჭედლის ბორაქი და მარილი თვითო დირჰამი (იად. 307,13). შდრ. ბორაყი, ბორაყიანი.საშ. ქართ. II. ბორი ხმელი ნისლი. მტვრის მსგავსი. შენს დღეთა ვერას გააგებ, ვით ბორი ჭარმაღიაო! (ქილ. 818, 12). დიალექტ. III. ბორი ბელტი;ამწვანებული მინდორი, მოლი (ფშ. ხორნ.). დიალექტ. IV. ბორი (თ. ბორუ) 1. მილი, მილაკი (თუნუქის ღუმელისა). ბუხარში ბორით შეყუდებული სობა იცი შენცა? (ად.). თიჴის ბორები ამოვყარეთ სოფლის თავში (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ბორები დახეთქილა (დას);წყალი არ გაქ, შეიყვანო’ნა ბორით (უ., შავშ.). წყალი არ გაქ, შეიყვანო’ნა ბორით (უ);თიხიდან ვაკეთეფთ სობისი ბორს [ფეჩის მილია] (აჭარ. მრეწ. I, 439). 2. ბორი ბუკი, საყვირი boru. „საათი ხუთზე მივიდა, დუუკრეს სიკ[ვ]დილის ბორიო (შდრ. მარი, იმერხ.: არ მომიკლა ჩემი გული, შიგან დოუკარი ბორი (ჟღ. ჭან. ტექსტ. ბორუ (აჭარ. ნიჟ.). ბორი დუუკრა (იმ. ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. V. ბორი [გერმ. bohr ბურღი] ბორმანქანის სპეციალური მინიატურული ბურღი, რომელსაც კბილის სამკურნლოდ (დასაბურღად) იყენებენ – ქეგლ ახ. რედ. ახ. ქართ. VI. ბორი (ძვ. -ისლ. borr შობილი) სკანდინავიურ მითოლოგიაში ერთ-ერთი მთავარი ღმერთი, პირველი ადამიანი, ბურის ვაჟი – ს. თეზ.

საშ. ქართ. I. ბორა იგივე I. ბავრუკი. საცხები ამისი: გოგირდი, ამლაჯი… ბორა (ფანასკ. 231, 9). ჯავაშირი, ბორა, შამიანდალი ესე სამივ დანაყე (ქანან. 73, 33). მერმე პატარა თაფლი და პატარა ბორა, -რომე ოქრომჭედელნი იჴმარებენ… მერმე უკანასა კარშიგან ჩაასხი (კარაბად. 289, ქვ. 5). ბორა – ოქრომჭედლობაში ბორა გამოიყენებოდა ვერცხლის ნაჭრების ერთმანეთთან დასაკავშირებლად. პოტაშს და თანუქარს ერთმანეთში აურევდნენ, ზედ მარილს დაურთავდნენ და ცეცხლზე აადუღებდნენ. დუღილის შემდეგ ჯამის ძირში დალექილი მასა არის ბორა. დასაკავშირებელ ნაჭრებს გაახურებდნენ, ერთმანეთზე დაადებდნენ და ზედ ბორას დააფრქვევდნენ, შემდეგ კვლავ გაახურებდნენ და ნაჭრები ერთმანეთს მიედუღებოდა (ქართ. მატ. ლექს.). საშ. ქართ. II. ბორა დიდი ბუზი და მკბენარი, ცხენთ ძალიანა ჰკბენენ და აწუხებენ ესენი (თ. ბაგრატ.). ხოლო მწერნი: კოღო, ბუზი, ბორა, კრაზანა… და სხუანიცა დიდნი და მცირენი მრავალნი (ქ. ცხ. IV, 44, 2). შდრ. ბოვრი (მწერ.) სომხ. ბორ, დიდი ბუზი – საბა. ახ. ქართ. ბორა [oestridae] ერთგვარი ფრთიანი მწერი, რომლის ჭუპრებიც ხშირად პარაზიტობენ საქონლის კანქვეშ, ცხენის კუჭ-ნაწლავში, ცხვრის შუბლის ფოსოში. ძროხის ბორა [იპოდერმა ბოვის] (შდრ. ზღმურდლი). ცხვრის ბორა. [Oestus bovis]. ცხენის ბორა [astrophilus intestinalis] – ქეგლ ახ. რედ. დიალექტ. ბორა ბუზი ბუზია ერთგვარი, ფუტკრის ტოლი იქნება. დიდი გვალვების დროს საქონელს ეხვევა. მწარედ იკბინება. ბორა ძაან მავნებელი ბუზია, კრაზანასავით იკმინება და თანაც სისხლსა ჲწოვს ბლომათ (გ.-კახ. სახლთხ.). იხ. აგრეთვე: (ქიზ. მენთ., თუშ. ხუბ.). ბაურა (ფშ. ხორნ.). დიალექტ. III. ბორა მცენარის ფოთოლი, რომელსაც ფორს ქვეშ უფენენ. ბორაში კარგი ფორი გამოდის (მთ. კაიშ.). ვფიქრობთ, რომ ბორა < ბუერა. ბუერა [Petasites] მრავალწლოვანი ბალახი რთულყვავილოვანთა ოჯახისა;გავრცელებულია ტენიან ადგილებში;აქვს დიდი, გრძელყუნწიანი ფოთლები – ქეგლ. საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. IV. ბორა (ფრინ.) ძერას (ჰ)გავს, უდიდეა – საბა, ნ. და დ. ჩუბ. შემომაყარენ მიწა-ყორები, არ დამეხვივნენ ყორან-ბორები (ბეს. 156, 11). ახ. ქართ. ბორა [Milvus milvus] მოზრდილი მტაცებელი ფრინველი, ძერის მსგავსი.უბრძანა ჯაფარას: „მომიყვანე ძერა, ქორი, სვავი, ორბი, არწივი და ბორა!“ (თ. რაზიკ.). სარკმლიდან შემოსულ უსუსურ ნათელს გაუჩრდილავს ბორას ნისკარტივით მოდრეკილი, სიფრიფანა ცხვირი და პერგამენტივით გაყვითლებული სახე [ფარსმანისა] (კ. გამსახ.). ჩვენ ბევრა ბორა მავკალით, შენ არ მაგიკლავ მწყერიო (ალ. ოჩ. 119, 20, ხევს. ჭინჭ.). შდრ. ბურაული ძვ. მწყაზარი ქორი (საბა, ქეგლ), რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში დაკავშირებულია ფერის აღმნიშვნელ სპარს. სიტყვასთან ბურ, ბორ „რუხი, ყვითელი, წითური“ (ანდრონიკაშვილი 1966, 82). ახ. ქართ. V. ბორა იხ. II. ბორია.ახ. ქართ. VI. ბორა დიდი, მსხვილი. ამ მნიშვნელობით ბორა გამოიყოფა შემდეგ რთულ სიტყვებსა და სინტაგმებში: 1. ბორავაშლი ვაშლის ერთ-ერთი ჯიშის ხე. [ის] ბორავაშლის ქვეშ... მაგიდასთან იდგა (ო. ჩხ.). || ამ ხის ნაყოფი. [თამრომ] ახადა ხის ყუთსა, ერთი ბორავაშლი ამოიღო (ს. მგალობ.). ტასა ბორავაშლივით დაუბეჟავთო (ი.  ეკალ.). დიალექტ. აქანა იყო ერთი ძირი ბორავაშლი, თითო გირმაქა მოდიოდა თითოი (იმერ. გაჩ., ქავთ.). გვხვდება დამოუკიდებელი სახითაც: ბორუა საშემოდგომო მსხლის ჯიშია. ნაყოფი მრგვალი ფორმისა, მსხვილი, წვნიანი (რაჭ. კობახ.). 2. ბორა ბატკანი;3. ბორა კარტოხაი (მოხ. ქავთ.). 4. ბორაცხვარი უდუმო, გრძელრიკიანი და მოკლებეწვიანი ცხვარი. ბორაჲ (ბორაცხვარ) მატყლი არ უვარგა, ბეწვი მოკლე ეზდება, სამაგიეროთ ხორცი აქ ბევრი და მაგრათაც სუქდება (გ.-კახ. სახლთხ.). მერინოსის ცხვარი (მოხ. ქაჯ.) – ალ. ღლ. ბორა გამოიყოფა კომპოზიტშიც: თავბორა დიდთავა (ჩვეულებრივ, ძაღლი, უპატივც. იტყვიან ადამიანზეც (იმერ. ქავთ. სტრუქტ. IV). შდრ. მეტსახელი თავბერა. ისე რა მაგარია არა? კარგი გუნდი რო გყავს ჰანიკენის (რეგბის ჩემპიონთა ლიგაა) თასს თამაშობ და ყოველ კვირა ესეთი ამბავი გაქვს ქალაქში! – ამბობს თავბერა (ლ. კილას.). ახ. ქართ. VII. ბორა მთის ძაღლი. საქართველოს ფარგლებში ბორა გვხდება თითქმის ყველგან (ნადირ.). // ძაღლის სახელი. მონადირე ძაღლების ...კარ გი ქართული სახელები... დექსი, დორა, ბორა, ბოი, ყანწია, ყელისა და უამრავი კარგი სახელები (ბაზ.). შდრ. მურა შავ-წითელი ძაღლი (საბა). საშ. ქართ. VIII. ბორა იხ. I. ბორანი. ბორა „საჭმლის“ მნიშვნელობით ჩვენ ვერ დავადასტურეთ. შეიძლება საჭმელი ბორა ბერძნულის საჭმლის, საკვების მნიშვნელობის ბორა-დან მომდინარეობდეს (ბერძნ. გიორგ.). არც ისაა გამოსარიცხი, რომ ფონეტიკურად იგი უკავშირდებოდეს თურქულ-სპარსული წარმომავლობის ბორან-ს რომელიც მეტნაკლები სემანტიკური გადაწევით დასტურდება როგორც სამწერლო ქართულში, ისე მის დიალექტებში.

საშ. ქართ. I. ბორაკი იხ. I. ბავრუკი. გაურიე ბორაკი – ერთი დრამი (ფანასკ. 220, 20). საშ. ქართ. II. ბორაკი ფახლავა – საბა. იხ. II. ბავრუკი. შდრ. ბორეგი, ბურეგი (თ. ბორეკ) ნამცხვარი: პურის ცომის თხელ-თხელ ფენებში ჩატანებულია დანაყილი ნიგოზი, რომელიც შეზავებულია შაქრით და გამომცხვარია, ერბოთი (საბა (თ.) ღუეძილი ბორაკ, ბორაკი, ფახლავა, მარი ჭან. გრამ. ბურეღი) (აჭარ. ნიჟ.).

ახ. ქართ. I. ბორანი ერთმანეთთან შეერთებული ორი ბრტყელძირა ნავი, ზედ დაგებული ფიცრებით, მდინარის ერთი ნაპირიდან მეორეზე გადასასვლელად და ტვირთის გადასაზიდად (მოძრაობს ნაპირებს შორის გაბმულ ბაგირზე). ოძელაშვილი არსენა ზედ ბორანზედ დაუდვესა (ხალხ.). გაღმა გასვლისა მსურველთა უკუღმა მიგვყავს ბორანი (ვაჟა). დიღმის ბორანთან მოწყდა ადგილიდან და გამიჭენდა [ცხენი] (კ.  გამს.). სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ ეს სიტყვა მე-19 საუკუნემდე არ გვხვდება. ბორანი შედარებულია რუს. пором /паром ასევე ამ წარმომავლობის სერბ.-ხორვ., ჩეხ., ქვ. გერმ. სიტყვებთან და შენიშნულია, რომ ძნელი ასახსნელია თავკიდური ყრუ თანხმოვნის გამჟღერება ქართულში. ბოლო კიდური ნ < მ (გიგინეიშვილი 2016)საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. ბორანი კულინ. 1. მაწონგადასხმული მხალეული (დ. ჩუბ.). 2. მწვანე ლობიო ვარიით. აქ იყავით! ...მწვა ნე ლობიო გვაქვს ბორნით, შენი საყვარელი საჭმელი (ვ. ბარნ.). ახალი ლობიოს ბორანი (ბ. ჯორჯ.). შემდეგ ქალს ბორანი შემოაქვს (ფ. ხალვ.). დიალექტ. ბორანი (თურქ., სპ. ბორანი) ერთგვარი კერძი (კარაქში შემწვარი კვერცხი და ყველი). ბორან რომ მეიტანებენ, შენ ხელები შიგიკრან და მე ფეხები (ინ. ჩვენ. ფუტკ.). იხ. ასევე: (ინგ. როსტ. აჭარ. ნიჟ., ნოღაიდ. VI, 1987, 34). დიალექტ. III. ბორანი არც ძილი და არც ღვიძილი, ძილ-ბურანი (მაღალიტემპერატურის დროს მოსდის ადამიანს): დილლამდინ ბორანში ვიყავ, ერდნა არ დამიზინნი) (ინგ. როსტ.). იხ. შდრ. I. ბურანი.

საშ. ქართ. I. ბორაყი იხ. I. ბორაკი (ფანასკ. 220, 20). საშ. ქართ. II. ბორაყი ნისლი ხმელი და მტვერის მსგავსი – დ. ჩუბ. შდრ. ბორიაყი – ქეგლ. ახ. რედ. ახ. ქართ. დიალექტ. III. ბორაყი ხევს. იგივეა, რაც ბაირაღი. წინათ, როცა ხევსურეთი გაილაშქრებდა მტერზე, გუდანის დროშა – „ბორაყი“ –წინ მიუძღოდა ჯარსა (ნ. ურბ., ქეგლ ახ. რედ).ბორაყ-ალვისტანი იხ. ბორაყი. „გამიძღვასავ თათარივ, აბაის შვილივ ჩამიბარებასავ ჩემ ბორაყ-ალვისტანივ [დროშა]“ (თ. ოჩ. სარწმ. 68). – ალ. ჭინჭ.ბორაყი < ბავრაყი. ბავრაყი ბაირაღი. ლომსა... მისი სვიანობისა ბავრაყი აუმართავს (ქილ. 325, 30).

საშ. ქართ. I. ბორია იხ. I ბორა. „ოქრომჭედელნი რომე ბავრუკსა იჴმარებენ, ბორია იმას ჰქუიან“. „ცოტა ბორია გაურიე“ (ფანასკ. 51, 4).ძვ., საშ. ქართ. II. ბორიაჲ ჩრდილოეთის ქარი: „ქარი იგი ჩრდილოეთისაჲ, რომელსა ეწოდების ბორიაჲ, იგი ქროდა მას ღამესა სასტიკად“ (ბ. კეს. სწავლ. 174, 17). „ჩრდილოჲსა ქარი შეძრვიდა, რომელსა ბორია ეწოდების“ [ler. = 151 108v, 7-8). …ზე ფიროს, ფვინიქსი, ბორია, ნოტოს (დ. გურამ. 208, 5).იქმნა ჰავა ბორიასა კეთილი (ტ. გაბ. 126 ,5). ახ. ქართ. ბორია კუთხ. სიო, ნიავი. ოჰ! მეტისმეტად ცხელა, ლამის სული შემიგუბდეს, ერთი კაი ბორია ახლა ათას ქისა მარჩილად ღირს! (უიარაღ.). მეზობლებიდან თუ მეიტანა ბორიამო [თოფის წამლის სუნი] (ე. ნინოშ.).საქართველოს ზღვისპირეთში, ისევე, როგორც სხვაგან, სხვადასხვა მხრიდან მონაბერ ქარს კონკრეტული სახელიც გააჩნდა. სამხრეთის ქარს სამეგრელოში „წანი ბორია“ (ჭანური ქარი) ან კიდევ „გურული ბორია“ ეწოდებოდა. აჭარასა და ჭანეთში ჩრდილოეთის ქარის აღმნიშვნელად „ფოთის ქარი“ იხმარებოდა. დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირეთში ჩრდილოეთის ქარს ზოგჯერ „ბორას“ ან კიდევ „ფორიაშს“ უწოდებდნენ. ორივე ძველი ბერძნული „ბორიასიდან“ მოდის, რომელიც ჩრდილოეთის ქარს ნიშნავს. ბორა ძველი ბერძნული სიტყვის იტალიური ვარიანტია, ხოლო ფორიაში ამავე ქარს ეწოდება შუასაუკუნეების ბერძნულის ერთ დიალექტში. შესაძლებელია ეს ტერმინები ჩვენში უშუალოდ ამ ენებიდან იყოს შემოსული ან თურქულიდან, სადაც ორივე ეს სახელწოდება რამდენიმე საუკუნის წინ დამკვიდრდა (ბერაძე 1981, 42).სიტყვა ნასესხებია ბერძნულიდან (შდრ. boréas „ჩრდილოეთის ქარი“) თავდაპირველად ბორეა ფორმით, რომელიც შემდეგ კანონზომიერად იცვალა ბორია-დ (შდრ. თეატრი > თიატრი და სხვ), მეტყველებაში. ბორიო ფორმა შესაძლოა მოდიოდეს (ბორეიოს ჩრდილოეთის“, „ჩრდილოური“) ფორმისაგან ან საკუთრივ ქართულ ნიადაგზე -ო სუფიქსის დართვის ნიმუში იყოს (გიგინეიშვილი 2016).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ბორიო. 1. ქარი ზამთრისა ვარდთა და ყვავილთა შემაწუხებელი (თ. ბაგრატ.). ნარგისთათ იძვრის ბორიო (ვეფხ. 1456, 4). ნავით მომავალნი მონაზონნი ბერვითა სპეტთა იალქანთათა ბორიოს მიმოტაცებული თვალთა მხედველთასა განაცვიფრებდა (ტ. გაბაშ. 151, 9).ბორიო დაღმუით თავზე ბორიო, აგლეჯს თმა-წვერს და ქოჩორსა (ვაჟა). ფხიან ბორიოს ნისლი გაეფანტა და ნახევრად მოწმენდილი ცის კიდე ჩამავალი მზისაგან წითელ შუშასავით ბრჭყვიალებდა (რ. გვეტ.). ბორიო ნელი ქარი (გურ. ჟღ.). ბორიო „ჩრდილოეთის ქარი“ (ა. შან.). შდრ. II. ბორია. დიალექტ. გადატ. 2. ბორიო იმერ. გადატ. უთავბოლო კაცი (ი. ჭყ.). გადატ. ბორიო უთავბოლო, მოუწესრიგებელი. სიმონაანთ რძალი ძიელ ბორიო რამა ყოფილა, თელი დღე ფეხზე ტრიალეფს და გაკეთებული კი არა უჩანს რა (ნაბახტ., ქართლ. მესხ.).ბორიო ხალხი უსაქმოდ მოხეტიალე ხალხი. „მაისანა ბორიო ხალხს რა გამოლევს, მაგას რო უყურო შენ, დეიღუპები“ (საჩინ. შარაშ.).ბორიო ზედმეტად ხელგაშლილი ადამიანი. „ბორიოა, ბორიო ფაციე, – იტყოდა ბაბუაშენი, – ქვეყანასა გარდაყოლილი და არ უმადლის არაკაცი“ (ი. ჭყ. უთავბოლო) (საჩინ. შარაშ.). დიალექტ. II. 1. ბორიო ოქრომჭედლის ხელსაწყო: გრძელი მილია, რომლითაც ჭრაქის ცეცხლს უბერავენ და ოქროს ან ვერცხლს ახურებენ (ქიზ.). შდრ. V. ბორი.2. ბუკი, საყვირი. „სათი ხუთზე მივიდ, დუუკრეს სიკ[ვ]დილის ბორიო (შდრ. მარი. იმერხ.). კ. კაკიტაძის აზრით ბორიო იმავე წარმომავლობისა უნდა იყოს რაც ძველსავე ქართულში დადასტურებული საბერველი. …მა შასადამე, საბერველის ფუნქციის მქონე ხელსაწყომ სახელი ქარისაგან აიღო;ქარი – ის რაც უბერავს. ბორიო – ის, რითაც უბერავენ (კაკიტაძე 2005, 75).

დიალექტ. I. ბორტი (მთიულ.) უძრავი მიწა (მთ. კაიშ.). გაბორტული (მიწა) ნახნავი, მაგრამ სულ ბალახად ქცეული (მთ. კაიშ.). ბორტი გუდ. მთ;ბორტვი, ბორტი (რაზ. ჭყ.) – ა. შან. ბორტვი 1. დაბალი ბალახით დაფარული, ბელტებად შეკრული მიწა (ხევს. ჭინჭ., თუშ. ცოც., ფშ. ხორნ., რაცხ. გურ.). ბორტოჲ (ინგ. ასრათ.).აგრეთვე: გაბოტებული დიდი ხნის ნასვენი მიწა. „მიწა თუ ქვიშრობი და ნაბეჩხარი იყო, სამს-ოთხს წელს აღარ ვჴნავდით, გაბოტებული გაუშითკე“ (მოხ. ქავთ.). ბორტ-ფუძე გამოიყოფა ძველი ქართულის ნაწარმოებ ლექსემაში ბორტნოანი ბაღი, ბაღჩა: „შეჰგავს მონაზონსა, რაჲთა არა მოცალე იყოს… არცა წყაროებისათჳს კეთილად აღმომდინარისა ანუ სამოთხეთათჳს და ბორტნოანთა და ფერდ-ფერადთათჳს მხალთ“ (მ. ცხ. 79r). ეგევე ფუძე დასტურდება „მხვნელის“ შინაარსის ბოლტველ სიტყვაშიც ქართულისათვის დამახასიათებელი ფონეტიკური პროცესით რ > ლ. მპოვნელმან საფატოჲს ყრმისა, ელისსეოჲსმან, მჴნელად და მის თანა სხუათა ვიეთმე, ბოლტველთა ათორმეტთა უღლეულთას (ფლავ. 8: 13, 7). ახ. ქართ. II. ბორტი [გერმ. Borg, Borte] 1. გემის, თვითმფრინავის… გვერდითი კედელი. მარჯვენა ბორტი. – გემის მარცხენა ბორტი. || სატვირთო ავტომობილის, ღია საბარგო ვაგონის და მისთ. ძარას კედელი. მანქანის უკანა ბორტზე რკინის პატარა კიბე იყო ჩამოკიდებული (რ. ინან.). 2. გემის, თვითმფრინავის, კოსმოსური ხომალდის, მთვარემავლის შიდა სივრცე. [კორესპონდენტი] გამანადგურებლის ბორტიდან გამოგზავნილ რეპორტაჟებში მოუთხრობდა მკითხველს მეომრების თავდადებაზე (გ. აბაშ.). 3. პალტოს, პიჯაკის მარჯვენა ან მარცხენა ნაპირი (ღილებიანი და კილოებიანი). ახ. ქართ. III. ბორტი [ნიდერ. boort) დაბალი ხარისხის ალმასის კრისტალები – მ. ჭაბ.ახ. ქართ. IV. ბორტი (გერმ. Bord) 1. შემოღობილი, შემოსაზღვრული მაგ. ბილიარდის მაგიდის ზედა კიდე, აუზის ან ჰოკეის მოედნის კედელი და ა. შ.

საშ. ქართ. I. ბორჯი ვალი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ბორჯი (თ. ბორჯ) ვალი, გადასახადი. მაშ, გავყიდოთ, შვილო, შენი ჩვრები…, გავისტუმროთ ხარჯი, ბორჯი! (ი. ევდ.). ბორჯიც მიიღო, რადგანაც დარწმუნდა, რომ ფულს მალე მიიღებ ბანკიდამ (აკაკი). დიალექტ. იმ ზავალსა ბორჯიც ახლა აართვეს მეგემ (იმერ.);ბორჯიდან თავი ვერ გამეიღო ზავალმა, ქულფეთ ვერ უუთავა ვეეფერი (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). „მე რომ [რ]ძალი მოვიყვანე, ოც მანათი ბორჯითაო (აჭარ. ნიჟ.). ხარჯი-ბორჯი: „ეგეც კარგი, ეხლა გადახდილი გვექნება მაგისი ხარჯი-ბორჯი“ (ჯავახ. ბერ.).საშ. ქართ. II. ბორჯი, ბორჯალი (თათრულად ეწოდების ვალსა) ქართულად და იმერულად უხმობენ პაემანსა, ვადასა, срок – ნ. ჩუბ. ბორჯი კუთხ. 1. მორიგეობის დრო, – ჯერი, რიგი, ვადა. მხიარული დრო არის, მაგრამ სამი თვის მეტი ბორჯი კი არც ამასა აქვს (აკაკი). მოჯალაბემ მოგახსენათ, ექვსი თვის ბორჯი გამოვიდა და უნდა წევიდეო (გ. წერეთ.). იმ თათარმა ორი საათი მოგვცა ბორჯად (აკაკი). ბორჯი დრო. ბორჯი შფოთი ზან. (მეგრ. ფიფია).შდრ. ბორჯალი ძვ. „პაემნის ჟამი, პაემანი“ (საბა).საშუალო საუკუნეების ძეგლებში ხშირად იხმარება სიტყვა ბორჯალი (დრო, გარკვეული ვადა, ხანი;პირობა) რომლის თავდაპირველი სახეა ძველუზბეკური bulčar, mulğau, bolğar. ქართულში შესაძლოა ბოლჯარ (> ბორჯლი) ფორმაც ყოფილიყო (ქავთარაძე 1964, 361). თუ ამ ბორჯალზედ თეთრი ვერ მოგცეთ, მასუკან ნასყიდობის წიგნი მოგცეთ (სამ. VIII, 856). ბორჯალზე ყუელა მოვიდენ (ფეშ. 821, 1). შესაძლოა I ბორჯი და II. ბორჯი ერთი წარმომავლობის სიტყვებია, მაგრამ, ვფიქრობთ, რომ სხვადასხვა დროს და გზებით უნდა იყოს ქართულში დამკვიდრებული.დიალექტ. III. ბორჯი დიდ მაღალ ადგილებსა ბორჯს დაჲძახიან, ქართულად ბურჯს იტყიან (ფერეიდ. ჩხუბ. 311). შდრ. ბურჯი (ჩიქ.) (არაბ.) კოშკი (ფერეიდ. ჩხუბ. 312). ახ. ქართ. IV. ბორჯი ფესვი (შდრ. ბორჯღალი). ◊ ბორჯს გა‛ი’დგამს ფესვს გაიდგამს. ჯეჯილმა ამოიწია, გაიდგა ბორჯი და ძირია (ი. ევდ.). ფიგურ. ფეხის თითებმა ბორჯი გაიდგა, შავმა ქოჩორმა ცვივნა დაიწყო (ხალხ.). || გადატ. ერთ ადგილას დიდხანს დარჩება. რა ბორჯი გაიდგი და აღარ იძვრი ადგილიდან?! – ქეგლ.ბორჯგადგმული ფესვგადგმული. მატიტელა, მრავალძარღვა და საძირკველში ბორჯგადგმული ბალბა… თეთრად არიან გაგანგლულები (კ. კობ.).შდრ. დიალექტ. ბორჯვ (თუშ. ცოც.). – ქეგლ. ბორჯოყო ვაზის განტოტვილი ადგილი (ალავ., ასათ., კობახ.). შდრ. ბორზ (ბარზე) 1. ამაღლებული ადგილი. 2. ხის ტოტი (სპარს. ალ. ელერდ).

საშ. ქართ. I. ვაც-ბოტი თხა. ბოტი თხის ერკემალი – ნ. ჩუბ. „ვაც-ბოტისა კისერი გაქუს“ (ჯუანშ. 190, 7). აწ სად წაგვივლენ არდავლით სულტანნი ხრდალნი და ბოტნი (არჩ. 378, 917, 4). ბოტის ნაღველი იხმარებოდა წამლად (იადიგ. 299, 22). ახ. ქართ., დიალექტ. ბოტი 1. დაუკოდავი მამალი თხა, სანაშენე და ფარის წინამძღოლი (სინონ. ვაცი, ელქაჯი;გუდამაყ. ხევს. ქეჩი). რა გიჭირს, ცხვარო, ტიალო, ძოვე ბალახი ხშირია! ბოტო, გუძეღ იქისკე, სადაც ალაზნის პირია! (ვაჟა). იყო ერთი თხაო, ბოტად გადიქცაო (ი. დავით.). || ირონ. ამ ჯარგვალში ხუთი სავაცე ბოტი რომ იზრდებით, წყვილგამოუსხამი, ისიც კმარა, ჭირიმე! (ლ. ქიაჩ.). 2. გადატ. ყოჩაღი, მამაცი. ეს მხვდა, როგორც ლომს, არ ვიღებ მალვით… ესეც მე შემხვდა, როგორც ძლიერ ბოტს (რ. ერისთ.). დიალექტ. ბოტი (თ. ბოტ) მამალი თხა. წრევლაი სულ ბოტებ შოვნილობენ თხები, წალი ნაკლებია (აჭარ. ნოღ. VII, 36). გვიან შემოდგომით, ნერბობის დრო რო დადგება, ბოტებსაც გავურემთ ხომე ცხვარში (ჯავახ. ზედგ.)ამავე მნიშვნელობისაა ბოტი (ხევს. ჭინჭ., მესხ. ფეიქრ., თუშ. ცოც.) ბოტალი ექვსი თვიდან დაუკოდავი მამალი თხა. „ნუ აჭყერ ბოტალსავით თოლებსა“ (მოხ. ღუდ.). შდრ. სვან. ბოტა (სვან. ლიპარიტ.). ზან. ბოტი (მეგრ. ქაჯ. II). ბეტარი მამალი თხა (მეგრ. ფიფია). 1. ბოტი-ში ჯავახიშვილი გამოყოფს სქეს –კატეგორიის აღმნიშვნელ უჰასაკოთა აღმნიშვნელ ბ-თავსართს და მიაჩნია, რომ ბოტი დროთა განმავლობაში არის მამალი თხის სახელად ქცეული, თავდაპირველად და წინათ-კი ეს სიტყვა თხისა და მისთანათა ზოგადი აღმნიშვნელი სახელი იყო. თუ იმ დროს ამ ცხოველის მამრობითობის აღნიშვნა ჰსურდათ, მაშინ ბოტს წინ მამალი ცხოველის სახელი ვაცი ერთვოდა ხოლმე (ჯავახიშვილი X, 1992, 217). 2. ბოტი ნასესხები ფუძეა ქართულში (ქერქაძე 1974, 154). ახ, ქართ. II. ბოტი (ჰოლანდ. botte) ძვ. დიდი ნავი (ნიჩბიანი ან ანძიანი ან მოტორიანი). ხომალდი-ლოცმანის ბ., სამაშველო ბ., სადესანტო ბ., სათევზაო ბ. და ა. შ. ახ. ქართ. III. ბოტი (ფრანგ.) დაბალყელიანი წყალგაუმტარი ფეხსაცმელი სინთეტიკური მასალისაგან. [პეპელა ძალომ] დაიწყო ბოტების ჩაცმა (რ. ინან.).

საშ., ახ. ქართ. I. ბჟირი უგულო ფეტვი – საბა, დ. ჩუბ. ბჟირი ფშუტე, უგულო მარცვალი, ფეტვი ან პურეული (განიავებისას ნიავს მიაქვს ან გვერდზე ცვივა). ბჟირივით ზმნს. მრავლად, ბზესავით, თავზე საყრელად. იმ დროს ფული ბჟირივით იყო (გ. წერეთ.). დიალექტ. ბჟირი იგივეა, რაც ბჟიტი. ბჟირი მშიერი, უგულო ფეტვი;განიავებისას ნიავს მიაქვს ან გვერდზე ჰყრის (ქიზ. მენთ.).შდრ. ბჟირი უმწიფარი ზან. (ლაზ. თანდ.).დიალექტ. II. ბჟირი 1. წვრილი ნამსხვრევი. შოთამ ფანჯარას თოფი ხკრა, ჩამეედინა ბჟირია. 2. ერთი ბეწო რამ, ნამცეცი. ოცდაათის ხინკლისაი არ გასწირე ბჟირიაო (ფშ.-ხევს. პოეზ. 248, 20) – ალ. ჭინჭ. ბჟირი წვრილი, სასროლი ბადის ღონეს აქვს ბჟირი თვლები, რომ თევზი არ გამოძვრეს. რაც ღონეს ვცილდებით, თვლები დიდდება (შროშა, ზ.-იმერ. ძოწ.). ბჟირვა რაიმეს წვრილ ნამსხვრევებად ქცევა, ძალზე ხმელი მზეზე გაფიცხებული თივის ფშვნეტა სეტყვის შემდეგ (ამიტომ ასეთს არა ხვეტენ) (ფშ. ხორნ.). საშ. ქართ. III. ბჟირი ჟირი ან ჯირი, ორპირად მოქნილი ტყავი ირმისა და მისთანათა – დ. ჩუბ. შდრ. (სპარს.) ჯირ ნატი, ზამში ნატი – ალ. ელერდ.

საშ. ქართ. I. ბრა გავუცვლი – დ. ჩუბ. იხ. I. გაბრა ახ. ქართ. II. ბრა [ფრან. bras ხელი] კედელზე მისამაგრებელი ელექტროგასანათებელი მოწყობილობა. კედლებზე… ბრები მიუჭედეთ («ლიტ. საქ.»).

საშ. ქართ. I. ბრაგა ზღვაში გორა უხილავად – საბა. შდრ. ბრაქა: ბრაქათა შეეხეთქები აფრითა მოკუეთილითა (ქილ. 807, 2). ახ. ქართ. ბრაგა (თითქმის წყლის ზედაპირამდე ამომავალი წყალქვეშა კლდე (მთა) ზღვაში, – რიფი. ბიჭი წავიდა. მარჯნის ბრაგებზე ფეხშიშველი მიაბიჯებდა (ნ. ღამბ. თარგმ.). ჩრდილოეთის მხრით ბრაგებია, სასწაულით თუ გადარჩება გემი (ო. იოს.). დიალექტ. ბრაგა ყამირი მიწა;გამოფიტული, მწირი მიწა, ადგილი. ბრაგა ყანა ქონია და იმა ხნევდა მეგემ (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. II. ბრაგა [რუს. брага] შინ დამზადებული ლუდის მსგავსი სასმელი. ბუდარიხა ბრაგას რომ დააყენებდა და გადაწურავდა, ბოზალუყი მთლად სევასი იყო (ჭ. ამირეჯ.). უკვე გამოეტანათ: შემწვარი შინაური ძეხვი, მჟავე კიტრი…, ორი შტოფი შინნახადი არაყი, დიდი ქვაბი ბრაგა და ერთი ლიტრი მურაბით შეფერილ-შემტკბარი არაყი ქალებისათვის (ჯ. იოს.).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ბრაწი styrax;გრაკის ხე (საბა, დ. ჩუბ.). „იაკობ მოიღო კუერთხი ბრაწისაჲ ნიგუზისაჲ“ (დაბ. 30, 37)ბრაწი კლდის მცენარე უცვეთელს ჰგავს (თ. რაზიკ.). [ცირცელს სურდა] მოესმინა იმ ბრძენი ბრაწის ნაამბობი, ბერიკაცის წვერებივით კლდეს რომ ეკიდა (თ. რაზიკ.). თუმც ბევრი ვცემე, არ ადგა, ზედ დავამტვრიე ბრაწია (ვაჟა). ს.-ქართვ. *ბრაწ – „წითელი;შებრაწვა (ქართ. ბრაწი „წითელივით“ (საბა), (ჩუხუა 2008, 135). დიალექტ. II. ბრაწი: (იმერ., გურ.) გამოსაჯავრებლად, ნიშნის მოსაგებად აწეული ცერის ჩვენება;(გადატ.) ნიშნის მოგება. შდრ. ბრანწი – ქეგლ. შდრ. პრეწა, ვიპრუწ ტუჩსა, ვიპრიწები – დ. ჩუბ.

ძვ., საშ. ქართ. I. ბრინჯი (ხე) აკაკის ხე – საბა, ნ. ჩუბ. იგივე უნდა იყოს ბრინჯაოს ხე, ხე ბარდა – დ. ჩუბ.„და მუნ დგა ხჱ შუენიერი ბრინჯისაჲ, მაღალი და რტომრავალი“ (შატბ. კრ. 336, 7).ბრინჯი < ბრინჯაო. ბრინჯაო ირანული წარმომავლობისაა. შდრ. ფალ. ბირინჯ (გიგინეიშვილი 2016). ქეგლში ამ მნიშვნელობით მხოლოდ აკაკია დაფიქსირებული. საშ. ქართ. II. ბრინჯი (ბალ.) მარცვალი თეთრი – საბა. ბრინჯი (თათრ.) ქრთილის გარი თეთრი მარცალი – ნ. ჩუბ. მისი საჭმელი გიშრფეთი და ბრინჯი რძითა შექნილი (ფანასკ. 378, 4). მე ვჰგდივარ წყალში ნავითა, ვით ქვაბში ბრინჯი სადამე (დ. ორბელ. 38, 13). კაცთა საზრდელნი: ბრინჯნი, ძაძა, მაშა // სელი და სხვანიცა (ვ. ბაგრ. 67, ქვ. 4). ოცდახუთი ლიტრა ბრინჯი მოგვცეს (ი. ბარათ. 228, ქვ. 3). ახ. ქართ. ბრინჯი [Oriza sativa] პურეული მცენარე (მარცვლოვანთა ოჯახისა);მოჰყავთ ტენიან ადგილებში. ოდიშში... ბრინჯი ნაყოფიერებს ურწყავად (ვახუშტი). [წიგნში] ენციკლოპედიური სიზუსტით არის საუბარი საქართველოს კულტურულ მცენარეებზე. ესენია... ბამბა, ქერი, სიმინდი, ფეტვი, ბრინჯი («ლიტ. საქ.»). ჩანს, რომ სამეგრელოში ბრინჯის მოყვანას დიდი ხნის წარსული უნდა ჰქონოდა და ფართოდაც ყოფილა გავრცელებული (ივ. ჯავახ.). ბრინჯი სპ. „ბირინჯ“ ტერმინი გვხვდება ბიბლიის ქართულ თარგმანში (IX). შემოტანილია ახალი სპარსული ენიდან. მეგრულში ხმარობენ ფიტონიმ „ორიზას“ – ბრინჯის მნიშვნელობით. ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით ეს ტერმინი შემოტანილია საბერძნეთიდან (ზ. მაყაშვილი 1996, 107).

საშ. ქართ. I. ბრუტი ძვ. «მეკეცე», C თიხის ჭურჭლის მკეთებელი (საბა). ბრუტი. ZAaBCE;ბრუდ ZAaBCE ბრტი E – საბა. საშ. ქართ. II. ბრუტი 1. ბრუტიანი და ბრუციანი – ნ. ჩუბ. დიალექტ. ბრუტი საქონლის დაავადება ერთგვარი. ბრუტით დაავადებულ საქონელს ახასიათებს საერთო სისუსტე, ბარბაცი, მოწყენილობა და სხვ. ზოოპათოლოგიაში შეესაბამება მზის დაავადება (აჭარ. ნიჟ.). „შე ბრუტო, შენ! შენ გნახას კაცმ!“ 2. ბრაზი, ბოღმა, დარდი. … მაგრამ ბევრი მაქვ ბრუტადა საგონი სხვა-და-სხვისაო (ხევს. პოეზ. 453, 9) – ალ. ჭინჭ. ბრუტს ადენს აბრაზებს. ყმაწვილო, შენ აქით დაიკარგ, ბრუტს ნუ მადენ, თორე!… (ხევს. ჭინჭ.). შდრ. ქეგლ – ბრუტიანი ბრუციანი. ირემი კოჭლი იყო და ბრუტიანი (ნ. ლორთქ.). ყველა ყრუ და ბრუტიანი რატომ უნდა გამოერიოს ჩვენში (გ. დოჩ.). მაგას თუ ი ბრუტიანი ცხენის გაშვება არ მოვაშლევინე, არ იქნება (რ. ინან.). ბრუტდასეული საუბ. ბრუდასხმული, ბრუდახვეული. რა უთხრას ტანდაბეგვილმა ბრუტდასეულის თავითა? (ვაჟა).დიალექტ. ბრუტიანი / ბრუციანი ცუდადმხედვლი. ძველ ქართულში გამოვლენილი არაა. ეს ფორმები ნაწარმოებია -იან ბოლოსართით. დარჩენილი ბრუტ-/ბრუც-ფუძეც, ჩვენი აზრით, შესაძლოა იშლებოდეს ბრ-ძირად (შდრ. ბრმა და -უტ/-უც ელემენტებად, რომელთა ფუნქცია დადგენილი არაა. ეს მსჯელობა, ცხადია, უაღრესად ჰიპოთეტურია (გიგინეიშვილი 2016).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ბუ//ბუი თავდიდი ფრინველი ღამისა – საბა. დ. ჩუბინაშვილს მისი წარმომავლობაც აქვს მითითებული ბუ, ბუვი (სპარს.), მფრინ. Сова, Филинь. ბუ ზარნაშო, ჭოტი ანუ წოტი, ბაიყუში და სხვანი ესენი სხვადასხვა გვარნი მღამიობნი მფრინველნი არიან, ღამე ხედვენ და დაფრინვენ, დღე ბრმანი არიან და დაიმალებიან (თ. ბაგრატ.). სამწერლო ქართულსა და მის დიალექტებში დასტურდება ბუი / ბუვი/ ბუ ფორმები, რომელიც მრავალფეროვანი სემანტიკით გამოირჩევა (გვანცელაძე 2009). „ვიყავ მე, ვითარცა ბუვი (ბუჲ g) ნატამალსა“ (a, ფს. 101, 7). ქეგლ-ში ამ სიტყვის მნიშვნელობით დაფიქსირებულია ბუ და ბუვი.გამოთქმულ მოსაზრებათა მიხედვით: 1. ბუ სპარსული წარმომავლობისაა (დ. ჩუბინაშვილი, ანდრონიკაშვილი II, 1996). 2. ბუ ძველ ქართულში შემოსულია სომხურიდან (შდრ. ძვ. სომხ. ბუ „ჭოტი“ სადაც მას ინდოევროპული ეტიმოლოგია აქვს (გიგინეიშვილი 2016).3. საერთო ქართველური სიტყვაა. მკვლევარი აღადგენს ძირს *ბღუ- „ბუ“ > ქართ. ბუვ-ი // ბუ-: ზან. ბღუ > ღუ : სვან. ღუჰ (< *ბღუ) (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. II. ბუი [პოლანდ. boei] 1. ბუი – სხვადასხვა ფორმისა და ფერის წყლის ზედაპირზე მცურავი მსხვილი სასიგნალო ტივტივა მეჩეჩების, წყალქვეშა ქვების ან სხვა მხრივ სახიფათო ადგილების აღსანიშნავად – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ. I. ბუა // ბუ // ბუვი – ნ. ჩუბ. ბუა იხ. I. ბუი. სიფიცხე მათი ამსგავსეს, რა ბარი სცემდეს ბუასა (არჩილი, 901, 2). ღამით ეშმაკსა შეგადრიან, დღისით «ბუაო» (ბეს. 99, 3). ახ. ქართ. II. ბუა მოგონილი საფრთხობელა, რომლითაც ბავშვებს აშინებენ. [ქალები] ეუბნებიან: შვილებო, მამას უძახეთ «პაპაო», სამშობლო ენა ნუ გინდათ, ის ბუამ გადაყლაპაო! (ი. დავით.). ლიზა [ეუბნება]: «სად წავიდა, და… ბუამ მოიტაცა!» (ა. ცაგარ.). სადღა არიან დედოფლები? ბუას შეუჭამია სულ ერთიანად! (თ. რაზიკ.). შდრ. ბულასაშ. ქართ. III. ბუა (თურქ.) მორიელი – საბა.

საშ. ქართ. I. ბუთა (თურქ.) „სასაგნო“ – საბა. ესე არს მშვილდოსანნი, სადა ნიშანსა დასდებენ ისართა სასროლელად ჴელის წაყრის სიმარჯვისათვის – საბა. ბუთა დასვეს, დაერჩივნეს, მშვილდოსნები უკეთესი (შჰნ. I, 1713, 4). შესტყორცა და ბუთასა ჰკრა, ჭანდართშიგან გაირბინა (შჰნ. I, 1714, 4). ახ. ქართ. II. ბუთა (ქიზ.) «ოქრომჭედლის ხელსაწყო: თიხის ჭურჭელი ოქრო-ვერცხლის დასადნობად და დასახალასებლად» (ს. მენთ.). მეგრ. ბუთა, ბუთი ოქრომჭედლის იარაღი. ზან. (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ. III. ბუთა კონა. ამბობენ: ეს გუდურა ბუთად შეკრული არ არისო, ე. ი. დაშლილია და რიგზე არ არის შეკონილიო. ამბობენ კიდევ: ეგ ბოხჩა რა ბუთად შეგიკრავს (ი. გრიშ). შდრ. ფუთა // ფოტა შეკვრა ნივთებისა, ერთად შეკრული ტანსაცმელი ხელში დაჭერა რომ შეიძლება (გურ. იმერ.) – ალ. ღლ.

საშ. ქართ. I. ბუკი საყვირი დიდი ბუკი (სპარ.) რქის ნაღარა;ნოვბათი, ტაბლაკი (დ. ჩუბ., საბა, ნ. ჩუბ., თ. ბაგრატ.).„დილასა შევჯე, ვუბრძანე: „ჰკარით ბუკსა და ნობასა!“ (ვეფხ.). „ეგრეთვე წარმოდგეს ყოველნი კაცნი და სცემდეს ბუკსა და დაბდაბსა“ (ამირან. 18, 8). ბუკმან მოაბადის დარბაზსა ტირილი დაიწყო… (ვისრ. 145, 22). შეიქნა ბუკთა ტკრციალი და ნაღარის დგერა (რუსუდ. 287, 7). აგრეთვე: (ქ. ცხ. II, 452, 11;ბეს. 126, 2;ვახტ. VI, 85, 187;შჰნ. I, 211, 2). ახ. ქართ. შეიქნა ბუკის, საყვირის ცემა, ატყდა ჭიჭყინი ზურნის საზარი… აჰა, თენდება დ ემზადება სისხლის სათხევლად ორივე ჯარი! (აკაკი). ატყდა ბუკის ხმა მეფის ნაკრძალში (კ. გამს.). ბუკი არ.-სპ. ბუკ-საყვირი (ანდრონიკაშვილი II, 1996). სიტყვა არაბულია (შდრ. არაბ. būɡ) (გიგინეიშვილი 2016). საშ.ქართ. II. ბუკი გურულად სკა – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. ბუკი 1. დიდი მრგვალი კუნძი, მორი. 2. კუთხ. იგივეა, რაც სკა (გეჯად გამოთლილი მორი) ბაღში მოუწყვიათ საფუტკრე და დგას ასამდე ბუკი (ს. ქვარ.).ამავე მნიშვნელობით გვხვდება დიალექტებში: (აჭარა. IV, II, 35;გურ. ღლ;ქვ. იმერ. მრეწ. IV, II).ბუკი სკა ზან. (მეგრ. ფიფია). ბუკი გამოფიტული ხის ნაჭერი, გადატ. ბუკის მსგავსი ზან. (ლაზ. თანდ.). ბიკვი შდრ. აგრეთვე: ღოფირას ბიკვსაც ვეტყვით (ლეჩხ. IV, II, 28). დიალექტ. III. ბუკი || ბუკვი პირი, სახე: „მარტივი ბუკები გვეჩნდაო“ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). შავი ბუკი, თეთრი კბილი. ბუკზე შეეტყობა ინსანსა, რა სურიელია, გულში რა აქ (მეზ., იმერხ. ფაღ., ცინც.).ბუკი რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი ცხვირ-ბუკი (სინ. ცხვირპირი;) ერთ გაცინებულს ვერ შეხდები, ყოველთვინ უტირის ცხვირ-ბუკი (აჭარ. ნიჟ.). შდრ. ბუკა გაბუშტული. [პატიამ] ბუკა ცხვირში რაღაცა გაურკვევლად ჩაიბლუკუნა (ბ. ჩხ.).ზან. ბუკა თავმორგვა (მეგრ. ქობ.). წინდის ბუკი (ხელვ.) ჯერ ვქსოვთ წინდის ბუკს, მერე თათს, ქუსლს (აჭარ. ნოღ.). დიალექტ. IV. ბუკიჲ სულელი, ყეყეჩი ადამიანი: აჲ ბუკი! (ინგ. როსტ., ღამბ.).

საშ. ქართ. I. ბულა – დ. ჩუბ. იხ. II. ბუა.ფშ. ბულა საშინელი რამ, ვისი სახელითაც ბავშვებს აშინებენ (შან., ხორნ.).შდრ. ბულოჲ ბუა. ნუ სტირ, დედავ, ნუ სტირ, თვარ ბულოს გეჸგონების (თუშ. ცოც.). ს.-ქართვ. *ბულა დიდი არსება (ტყიური);მამალი ცხვარი (ჩუხუა 2017). საინტერესოა ამ თვალსაზრისით ადიღეურ ენაში დადასტურებული ბლამარლა „გველი“ და სვანურ ენაში მე-ბულ-//მე-ბილ სიტყვებში გამოყოფილი ბულ // -ბილ ძირი (საღლიანი 2013, 42). ახ. ქართ. II. ბულა (ლათ. bulla) რომის პაპის სპეციალური მიმართვა მორწმუნეებისადმი (დაერქვა მრგვალი ბეჭდის სახელის მიხედვით, რომელიც ასეთ მიმართვაზე იყო ხოლმე მიმაგრებული). ირონ. კორპუსების უფროსებმა. პატიმრებს ციხის უფროსის – ბატონი კოცის შეთხზული ბულა წაიკითხეს (ჭ. ამირეჯ.). ბულა: ძვ. რომში ბურთულისა და დისკოს ფორმის ამულეტი, რომელსაც კისერზე ჩამოკიდებულს ატარებდნენ ბავშვები სრულწლოვანებამდე – ა. სიხ. ქართლის უძველეს ნაქალაქარზე, ძალისში, ახ. წელთაღრიცხვის მე-3 საუკუნის პერიოდის ბულა აღმოაჩინეს, რომელზეც სპარსეთის შაჰის თავია – (ქართლ.).

საშ. ქართ. I. ბულქვი ეკლიანი ბუჩქი – საბა. იხ. V. ბოლქვი. დიალექტ. II. ბულქვი რამდენიმე თხილი ჯგუფად. ორი ბულქვი მოვწყვიტე. ბულქვი, 4-5 თხილი ერთათ რო იქნება (ფუთი, ზ.-იმერ. ძოწ.). იხ. I. ბოლქვი.

საშ. ქართ. I. ბუმბა მც. შავცეცხლა საბა. დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. ბუმბა (ბერძნ.) ბომბი – დ. ჩუბ. საშუალი და ახალი ქართულის სამწერლო ძეგლებში ამ მნიშვნელობით ბომბი დასტურდება.შდრ. ბომბი: ხმა დაუმდაბლდათ, მოულბათ სიტყვის თქმა ამაყობისა, რა ნახეს ცეცხლი, ნაწვიმი ყუმბარისა თუ ბომბისა (დ. გურამ.).ბომბი [ფრან. bombe] 1. ასაფეთქებელი ნივთიერებით (ანდა ცეცხლგამჩენი ან ქიმიური მომწამვლელი ნივთიერებით) დატენილი ჭურვი სხვადასხვა ფორმისა და სიდიდისა.

ძვ. ქართ. I. ბუნი ნამდვილი, მკჳდრი: „წარვიდეს… ბუნსა თჳსსა სამკჳდრებელსა საზეპუროსა სოფელსა“ (სჰკ. 83, 11). კ. დანელია ბუნს განმარტავს (ύτόχδώυό) „მკვიდრი, ადგილობრივი (და არა მოსული)“. მოისოს კაცი იგი ერისაგან ძეთა ისრაჱლისათა გარეშე მოსრულთა მათ მწირთა და შვილთა ბუნთა (დაბ. 12, 19). შდრ. აგრეთვე ქართული სიტყვები ბუნი (ბუნ-თურქნი „მოქც. ქართ.“) და ბუნაგი, რომლებშიაც იგივე ძირი ბუნ- გვაქვს შემონახული (ანდრონიკაშვილი I, 1966). ძვ. ქართ. II. ბუნი ბუდე (თვალისა). რამეთუ იყო იგი ჴორცითაცა განრღუეულ და თუალნი არა ბუნსა ზედა სხდეს (მ. ცხ. 37, 23). ბუნი რისამე ჩასათესად ამოთხრილი ორმო (თონ., დვალ., ღოლოვ.) (ქართლ. მენთ.). შდრ. ბუნე ბუდე, ბუნაგი. „ზამთრობით დათვი თავი ბუნეში წევს და თათ ილოკამს“ (ჯავახ. ბერ.). შეიტანა ისევ თავის ბუნეში (ჯავახ. მარტ.). შდრ. ბუნაური საბუდარი – დ. ჩუბ. გამოთქმულია, მოსაზრება, რომ 1. ბუნი || ბუნია არაბულათ საფუძველს ნიშნავს – ბუნიათ;სომხურად უფრო ჰგავს բուն (ბუნ, პუნ) (თ. ბაგრატ.). ბუნი – სომხ. Բուն (ნ. მარი, Тексты 3, 62). 2. ფალაური ბუნ საფუძველი, ძირითადი პრინციპი, საბაბი, ფესვი < ახ. სპარსული − ბუნ „ძირი, ფუძე, საძირკველი, ნიადაგი, სომხური բուն, բնութիւն... შეადარეთ აგრეთვე ქართული სიტყვები ბუნი (ბუნ-თურქნი „მოქც. ქართ.“) და ბუნაგი, რომლებშიაც იგივე ძირი ბუნ- გვაქვს შემონახული (ანდრონიკაშვილი I, 1966). 3. აღდგენილია ს.-ქართვ. *ბუნა „ბუდე, ორმო, საძირკველი (ჩუხუა 2017). დიალექტ. III. ბუნი „ერთი წინაპრის შთამომავლობა მეოთხე-მეხუთე თაობამდე“ ერთ ბაბუიშვილებს ერთი ბუნი ქვია. ჩვენ ერთი ბუნის ვართ, ისი არ არი ჩვენი ბუნის (ხანისწყალი, იმერ. გაჩ.). ბუნი წრე ბიძაშვილებისა, რომელთაც საერთო წინაპარი ჰყავთ: ბუნი მოიცავს სამ, ხუთ (ზოგჯერ, თუ სათვალავი იციან, – თორმეტ) თაობას, რომლის შიგნით ქორწინებაა არაა მიღებული (იმერ. ქავთ.). ბუნი // ბუნე მნიშვნელობით: ერთი პაპის შთამომავალნი, ერთი ოჯახის განაყოფი. 10 მოსახლე ვართ განაყოფი, გვიძახიან ერთ ბუნს, ერთი ბაბუის ნაშიერს (ხიდარი). ერთ ბუნს მაღრაძეებისას ბაბუა ყოლებოდა მორჩილი კაცი და აქედან დეერქვათ კუკური (ლეღვანი). თქვენი ბუნეს გარდა არიან ხარატიშვილები? (ხიდარი). ერთი ბაბუის განაყოფი ერთი ბუნეა (ტაბაკინი). რაც იქ ვიცით, ის ვიცით ამ ჩემ ბუნეშიც (ფუთი). ბუნობით „გვარის შიგნით“. ერთი პაპიდან წარმომავლობის, ბუნის მიხედვით“. „ჩვენე ბუნობით მახარობლიშვილებს გვიძახოდენ“ (ლეღვანი, ზ.-იმერ. ძოწ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ბუნ- „შთამომავლობა“. მ. ჩუხუა სინდურ ენებთან პარალელებთან გავლებით ამყარებს ამ მოსაზრებას (ჩუხუა 2017). ძვ., საშ. ქართ. IV. ბუნი შუბის ტარი (საბა). ბუნი ტარი შუბისა ანუ იარაღთა ხელთსაქმარისათა – ნ. ჩუბ. ბუნი ტარი, წვერი: „ბუნი ჰორლისა მისისაჲ ექუსასი სასწორი“ (I მფ. 17, 7). „მიყო ბუნი ჰორლისა თჳსისაჲ, დააწო გოლსა მას თაფლისასა“ (I მფ. 14, 27). „ბუნი ჰორლისა მისისაჲ იყო ვითარცა ლვილი ქსლისაჲ“ (II მფ. 21, 19). ორთავ ოროლის ტარები მიჰყვეს (ბუნი) (ამირან. 590, სქ. 4 ტარი). ახ. ქართ. ბუნი 1. დროშის ტარი. დროშები სხვადასხვაგვარი იყო და არის ხოლმე: ზოგს ალამი ლურსმნებით აქვს ბუნზე მიკრული, ზოგს კი ტილო საჭიროებისამებრ მიებმება და ჩამოეშვება (ივ. ჯავახ.). მედროშენი დროშის ბუნს ადგამდნენ სულით ავადმყოფს ქედზე (კ. გამს.). || შუბის ტარი. შუბს ბუნი გაუტყდა. 2. იგივეა, რაც ბუნიკი. მჭრელი ფრანგული უბრჭყვინავს ბუნით ვადამდე (ვაჟა). ქვევით გაისმა ლოდებზე მგზავრის ხმლის ბუნის ჩხარაო (ვაჟა). აფშინამ ხანჯრის ბუნისა ვერცხლი არაყში ჩათალა (ვაჟა). დიალექტ. ბუნი ხანჯლისა და ხმლის ქარქაშის ბოლოზე წამოსაცმელი რკინა – ბუნიკი (ხევს. ჭინჭ.).ბუნი ბუნიკი, დროშის შუბის ტარის დაბოლოება ზან. (მეგრ. ქობ.). 1. ბუნიკი < სომხ. ბუნიკი (ანდრონიკაშვილი 1966).მიგვაჩნია, რომ ბუნი < ბუნიკი.1. ძვ. ქართულის 1. „ბუნი „ტარი“ და 2. ბუნი „მკვიდრი, „ძირითადი“. 2. ეს ორი მნიშვნელობა ალბათ ერთიანდებოდა უფრო ზოგად ერთ მნიშვნელობაში: ძირი „საფუძველი, საყრდენი, რომელთაგან ერთის მხრივ მივიღეთ „მკვიდრის მნიშვნელობა“. მეორე მხრივ კი – „კონკრეტული საგნის საყრდენის“ ანუ „ტარის“ მნიშვნელობა. შემოსულია სპარსულიდან (შდრ. ფალ. ბუნ „ნიადაგი, საფუძველი, „სულიერი ღერძი“, „სულიერი საყრდენი“, ახ. სპ. ბუნ იმავე მნიშვნელობით (გიგინეიშვილი 2016). საშ., ახ. ქართ. ამავე მნიშვნელობისაა ბურნუკი ბუნიკი (დ. ჩუბ.). ბურნუკი. უხდებოდა ქავთარს მაღლა აწეულ ხელზე ბეჭედი, ძირს – ტყავის პალტოს კალთიდან გაშვერილი ბრჭყვიალა ბურნუკი (გ. ბუთხ.).

საშ. ქართ., დიალექტ. I. ბუნა (თურქ.) განაბული. შიშით გაცქნაფული – საბა. ბუნა გაუგებელი, მიუხვედრებელი, უბირი. ბუნაჲ იმითანა კაც ვეტყვით, ვინცა გამოუსვლელია, არა იციჲ რა (წილკ.). ნამდვილი ბუნაა ჩვენებიანთ სიძე, იმი კარებ წინ ვიდექი, და ერთი არ მითხრა, წამო შინ, დაღლილი იქნებიო (ქართლ. ლექსიკ.). ახ. ქართ. II. ბუნა კუთხ. «ნაწილი, ზომა» (ვ. ბერ.). ◊ ერთი ბუნა ერთხანს. ერთი ბუნა წრფელი გზით იარეს, მერე – მიტეხილ-მოტეხილით (ა. გალდ.). ერთი ბუნა ქვეითად მივდიოდი, მერე ცხენი ვიქირავე (ვ. ბერ.). || ერთ მომენტში, დროის მცირე მონაკვეთში. [დათიკომ] ერთი ბუნა ისიც კი გადაწყვიტა, სულ მიეტოვებინა ეს მუდრეგი ხარები (ა. გალდ.). ბუნა (ქვა): მარტო ძირს იყო ერთი ბუნა ქვა გამოშენებული (ლეჩხ. მრეწ. I, 36). ზან. ბუნა წყება (მეგრ. ქაჯ. IV). ბუნა-ბუნა წყება-წყება;ბმული: (ბუნა-ბუნათ ჯგუფ-ჯგუფად) (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ. ტერმ. III. ბუნა [ინგ. buna] სინთეტიკური კაუჩუკის ნაირსახეობა. ახ. ქართ. IV. ბუნა ტერმ. [ინგ. buhne] ბუნა (გერმ.) – 1. რეგულაციური ნაგებობა, რომელიც ნაპირს (ნახ. 1) ან ჰიდროტექნიკურ ნაგებობას იცავს წარეცხვისაგან;2. მორებისაგან შედგენილი მცურავი ჯაჭვი სავაჭრო ნავსადურის რომელიმე უბნის გადასაღობავად (სამშენებ. ტერმ.).

საშ. ქართ. I. ბური, ბურუსი (არაბ.) ბორი, ნისლი – დ. ჩუბ. მყის მოეხვია ბური და იქმნა ბნელი მძაფრი (ქ. ცხ. IV, 86, 9). პირსა ოფლი მოედინა, თავს დაადგა სიცხის ბური (დ. გურამ. 295, 3). გადატ. მაგრამ კვლავ შესცდენ მის მზითა, რა ცოდვის ბურმან მონისა ჩაცვივდენ ცოდვის მორევთა, გზა ვერ სცნეს მადლთა ფონისა (დ. გურამ. 83, 145, 3). ახ. ქართ. ბური 1. სიცხის დროს ჰაერში დამდგარი მტვერი, რაც ჰაერს გამჭვირვალობას უკარგავს. გადეყარა ნარიყალას ნაცრიანი ბური (გ. ლეონ.). 2. ანაორთქლი, ბურუსი (შდრ. ბუერი). იმ მთას გაუწყვეტელი ნისლი და ბური ახვევია (მელან.). ალაზნის ველი ჩანს. დილაა მზიანი, გარშემო ბურია ღამენათევარი (გ. ტაბ.). 3. გადატ. სიბნელე. მთისკენ აღმოჩნდა ღრუბელი, ცას მოეფინა ბურია (ხალხ.). დიალექტ. ბური ნისლი. დილას ისეთი ბური იყო, კაცს ვერ დეინახთი (ტაბაკინი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ბური ბურუსი. [საკიდლიანი] ვეშაგთ ნადენთა მთა-წვერთა თან ბურს დაადებს ნისლისა (ქხპ. I, 73, 16) – ალ. ჭინჭ.საშ. ქართ. II. ბური ხორბალი ჩვეულებრივი Triticum vulgare. აიღე ნიშასტაკი, დამწუარი ბური (ფანასკ. 339, 8). დიალექტ. III. ბური ნაღმის ასაფეთქებელი იარაღი, ქვის საჭრელი. ბურია, ქვას რო ჭრიან, ფოლადია გამოპირული (ვახანი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ბურს თავი რგვალი აქვს, პირი კი თხელი ლაღუმის საცლელად (ქვ.-იმერ. მრეწ. I, 320). კდეს ვბურღავთ ბურით (ქვ. რაჭ. მრეწ. I, 334). შდრ. ბურო (რუს.) საბურღი, სატეხი. ბურაო, ბურავო ბურღი (ხის სახვრეტად). – (ხევს. ჭინჭ., ზ.-იმერ. ძოწ.). IV. ბური გარეული ფუტკრის შავი ჯიში ზან. (ლაზ. თანდ.),დიალექტ. V. ბური თავსახური. დახურეს ორმოს ბური და ორმოში დარჩა (ჯავახ. მარტ.). შდრ. საბურველი, საბურავი.

საშ., ახ. ქართ. I. ბურანი 1. «არც ძილი, არც ღვიძილი» (საბა), – გარდამავალი მდგომარეობა ძილსა და ღვიძილს შორის (დაძინებისას და გაღვიძებისას). ვაჟო! მე ბურანში ვიყავი;სიზმარს თუ გიამბობდი. არაფერია (ს. შანშ.). 2. გადატ. გაურკვეველი მდგომარეობა, უგონობასავით. გულმა ცემა ერთს წუთს შეწყვიტა, დამეცა ბურანი, თვალთ დამიბნელდა (ილია). ◊ ბურანში ყოფნა თავის ტვინის ავადმყოფური მდგომარეობა. || გაუნათლებლობა, ბნელში ყოფნა. გეყოფათ ამდენ ხანს ბურანში ყოფნა… ახლა მაინც აახილეთ თვალები! (დ. მაჩხ.). აგრეთვე: (თუშ. ცოც.).ვფქრობთ, რომ ბურანი < ბურჰანი. ბუჰრანი (არაბ. ბუჰრან) კრიზისი ავადმყოფობის დროს. ბურჰანი გამომავალსა ოფლსა ჰქვიან. ბუჰრანისა და ცხელებისა ნობათის დროსა ავად მყოფსა კაცსა საჭმელი არ უნდა აჭამონ (იად. 122, 22). დიალექტ. II. ბურანი იხ. II. ბორანი. ტრიან გოგრისა და ხორცის ბორანი (ინგ. ჯან.) – რ. ღამბ.

საშ., ახ ქართ. I. ბურახი «ქერ-ფეტვთა და სხვათაგან სასმელი რამე» (საბა). ბურახი (თათრ.) ბოზა ფეტვისა – დ. ჩუბ. ბურახი კვასის მსგავსი სასმელია (ზ. ჭიჭ.). მერე ჩამჩებით აყოლებდნენ ზედ ჩამჟავებულ ბურახს, ლხინობდნენ (ე. ზედგ.). კერძებს ერთი გრაფინი ბურახიც მოაყოლეს (რ. ინან.). ახ. ქართ. დიალექტ. II. ბურახი მსხვილღეროიანი მაღალი ბალახი, – ლიხი. ფშ. თ. შამბი – ა. შან. ბურახი ბუერა, „უეცრათ ტახი გამოძვრა, ტაფობში ბურახიდამა (ბ. 343, 18 – ივ. ქეშიკ.). ბურახი ხშირი და მაღალი ბალახი (ხევს. ჭინჭ.). ბურახ [ბურახა] ტყე უღრანი ტყე. ძალიენ არს დათვიანი, ტყენ გვხვდებიან, ბურახანი (ხევს. ჭინჭ.).

საშ. ქართ. I. ბურდო (სპარს.) დურდო, მღვრიე სასმელი (დ. ჩუბ.). ვიეთნიმე დურდოს და ბურდოს არ განარჩევენ ხმარებაში – დ. ჩუბ. ბურდოიანი მღვრივე სასმელი – დ. ჩუბ. შდრ. დურდო წამხდარი ყურძენი – საბა. დურდო წყალი რო აიმღვრევა ხოლმე, იმას ვეტყვით (ღოლოვ.). ძირში რო ჩაილექება (მარაბ., ქართლ. მენთ.). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. ბურდო ზრო, ღერი მცენარისა – დ. ჩუბ. ბურდოსა და მტკველს შემოვიტან აივანზე ქვეშ გასაშლელად (ნ. კეცხ.). ქალმა წუმწუმას გაჰკრა და ბურდის შეუკეთა (ნ. ლორთქ.). შდრ. ბარდი. ბურდო ეკალ-ბარდი, ჩირგვი (მესხ. ფეიქრ.).შდრ. ბურდოსფერი მწვანე, ბალახისფერი. „სკლატის ხალათ ეცვავ, ბურდოსფერივ“ (თუშ. ცოც.). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. III. ბურდო ულეწავი ბზე (ფეტვისა) – (საბა), ფეტვის ნალეწი ანუ ბზის მტვერი (ვიეთნიმე ხმარობენ დურდოს მაგიერადაც) – ნ. ჩუბ. მიაშურეს სოროებში ფეტვის ბურდოს [თაგვებმა] (რ. ერისთ.). || ჩალაბულა, აწეწილი თივა. წამოვედით შინ და ხელით ყველამ თანაც წამოიღო ბურდო ქალამანში ჩასაგებლად (ვაჟა). დიალექტ. ბურდო ხორბლის, ქერის ან ფეტვის გალეწილი ჩალა „(ნანება) შორიდან აღმე სათრევსა, ბურდოს და თივას ჰტვირთავდა“ (ბ. 427, 21) – ივ. ქეშიკ.ბურდო ფეტვის წველი, არ ილეწება (ქიზ. მენთ.). იხ. აგრეთვე: ბურდნა (ნაწარმოებია ბურდო სიტყვისაგან) ფეტვის ლეწვა. შდრ. ბონდო (აჭარ. ნიჟ.).ბურდო თოკის მოკლე ნაჭერს რომ დაშლიან, დაარღევენ და ხელით მატყლივით გაწეწავენ, ამას ბურდოს ეძახიან. ხვრელები ბურდოთი მაინც ამოტენე, რომ სახლში მტვერი აღარ შემოვიდეს, – სთხოვა ცოლმა მეუღლეს (მთ.-რაჭ. ლობჯ.). ს.-ქართვ. *ბურდ- „ფშვნა, ლეწვა“ (ჩუხუა 2000- 2003).

ახ. ქართ. I. ბურსა [ლათ. bursa ჩანთა;სალარო] სასულიერო სასწავლებლის, სემინარიის საერთო საცხოვრებელი. წარმოვიდგინოთ თბილისის სემინარია. წარმოვიდგინოთ მისი ბურსა, მოწაფეთა კარჩაკეტილი ცხოვრება (თ. სახ.). დიალექტ. II. ბურსა თოვლიანი ნისლი (ქართლ. კირიონი) – ალ. ღლ. ს.-ქართვ. *ბურსა „ნისლი (თოვლიანი) (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. ბურჯღული ბურჯი. სადა არის შენი ლამაზად მოხდომილი ტანი და შავი თმა, ბროლის ბურჯღულზე სწორად შემოკეცილი (რუსუდ. 150, 31). ვფიქრობთ, რომ ბურჯღული < ბურჯი. ადვილი შესაძლებელია ბურჯი სიტყვის უშუალოდ არაბულიდან სესხება. შემდგომი ლექსიკური დამატებანი უფრო მოგვიანო პერიოდს განეკუთვნება და სპარსული გზა იგულისხმება, რადგან XII საუკუნე სპარსული სიტყვების შემოდინებისთვის საკმაოდ ხელსაყრელი პერიოდია (იმედაძე 2014, 120). საშ., ახ. ქართ. II. ბურჯღული (ბურჯღლი Cq) [დიდ–დიდი ნაბერწყალი ZA. დიდრონი საბერწყალი BCD. ცეცხლი – საბა. ბურჯღუმი, ბურჯღული ბლომად გამოყრილი ნაპერწკლები. შდრ. ბურჯღალი. ტერფით ცეცხლი დააკვესა, ქვათ ბურჯღული გაადინა («შაჰნამე»). მე მარად ვიყავი ცეცხლი სიყვარულის, ალი, ღველფი, ნაკვერჩხალი..., ბურჯღული (მ. სალუქვ.). ფიგურ. წავიდა ის დრო, თვალთაგან ცეცხლს რომ ბურჯღუმად ისროდა (ვაჟა). ზან. ბორჯღება თვალის მოჭრა, აჭრელება, ბორჯღოლი, ბორჯღლედი ნაპერწკლები (თვალისა) (მეგრ. ქობ.).

საშ. ქართ. I. ბუტი ბუშტი. ბუშტი (ვესიკა;ფუჩიკ CbqDE, ფუჩიეკ Ca) (ბუშტი და ბუტი E) ფსლის პარკი დაბუშტება – საბა. ბუშტი < (თურქ.) ბუშტ (იუსტ. აბულაძე).ს.-ქართვ. *ბუშთ-ბუშტი;დაბუშტება ქართ. ბუშტი (ჩუხუა 2017).ახ. ქართ. II. ბუტი [ლათ. buttis კასრი] დიდი, მუცელგანიერი ჭურჭელი, უმეტესად პლასტმასისა ან ხისა. მათ გულდასმით დარეცხეს ვეებერთელა კასრები და მუხის ბუტები («სოფ. ცხ.»). ყველაფერი გაწკრიალებული დახვდა – უზარმაზარი ბუნკერები, ბუტები, ჩანები, ქვევრები («ლიტ. საქ.»).

საშ. ქართ. I. ბუხარი (არაბ. ბუხარი) ორთქლი, კვამლი. ბუხარსა მალედ თავშიგა გაიყუანს (იად. 172, 36). თუ კაცისა ცხუირსა სისხლმან დაუწყოს დენა… ისი ცხროსა და სასისა ბუხრისაგან არის (ქანან. 229, 25). ღვინითა გამძღარიყო და ბუხრითა გატენილი მაღლად ამას იზახდა (შჰნ. III, 289, 28). საშ., ახ. ქართ. II. ბუხარი ღია (უკარო) ღუმელი აგურისა ან ქვისა, სახლის კედელში შიგნიდან დატანებული. გამიკვირდა: კამარა და კამარა შეკრული და იმაში ბუხრები იყო და საწვავი ყველა იქ მზადდებოდა (რუსუდ. 255, 9).იქით, პატარა მოშორებით, ვიღაც დედაბერი კედლის პატარა ბუხრის წინ ქვაბებს დასტრიალებდა (ილია). მამიდამ… ბუხარს შეშა შეუმატა (ნ.  დუმბ.).საბას მიერ „თურქთა ენად“ კვალიფიცირებული – „ყოველსა აორთქლებას სტომაქისა ანუ ქვეყნისა ბუხარად უწოდენ“ არაბულიდან მომდინარე სიტყვაა, ხოლო „კედელთა სახლისათა დატანებულსა საცეცხლეთა ბუხარსავე უჴმობენ, ქართული არ არის“, არაბულიდან მიღებული სპარსული / ბოჰარი ფორმაა (იმედაძე 2014, 54). საშ. ქართ. III. ბუხარი მარამა დევა დაბანი, კოჩივარდა, ვირის ყურა (იად. 205, 33). დიალექტ. IV. ბუხარი კაპარი „ბურახი“ – ა. შან. ბურახი > ბუხარი.

ძვ. ქართ. I. ბჭე შესასვლელი სახლთა ტაძართა – საბა. ბჭე «კარი», მთავარი შესავალი, კარიბჭე: „დადგეს შესავალთა მათ ბჭეთა ქალაქისათა“ – M, დადგეს კარსა ზედა ქალაქისასა“ (G, ისუ ნ. 20, 4). „შევიდოდეთ იწროს მას ბჭესა“ (მთ. 7, 13). „მიეახლნეს იგინი ბჭეთა ქალაქისათა“ (ლ. 7, 12). „აღიკიდიან და დასჳან… ბჭეთა თანა მის ტაძრისათა“ (საქ. მოც. 3, 2). „დადვეს იგი ზღურბლთა ზედა მის ბჭისათა“ (H – 341, 685). „დაშთეს იგინი გარეშე ბჭეთა“ (მ. სწ. 59, 3). ბჭითი-ბჭედ კარიდან-კარამდე. განზომა ეზოჲ იგი ბჭითი-ბჭედ (O, ეზეკ. 40, 23). საშ. ქართული: ბჭე: მუნებურნი ვაჭარნი ფარჩას გაუშლიან შესავალს ქალაქის ბჭეშია და ზედან გარდაუვლის ხელმწიფე თუ ხანი (კალმას. 222, 4). აღახვენით, მთავარნო, ბჭენი (დ. გურამ. 155, 7, 1). საშ. ქართ. გადატ. ბჭე „გულის კარი“. ქაავ მჭედელს წინა ქონდა ტყავი, კალთას უკუსაკრი, / ცეცხლისათვის მოსაფენი ბჭედაზედა წესი არი (შჰნ. III, 443, 2). შენი სიცოცხლე გაგრძელდეს საუკუნემდე ბრჭეო და, მოჩივართ დია ეღირსოს თქუენის გულისა ბჭეო და! (ქილ. 402, 15). ახ. ქართ. ბჭე ძვ. 1. დიდი კარი, შესასვლელი. მზის ყვავილი გადაშლილა დიდუბიდან ისნის ბჭემდე (ა. ბაშ.). ბაღი მაქვს იგეთ-აგეთი, გარს ზღუდე, ხუროს ნაგები… უჩემოდ ვერვის მიართვეს იმის ბჭის კარის საღები (ბაჩ.). ისევ დახშავდნენ ბჭეებს ციხისას (კ. გამს.). გუნდის ზეციურმა ხმებმა კვლავ აღავსეს ტაძრის მაღალი ბჭეები (რ. ჯაფ.). ბჭენი ჯოჯოხეთისანი ძვ. ჯოჯოხეთის კარი. გაისმა ჯოჯოხეთის ბჭეთა რაკუნი (ვაჟა). დაიქცა ბჭენი ჯოჯოხეთისანი (ნ. ლომ.). 2. გადატ. ზღუდე-გალავანი, რაშიც ასეთი შესასვლელია დატანებული. იქნებ დაღამებამდე რომელიმე ქალაქის ბჭეს მივაღწიოთ (ა. სულაკ.). ფიგურ. გაზაფხული სალამზეა, ქართლის ბჭესთან შემოსული (გ. ლეონ.). ბჭე გამოიყოფა ხევსურულში დადასტურებულ კომპოზიტში ჭერაბჭონი სახლის ჭერი და კუთხე-კუნჭულები, – ჭერი და ბჭეები (ხევს. ჭინჭ.). გამოთქმულია მოსაზრება რომ ქართ. ბჭე ნასესხები უნდა იყოს ადიღური ენებიდან (შაგიროვი, 1977, 84). ვფიქრობთ, რომ ბჭე < მჭე „მჭერი“.ძვ. ქართ. II. ბჭე «მთავარი», «კრიტისი», მსაჯული, მოსამართლე. მისცეს პილატეს ბჭესა C – „მისცეს იგი პილატეს მთავარსა“ (DE, მთ. 27, 2). „მე დღეს მოცალე ქმნილ ვარ და ბჭე და კრიტის“ (მ. ცხ. 225r). „უკუეთუ დიდი... საქმე არნ გინა სამეფოჲ, გინა ბჭისაჲ, ეკლესიას დაიუბნის ძმანი“ (ი-ე. 38, 4). ბჭეთ-მწიგნობარი მდივან-მწიგნობარი: „დავწერე... ბჭეთ-მწიგნობარმან გორდიანე მეფისამან“ (ფლკტ. 160,22).ბჭე მოსამართლე: „ესე ბურჯი კათალიკოზთა, ებისკოპოსთა და ბჭეთაჲ არს“ (ეტლ. 9, 12) ...„მი სნი არიან... და ადგილთაგან ეკლესიაჲ და მონასტრები და ბჭეთა საჯდომი“ (ეტლ. 9, 16). საშ. ქართ. თინათინ ზედა აწვივა ტახტსა მეფეთა ზეთასა;ტარიელ უთხრა: „შენ დაჯე! სწადიან ბჭესა ბჭეთასა“ (რუსთაველი). თქვენსა და ჩვენსა შუა მოსამართლე და, შემოქმედი იყოს ამისა მოწამე ბჭე (შჰნ. III, 473, 38). პირველ ბჭედ საშუალ გცნობდეს (თეიმ. 325, ქვ. 3). ყოველსა წელიწადსა ჰხამს გამორჩევა ბჭისა, ნებითა მეფისათა (სამ. ბატ. 12, ქვ. 5). დავსხედით ღმრთის შიშს ქუეშე ბჭედ და მოსამართლედ (სამ. IV, 691, ქვ. 14). ახ. ქართ. მოსამართლის მნიშვნელობის ბჭე ქეგლის მიხედვით უკვე ძველი ფორმაა. ბჭე ძვ. სადავო საქმის გამრჩევი, – მედიატორი, მოსამართლე. სტუმარი რომ ბჭედ დადგება, სახლი მაშინ სწორდება (ანდაზა). ბჭეების მეტი ყველანი დაითხოვეს და დაიწყეს განსჯა და აწონა ყველა ჩვენებისა და გაგონილისა (ა. ყაზბ.). დიალექტ. ბჭე რაიმე სადავო საქმის გადასაწყვეტად თავშეყრილი უფროსები, მერჯულე ხალხი. ლხინსა ვეძებდი, ვერ ვპოვე, ჭირი ჩემზედა ბევრდება. ბჭეს ვკითხე, მითხრა: „გაიძელ, შენ სხვა არაი გერგება“ (ხევს. პოეზ. 675, 5). სალაშქროს დროშას ხკაზმევდეს ბჭენი და ჴევის-ბერია (ხევს. პოეზ. 541, 23). – „რაი გაღბჭევით, ბჭეებო? რაისანი ხართ მთქმელნია?“ (ხევს. პოეზ. 560 ბ, 18) – ალ. ჭინჭ. ბჭენ სასამართლო, მსაჯულთა შეკრებილობა. ბჭენ შიჸყარნიან (თუშ. ცოც.). ბჭე შეიძლება შემდეგი ფონეტიკური სახითაც შეგვხვდესბრჭე ან მობრჭე განმსჯელსა და მოსამართლესა ეწოდება (თ. ბაგრატ.). გეაჯები შენ, მართალსა ბრჭესა (ვეფხ. 959, 1)....შენ მარტო მისრულ ხარ ბრჭისასა და ცუდად უსამართლო დია გითქუამს (ვისრ. 118, 16). ვაჟო, რად ვიბრძვით, ბრჭემ გვისამართლოსო! (ქილ. 402, 10). ჩუენ ბრჭეთა ასრე გავაჩინეთ (სამ. IV, 52, 15). დავსხედით მათისა კარისა ბრჭენი და მოურავნი (სამ. IV 46, ქვ. 1). სწადიან ბრჭესა ბრჭეთასა (ვეფხ. 1542, 2). პრჭე: გივი იტყვის: შემოქმედო, პრჭე ხარ, ამას ემართლები (შჰნ. II, 4256, 1).პჭე: შეწევნითა ღმრთისათა დავსხედით ჩუენ პჭენი (სამ. IV, 114, 53, 11). საშ. ქართულში ერთმანეთის პარალელურად გვხვდება ბრჭე და პრჭე შდრ.: გათენდა და ტანს ჩაიცვა, ეხვეწების პრჭეთა პრჭესა (შჰნ. II, 4505, 1). ხევსურულში გვხვდება მბჭე: ბევრაის მტრისა გამრიგესაო ენასა მბჭეჩი ზიდავ-ღაეო? (ეთნ. III, 1, 11) – ალ. ჭინჭ. მბჭე-ჴევისბერნი: აბეჩვ, ჴუნჩალაურაო, მბჭე-ჴევისბერჩი მაარულო (ეთნ. III, 2, 4) – ალ. ჭინჭ. ბჭე სიტყვის ომონიმურ ცალების შესახებ შემდეგი მოსაზრებები არსებობს სამეცნიერო ლიტერატურაში:1. სახელთა ფუძეებისაგან ნაწარმოები მოქმ. გვარის ობ-იან ზმნათა შორის ა. შანიძეს დასახელებული აქვს ასევე ბჭე (= მოსამართლე) – ვბჭობ („კაცი ბჭობდა“) (შანიძე 1980,402). 2. ივ. ქავთარაძეს მიაჩნია, რომ საშუალი გვარის -ობ სუფიქსი მოუდის მოქმედებითსაც, რომელსაც ჩვეულებრივ ა- პრეფიქსიც შეიძლება ექნეს: გან-ა-ბჭობ-ს, ნამყო წყვეტილი განაბჭო (კიმ. I, 120,14). უძველესი წარმოების დამახასიათებელია მიმღეობა ბჭე < მ-ბჭე (შდრ. ძალ-ი: მ-ძლ-ე) (ქავთარაძე 1954, 109). 3. ფუძის მომდევნოდ გაუჩინარებულია -ევ მარცვალი: ბჭ < *ბჭევ (კაცობრივ განბჭე, სწავლ. 29, 20;ფრიადითა გამოძიებითა განბჭო, ცხრ. 118, 20;შდრ.: განვაბჭვეთ, სკლ. სბთ. II, 158, 5;*ბჭევ > ბჭვ. ბჭვ-მარტივდება, > ბჭ, ამ უკანასკნელისაგან > პჭ, შდრ.: პჭობა, გურმ. 169, 23, 1;ერთელიშვილი 1970, 271). 4. ბჭე სიტყვათა ომონიმია მეორეულია და ბიბლიურ რეალიებთან უნდა იყოს დაკავშირებული. ცნობილია, რომ ბიბლიურ სამყაროში, -იერუსალიმსა თუ სხვა ქალაქებში გალავნის შესავლელთან, ბჭესთან, კარიბჭესთან თავს იყრიდა მილეთის ხალხი და აქ წყდებოდა ქვეყნის ყველა საქმე – სასამართლო, სამედიატორო თუ სხვ. ეს იყო მსჯელობის, თათბირის, ბჭობის ადგილი. ამ საქმიანობის წარმმართველი კი იყო ბჭესთან მდგომი პიროვნება – გამრიგე, მომწესრიგებელი, რომელსაც როგორც საუბარში ზ. სარჯველაძემ აღნიშნა, შეიძლება მ-ბჭე ერქვა. შემდგომში თავკიდურა მ-ს დაკარგვამ გამოიწვია კიდეც ის ომონიმია, რაზედაც ზემოთ იყო ლაპარაკი. ამგვარად, მოსამართლის“, „მსაჯულის“ სემანტიკას ამ შემთხვევაში უდევს „კარის“ (ბჭის), „შესასვლელის“ მნიშვნელობა. თვითონ ბჭე კი უნდა მომდინარეობდეს მჭე სიტყვისაგან, სადაც უნდა გამოიყოფოდეს ჭ ძირი, მ- ე კონფიქსით ნაწარმოები. მ-ჭე კონფიქსით ნაწარმოები მ-ჭე (> ბჭე) ოდესღაც ნიშნავდა – „მჭერი“, დამჭერი“. კარი – ბჭე < კარის მჭე „კარის დამჭერი“. ...ამა ვე სიტყვას უკავშირდება ბჭობა-ც *მბჭის საქმიანობა (თოფურია 1998, 106-108). 5. ბელა შავხელიშვილის ზეპირი ცნობით, ბჭე-ში თავკიდური *ბ- კლასის ნიშანი უნდა იყოს, მისი *ბ-კლასი იმას მიუთითებს, რომ შესაძლოა ბჭე - *ჭა-ს (*ჭა-ი > *ბ-ჭ-ე) უკავშირდება, და თუ გავითვალისწინეთ, რომ ჭა მოსახლეობის თავშეყრის ადგილი იყო, მაშინ *ბ-ს დამატება ზმნაში *ბ-ჭობა – კანონზომიერია, რადგან იგი მრავლობითი კლასის მარკერია. ჭიშკარიც ხომ აქედანაა > ჭი-ს-კარი (თავდაპირველად ჭას ხომ უკეთდებოდა ერთგვარი ღობედაცვა, რომ არ დაბინძურებულიყო ან განგებ არ შეელახათ ეს ადგილი.6. ბ. გიგინეიშვილის მოსაზრებით, ბჭე წარმოშობით მიმღეობაა და აღნიშნავს მას, ვინც ბჭობს. ნაწარმოებია იგი მ–ე ცირკუმფიქსით ბჭა- ძირისაგან. თავდაპირველი *მ-ბჭ-ე არ შემონახულა მ-ს დაკარგვის გამო ბ-ს წინ სიტყვის თავში… თვით ბჭ- ძირის ეტიმოლოგია დაუდგენელია (გიგინეიშვილი 2016). ჩვენც მიგვაჩნია, რომ ბჭე (< მ-ბჭ-ე) ვინც ბჭობს.

საშ. ქართ. I. გაბრა ძვ. „ცხენის საწმედელი» (საბა). შდრ. ამავე მნიშვნელობის (თურქ.) გებრე.საშ. ქართ. II. გაბრა: გაბრა ანგარიშში ჩავუგდებ – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. გაბრა სახელი გაუბრის, გაებრება ზმნათა მოქმედებისა, – რაიმეს ბადლად მიჩნევა, ანგარიშში ჩაგდება, რაიმეს სამაგიეროდ ჩათვლა, – გაქვითვა. ვალში გაბრა. – იმ ბიჭებს რომ ღვინის მაგივრად წყალი მიეცი, იმას გაბრა არ უნდოდა? (გ. პაპუაშვ.). შდრ. ბარება გავუბრი, გავუთვლი – დ. ჩუბ. ზან. გაბრა საწონი, პინების გამთანაბრებელი. გაბრა თანასწორი, გულისსწორი;თეთრყურძნიანი ვაზის ჯიში;ცხენის სამუნველზე იტყვიან (მეგრ. ქობ.).

საშ. ქართ. I. გაზი ჰაეროვანი სინოტიე – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. გაზი [ფრან. gaz] 1. ნივთიერების აიროვანი მდგომარეობა, – იგივეა, რაც აირი. რატომ ამოგუდეს გაზით პარტიზანები, რას ამბობდნენ? (ო. იოს.). 2. საერთო სახელწოდება გაზისებრი ან ორთქლისებრი საწვავი ნივთიერებებისა, რომელთაც იყენებენ გასანათებლად, გასათბობად და სხვა მიზნებისათვის. შიშინობდა სადგურის დარბაზში და ბაქანზე დაკიდებული გაზის სანათი (ს. კლდ.). ◊ მძღოლმა… მანქანა დაძრა, გაზი მისცა (რ. ინან.). საშ. ქართ. II. გაზი მარწუხი – საბა.განჴურვებულის გაზებით დაგლიჯეს (ქეთევანს) ძუძუები (ქ. ცხ. II, 402, 9). ვერავინ გაგვყრის გაზითა, ვერცა კვერითა (რუსთ. მიმბაძ. 36, ქვ. 1). ტანთ მიჭირებენ ცხელ-ცხელ გაზებსა (დ. გურ. 308, 4). ახ. ქართ., დიალექტ. გაზი 1. ლითონის ორტუჩა ხელსაწყო, რომელიც იხმარება რაიმეს (ლურსმნის, კბილის…) ამოსაძრობად. ვუთხარი თუ არა კბილის ექიმს ჩემი სურვილი…, მაშინვე სავარძელში ჩამსვა და საუკეთესო გაზები ამოალაგა (შ. არაგვ.). ხედავ, თაროზე პატარა ჟანგიანი გაზი დევს (ჭ. ამირეჯ.). იხ. ამავე მნიშვნელობით: (თუშ. მრეწ. I, 160.,ზ.-იმერ., მრეწ. I, 266., ქვ. სამეგრ. მრეწ. III, 1, 249). აღდგენილია ს.-ქართვ. *გაძ- „თოხი“, „მარწუხი“ (ჩუხუა 2000-2003). საშ., ახ. ქართ. III. გაზი ბრჭყალი (ცხოველისა, ფრინველისა). გველნი ნაკუთალთ მღერღენ გაზებსა (დ. გურ. 308, 14, 2). არწივი გაჯავრდა, დაჰკრა გაზი; ყორანი მხარგაშლილი თავქვე წამოვიდა (ვაჟა). [ვეფხვმა] გაზით გაართვა კალთანი ჯაჭვისა, ჯავშანისანი (ხალხ.). დიალექტ. გაზით გაართომს გაზით დაუგლეჯს, დაუფხრეწს. [მოყმე] ფარს უფარობს და ვერ ასწრობს, ვეფხვნი ჩქარნია კლდისანი, გაზით გაართვნა კალთანი ჯაჭვისა, ჯავშანისანი (ხევს. პოეზ. 519, 11), – ალ. ჭინჭ. შდრ. გაზვაჲ (თუშ. ცოც.). მ. ჩუხუას აზრით, ს.-ქართვ. *გაზ- „წვივი;წვივის ძვალი (ძარღვი)“ > ქართ. გაზ-(ა) : სვან. გოჯი < *გოჟი: სვან. განზ < *გაჟ (ჩუხუა 2000-2003).ახ. ქართ. IV. გაზი ქსოვილი. საღამოს დიასახლისი... პირისფერი გაზის კაბით დაფრიალებს (ეკ. გაბ.). საყელოდან ოდნავ ამოსწეოდა გაზის წითელი შარფი (რ. ინან.). დიალექტ. გაზი (გაზ) მარლა. გაზი [სირიის ქალაქ ღაზის სახელის მიხედვით] თხელი, გამჭვირვალე. თავზე ლამაზი გაზი ებურა (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). სახლეების მაგივრათ გაზსა და აგრამატის არშიას აკერებდნენ (შ. კახ. მრეწ. III, I, 42).დიალექტ. V. გაზი გაზის ხის მტვრისაგან დამზადებული ტკბილეული (შდრ. სპ. Gäz − მცენარე, რომელიც იძლევა ტკბილ ფქვილს) (ფერეიდ. ჩხუბ.)

საშ. ქართ. I. გაზირი მისანი (დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. II. გაზირი იხ. IV. გაზი. სამი საზაფხულო თავზე მოსახვევის მეტი ვერ გიშოვე, შვილო…;აი, ალისფერი გაზირისა, ჩაგხატავს, შენმა გაზრდამ (ლ. არდაზ.).

საშ. ქართ. I. გაზმაზუ: იგივე გაზამაზუ. გაზმაზუ (იმას ჰქუიან) რომე გუნდშიგან სხუავე გუნდა იდვას (ქანან.). საშ. ქართ. II. გაზმაზუ ძროხის ენა (სპ. gavzabani), ქართ. გრაკის ხე გრაკის ხის ხილი აიღე… ამულა, გაზმაზუ თვითოსაგან ოროლი დანგი (ქანან. 73, 37).ცხელი მას ესე ყურსი შეუწყევით, – გაზმაზუ (ფანასკ. 243, 21).

საშ. ახ. ქართ. I. გალი მშვილდად მაქვს და ისრად გია (ბეს. 115, 14). ცრუმან საწუთრომ მარიდა პირი, ვით გალსა ხესა გამიხმო ძირი (დ. გურამ.). შემქმნა უშრტო, უნაყოფო, ვით ხმელის ხისა გალია (დ. გურამ. 144, 558, 1).გალი ძვ. და კუთხ. შტოებგაცლილი, უშტოო ხე. მე მარტო რას გავხდები, გალივით ვარ ამ უდაბნოში (ნ. კეცხ.).დიალექტ. გალი გუდ., მთ., მოჴ., ჴ., თ. გრძელი და მომსხო შეშა (გაუჴეჩელი). „ხე, რასაც კაცი მჴარზე შაიდებს“. შეშას გალს აქვ ბარაქაჲ, ტოტები-დ ფიჩხ უბარაქო (თუშ. ცოც.). გალი 1. შტოებგაცლილი ან ბუნებრივი უტოტო ხის ნაჭერი….ყვე ლა სახლის პატრონი შასხამს ცეცხლში ხუთ-ხუთს შეშის გალებს, მაუდებს ცეცხლს (ბ. გაბ. 150, 19;ხევს. ჭინჭ.).2. ტყავის (ქურქის) კალთებში გასაყრელი დაჭრელებული ხეები (იყრიდნენ, რომ კალთა არ დაჭმუჭნილიყო). … ტყავის კალთაზე გალები, ხუთაით გავსებულია (ალ. ოჩ. 137, 12). გალ-ნ-ი ყდის, საქსოვი დაზგის იარაღი, ორი წვრილი და გლუვი ხე. ორშიანს სულ შჭირდება სამი გარა, ოთხი ქიჩი, ორნი გალნი და ერთი საშევარი (ნ. ბალ., ხევს. ჭინჭ.).ძაფის ერთი წვერი. შდრ. გალა. „თითო მარცლად ვთლი ოთხ-ოთხ გალს“ (მოხ. ქავთ.). დიალექტ. II. გალი: ფერცხლის გალი ნეკნი. შდრ. VI. გალა;I. გალო. ორ-სამ ფერცხლის გალ ხქონივ ჩამტვრეულ, იმის სიცოცხლე საორჩიგოი (ხევს. ჭინჭ.). საშ. ქართ. III. გალი საკუჭნაო (დ. ჩუბ.). იხ. I. გალია.გალეა, გალია, გალიაკი – საბა. შდრ. გალია, გალიაკი. შემოსულია ბერძნულიდან (გიგინეიშვილი 2016). IV. გალი კაბინა. გალი – ამწევი მოწყობილობა (ლითონის კაბინა), რომლის დანიშნულებაა შახტის ჭაურში სასარგებლო წიაღისეულისა და ფუჭი ქანის ვაგონებით ზიდვა, სხვადასხვა მასალისა და მოწყობილობის ჩაშვება და მომუშავეთა ჩაყვანა-ამოყვანა (ტექნ. ტერმ.). ახ. ქართ. V. გალი სპეც. [გალილეო გალილეის გვარის მიხედვით] აჩქარების ერთეული (= 1 სმ/წმ2) – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. გალა მხალი დაწნული გასახმობად – საბა, დ. ჩუბ. ახ. ქართ., დიალექტ. გალა გასაშრობად და შესანახად დაწნული ბოსტნეული ან ხილეული (უმთავრესად – ხახვი, ნიორი, ღოლო…). ქურდი, ქურდი, ბაცაცა – ნივრის გალა მომტაცა (ხალხ.). მარნის ჭერზე ნივრისა და ხახვის გალები ჰკიდია (ო. ჭილ.). ფიგურ. ცხენების შეკრთომამ გაუწყვიტა ფიქრების გალა (კ. გამს.). სხვენში… ხახვისა და ნივრის გალები ეკიდა (გ. ლეონ.). აგრეთვე გალა-გალა{დ} – ქეგლ.ჩემმა დამ სამი გალა ღოლო გამამიგზავნა ამას წინეებზე (ჯავახ. ზედგ.). ივ. ჯავახიშვილის აზრით გალა „მხალი დაწნული გასახმობლად“ თავკვეთილი ვნებითი მიმღეობის ფორმის „ნაგალავი“-საგან შეიძლება იყოს წამომდგარი. ეს ტერმინი, ვითარცა მიწითგან ამოგლეჯილი და ნაწნავის აღმნიშვნელი გვაფიქრებინებს, რომ „გალვა“ ოდესღაც ამოგლეჯისა და მოწყვეტის აღმნიშვნელიც უნდა ყოფილიყო (ჯავახიშვილი V, 1986, 100).დიალექტ. II. გალა ტყავის გასაჭიმავი ჯოხი (ჩაჩ.) – (შან.). იხ. I. გალი. ახ. ქართ. III. გალა [ფრან. gala] 1. მე-17-18 სს.-ში დიდი ზეიმი მეფის სასახლეში. გალა-კონცერტი დიდი საზეიმო სანახაობა;დიდი კონცერტი. გალა-კონცერტების დროს… ქართული ცეკვები ჩართო („ახ. ივერ.“). დიალექტ. IV. გალა: გალა ჩაი უფერული, ღია ფერის, ბაცი ჩაი. „გალა ჩაი უნდა დავლიო მე“ (საჩინ. შარაშ.). გალა უფერო სუსტი (ზ. გურ. კიწმარ.). გალა ვოტკა სუსტი, რბილი არაყი. „აი გალა ვოტკა დალიე“ (გურ. ჯაჯ.). გალა ფერი ღია ფერი. „ეს რძე რატომაა ასთე გალა, ისე გავ წყალი დიგიმატებია!“ (აჭარ. ნიჟ.). თუ გამიგალდა (არაყი), უნდა გავაკეთო, გალა ოტკას სპირტს მივცემთ (გურ. იმნ. 301, 11). გალა (ხუმრობით) დაუოსტატებელი. „გალა უსტა“ (გურ. მალაზ.). მ. ჩუხუას მიერ აღდგენილია ს.-ქართვ. *გალ- „ძლიერება, ღონე“ > ქართ. გალ-ა, გალ-: სვან. გა- < გალ- (ჩუხუა 2000-2003). დიალექტ. V. გალა (კახ.) საქონლის ნაკვალევი ბილიკი ტყეში ან მინდორში (კახ. მარტ., იმნ.). გამოთქმულ მოსაზრებათა მიხედვით: 1. ქართულ გალ-/გლ- ძირის შესატყვისი უნდა იყოს სვანური გილ-/გლ- ძირი. ქართული და სვანური ენების მასალა შეაპირისპირა ვ. თოფურიამ. გ. კლიმოვმა საერთო-ქართველური ფუძე-ენის დონეზე აღადგინა *გლ-არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). 2. ჰ. ფოგტიც აღნიშნავს რომ გლეჯა ზმნის ძირი მარტივი სახითაა გლა ზმნაში „დამსხვრევა“ (ფოგტი 1968, 290). 3. ს.- ქართვ. *გალ „ტეხა, დანაყვა-ჩეჩქვა“ (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ., დიალექტ. VI. გალა: იხ. I. გალო. ადგილი ფრინველის ფეხზე, სადაც დეზია;საქონლის ფეხის ძვალი კოჭსა და წვივს შორის: ფრინველის ფეხის ერთ-ერთი ძვალი კოჭსა და თითებს შორის (ყვავი) წაადგა თავსა, როს ბრძენი (სვავი) სწიწკნიდა ძროხის გალასა (ვაჟა) – ალ. ჭინჭ.VII. გალა ყომარის თამაშობის დროს იციან: გალა! (ი. გრიშ.). VIII. გალა [შუმერ. ], გალუ [აქად. ] შუმერულ-აქადურ მითოლოგიაში მიწისქვეშა სამყაროს გამძვინვარებული დემონები საშინელი შესახედაობს, შეუბრალებელი და მოუსყიდავი (რადგან არ საჭიროებენ საჭმელ-სასმელს) – ა. სიხ. IX. გალა (გეილ.) ახალზელანდიური ვაშლის ჯიში, წითელი ფერის ნაყოფი (ფეხმოკიდებულია საქართველოშიც – ა. სიხ.

საშ., ახ. ქართ. I. გალია: რა ხელ-ჰყრის პატივს ნაზი ბულბული, გალიაშია დატყვევებული (ნ. ბარათ.).აქ აღაშენა შანშემ ციხე-სიმაგრედ თჳსად, არამედ ექმნა გალიად, რამეთუ გამოიყვანეს ცოლი და დედაწული მისი მუნიდამ (ქ. ცხ. IV, 362, 24). V საუკუნეში გალიაკი ქალებისათვის განკუთვნილი საჯდომი ადგილის სახელი ყოფილა გალიაკი (გალეაკრი) თავის სამშობლო ენაში (ბერძნულია წარმოშობით) იმას ნიშნავს, რასაც თანამედროვე გალია (პირუტყვთა თუ ფრინველთა დასამწყვდევი) (ძიძიგური 1965, 191-192).ახ. ქართ. გალია. მავთულის ან რკინის ბადის შემოზღუდული სადგომი ცხოველების ან ფრინველებისათვის. ვერ გაუძლოს ბნელ გალიას ცის კამარას დაჩვეულმა (ა. აბაშ.). ორივე გალია ვალიკომ დაწნა კატაწნორის წითელი წნელისაგან (რ. ინან.).დიალექტ. II. გალია იხ. I. გალა. წადი, ნივრის გალია რო არი იქ, შეაწყვვიტე ნიორი და წამეიღე (მანდაეთი). ნივრის გალია კიდია (წყალშავი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). აგრეთვე: სააბრაშუნია გალია: საკერავ გარმავიტანე სააბრაშუნე გალიო (ფშ.-ხევს. პოეზ., 202, 12).

ახ. ქართ., დიალექტ. I. გალო ღრუიანი ძვალი ბარძაყისა (მკლავისა.). გალოს გავტეხდე შურთხისა (ხალხ.). მეორე დილა გათენდა, გალო გამოვხარ წვნიანი (ვაჟა). || ბარკლის დიდი ნაჭერი;გამოხრული ძვალი. ლეშზე ნაჯდომი არწივი გალოს ჩაყლაპავს ძვლიანსა (ხალხ.). გალო (ჩაჩნ. გუოლა „ნიდაყვი, მუხლი“). ღრუიანი ძვალი (ბარკლისა, წვივისა, მკლავისა…) გვერდით მოგისვა ყორანი: „გალო გამოხარ წვნიანი“ (ხევს. პოეზ. 43, 11) – ალ. ჭინჭ. გალო, გალი ნახური წარმოშობის სიტყვა ჩანს (უთურგაიძე 1966, 64). იხ. ასევე (ფშ. შან., ხორნ., მოხ. ქავთ., თუშ. ცოც., ხუბ.). ახ. ქართ. II. გალო [ძვ. ბერძ.] ღია ფერის წრეები, რკალები, სვეტები, ლაქები, რომლებიც შეინიშნება მზის და მთვარის გარშემო ან სიახლოვეს;გამოწვეულია ჰაერში შეკიდულ ყინულის კრისტალთა გარდატეხით და არეკლვით – სიხარ. ფანჯრის ცენტრში მოთავსებული მანათობელი წრე ცნობილი ალქიმიური სიბოლოა – გალო – ოქროს სული (რემბრ.). ახ. ქართ. III. გალო საწყაო. შვიდი მილიონი ძირი ვაზი ას ოცდაერთ ათას გალო ღვინოს იძლევა (თარგმ. ნ. კურდღ.). შდრ. გალონი (ინგლ. gallon) თხევადი და ფხვიერი სხეულების საწყაო სხვადასხვა ტევადობისა – მ. ჭაბ.IV. გალო [ძვ. ბერძ.] მარილი. სიტყვის ნაწილი, რომელიც მიანიშნებს მის კავშირს მარილთან, მარილებთან მაგ. გალობიონტები (გალო+ბიონტი) გადამლაშებულ წყალსატევთა ცოცხალი ორგანიზმები – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. გარიელი ფრინვ. – საბა, დ. ჩუბ. ახ. ქართ. გარიელი [melanitta] გარეული ფრინველი ბატების ოჯახისა. აგრე მოგდევ თავრიზამდე, ვით მწყაზარი გარიელსა (თ. რაზიკ.). არ აკლდათ არცა დიდ ლიად და პრაწიად ხმობილნი ჩიტნი, გარიელი, ჟერო და ყანჩა (გ. გოგიაშვ. თარგმ.). ეს ფრინველი გარიელა სახით დასტურდება ფშაურში, ქართლურში, ქიზიყურში.ახ. ქართ. II. გარიელი სპარსულად ჰანგის სახელია (ი. გრიშ.).

საშ., ახ. ქართ. I. გაფი შაირი რვა მარცვლოვანი და 5 ტაეპოვანი – დ. ჩუბ. გაფი (არაბ.-სპარს. kaff) [ოთხმარცვლოვანი ტერფის ერთ-ერთი (უკანასკნელი) მარცვლის ჩავარდნა]. პოეტ. ლექსთწყობის ერთი ფორმა-რვამარცვლოვანი და ხუთტაეპიანი ლექსი. რა ზომა უფრო მოგწონს ლექსისა:შაირი, გაფი თუ მუხამბაზი (კ. მაყ.). შეიბნენ ერთად შაშვი, კაკაბი, ბესიკის გაფი და საიათნოვა (ტ. ტაბ.). დიალექტ. II. გაფი (ჩიქ.) ამბავი, საქმე: შავკერეთ გაფი – გადავწყვიტეთ (ფერეიდ. ჩხუბ. 314). დიალექტ. III. გაფი ჩათოს (თხის ბალნისაგან ან ცხენის ძუა-ფაფრისაგან, აგრეთვე საქონლის კუდის ბალნისაგან დაგრეხილი და დაწნული ბრტყელი საბელი. ერთ თავზე დამაგრებული კობალა გაფი ჩათო, ერთ თავზე დამაგრებული პატარა კობალა ხით (სოფ. ოკამი, ჯავახ. ზედგ.).

საშ. ქართ. I. გეზი წყლით კიდე გასავალი– საბა. ახ. ქართ. გეზი 1. მიმართულება;გზა;კურსი (გარკვეული პუნქტისაკენ). [ჩიტებმა] იცოდნენ მიმინოს მოსასვლელი გეზი და თვალი… ეჭირათ, რომ… მოესწროთ საბძელღობეებში შეძრომა (თ. რაზიკ.). 2. გადატ. (მოქმედების, მსჯელობის…) მიმართულება, ხაზი, კურსი. მეფის მიერ ამ ბოლოჟამს აღებული გეზი არც ჭყონდიდელს მოსწონდა (კ. გამს.). 3. კვალი, ნიშანი. ბევრი იარა კარიდან კარს ზურიამ და გიორგის გეზს ვერსად მიაკვლია (მიხ. მრევლ.). 4. კუთხ. თოფის დასატენი, – ზუმბა. 1. შესაძლოა შემოსულია თურქულიდან (შდრ. თურქ. გეზი) (გიგინეიშვილი 2016).2. აღდგენილია ს.-ქართვ. *გეზ- „გაგზავნა, სვლა;გზა, გეზი, გზა (ჩუხუა 2000-2003). საშ. ქართ. II. გეზი უფრთო ისარი – საბა, დ. ჩუბ. შდრ. (თურქ.) გეზ სამიზნე კორა.

საშ. ქართ. I. გელა თორნის სარეველი კეტი – საბა. ახ. ქართ., დიალექტ. გელა 1. ხის ან რკინის კეტი მოღუნული ბოლოთი, ცეცხლის საჩხრეკი. 2. ლურსმნის ამოსაძრობი ორკაპი რკინა. მუნჯი ყველგან თან ახლდა, რათა საჭირო ხელსაწყო, ყადაღა ლურსმანი იქნებოდა თუ პირდაბჩენილი გელა, თავის დროზე მიეწოდებინა (რ. ჯაფ.). გელა ლურსმნის ამოსაღები ორკაპა რკინა (ზ.-იმერ. წერეთ.). გელა რკინის იარაღი, რომელიც ლურსმნის ამოსაღებად იხმარება. გელა მთხოვა ივანემ (განთიადი (ზ.-იმერ. ძოწ.). აგრეთვე: (ზ.-იმერ. მრეწ. I, 266;რაჭ. კობახ.;იმერ. გაჩ.). შდრ. გელბერი გელა, ცეცხლის საჩხრეკი. „გელბერი მომიტაი, სობას შუუჩიჩხინო!“ (ად., ჩვენ. ფუტკ.). შდრ. (თურქ.) გელბერი ცეცხლის საჩხრეკი, გელა. აგრეთვე: ახ. ქართ., დიალექტ. გელბარანი დიდი მარწუხი რკინის მსხვილი ნაჭრების დასაჭერად. იასაულმა… გელბარანს ფეხი წამოსდო და წაბარბაცდა (ს. დემურხ.).ახ. ქართ. II. გელა ნარდის თამაშში: მოკლული ქვის გასაცოცხლებლად საჭირო კამათელი რომ არ დაჯდება (ა. სიხ.). შდრ. ამავე მნიშვნელობის. (თურქ.) გელე დიალექტ. III. გელაი მსხვილნასვრეტებინი საცერი (ცხავი). გელაი საცერია ესა, ამაში არ გეიცრება, ქატო გაყვება (ინ.). გელაი საცერი გვათხვევითო, ბაღვმა (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).ძვ. ქართ. IV. გელ(ის)-ყოფა ლაგმის დადება: „უბრძანა სებასტიანე გელ-ყოფად პირს მისსა, რაჲთამცა დააყენნეს სიტყუანი ჭეშმარიტებისანი“ (ფლკტ. 140, 9). „გამოვიჴსნე გელ-ყოფაჲ ესე შენგან“ (ფლკტ. 140, 13). „გელის-ყოფამან პირისამან კუალად აქცინის სიტყუანი“ (ზირ. 20, 31). შდრ. (თურქ.) გემ „ლაგამი“. ახ. ქართ., დიალექტ. V. გელა ელვა, ელვარება (ფშ. ხორნ.). გელა ელვა, ელვარება. „აიქამც გაგემარჯვება, საცა ხმალნ იქმენ გელასა“ (ვაჟა).ვფიქრობთ, რომ გადატ. ამ მნიშვნელობის გელა იგივე ფუძეა, რაც „ლაღად ჭენების, ნავარდის“ მნიშვნელობის გელვება, აგელვებს ზმნაში გამოიყოფა. – ათმა დარეკა. ეტლის გელვებით გავარდა იგი (ო. ჭელ. თარგმ.).სიტყვის მნიშვნელობა შეცვალა ელვა სიტყვასთან მისმა ხშირმა გამოყენებამ. შდრ. იშლების ცეცხლის გირკალი, ვითა ელვაი გელდება (ხევს. პოეზ. 137, 10). [ჯიხვს] მაშორდა ნისლის კოტრები, ცეცხლის გირკალი გელდება (ალ. ოჩ. 87, 31). გელავს ელავს, ლაპლაპებს, ბრდღვინავს. ჩაგროვდეს კისტნის ჭალასა, თეთრ ჩაჩქნებ გელევდისაო (ალ. ოჩ. 33, 14) – ალ. ჭინჭ. დიალექტ. VI. გელა ყოჩაღი, მარიფათიანი. „მაგაჲ ვინ აჯობეფს საქმეში, გელაა ნამდვილი, გელა“. ხშირად გვხვდება მეტსახელადაც. „პაპაჩემ ფიდო (ფრიდონი) ერქვა, მაგრამ ყველანი „გელაჲ“ ეძახდნენ (გ.-კახ. სახლთხ.). ვფიქრობთ, რომ მგელი > მგელა > გელა.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. გენია [ბერძ. geena] რელიგ. გეენა. შემიპყრეს, წამომიყვანეს, ხელ-ფეხს მომიდვეს გენია (დ. გურ. 109, 328, 1).იხ. აგრეთვე: საშ. ქართ. გეენა, გეენია ფონეტიკური ვარიანტები (ალექსანდრ. 127, 17;ბეს. 105, 9). გაენიის ცეცხლი (შჰნ. III, 453, 9). თქვენი მტერი ცეცხლსა და გენიაში ჩავარდა! (დ. კლდ.). || ფიგურ. „გულში გენია მეკიდება, ლამის ცოცხლად დავიხრაკო და რად ილანძღებიო!“ (ა. ცაგარ.)., „გულს მეკიდება გენია!“ (გ. ლეონ.). მიწა გამისკეს, ჩამყლაპოს, ტანზე მომედოს გენია (ვაჟა).გენიას ნიჩაბი ძვ. ეთნ. გეენას ნიჩაბი, – ჯოჯოხეთის ცეცხლი, ჯოჯოხეთის ნიჩაბი. შავი (რწყილი) შინაა? – არც შინ არის, არც გარ არის, გენიას ნიჩბით სახვეტი (აჭარ. ნიჟ.).შდრ. ძვ. ქართ. გეჰენია, გეჰჱნია გეენია: „თანამდებ არს იგი გეჰენიასა მას ცეცხლისასა“ (მთ. 5, 22). ძველად იყო გეჰენია (ოთხთავის ძველ რედაქციებში მხოლოდ ასეა!= ჯოჯოხეთი, „აბდულმესიაში“ კი ჰაე აღარა აქვს ფორმას: გეენია 54, 3). ნ. მარი მას სომხურს უკავშირებდა. სიტყვა სემიტურია. ქართ. გეჰენია ჰაეთი სირიულ-სომხურს მიჰყვება, ხოლო ა დაბოლოებით – სირიულ-ბერძნულს (სხვათა შორის ეს სიტყვა მეგრულს აქვს დაცული გენია-სახით (ეე > ე) (დანელია 1998, 440). ქართული გენია, გეგენია, გაგანია, მეგრული გენია და სვანური გჷრგჷჭ // გეგენ უნდა მომდინარეობდეს ერთი საერთოწყაროდან. ეს წყაროა ებრაული სიტყვა – გეენია „ჯოჯოხეთი, ცეცხლი“ (მაჭავარიანი 2015, 101). ახ. ქართ. II. გენია [ლათ. genius] 1. უდიდესი შემოქმედებითი ნიჭი. გისურვებ კიდევ სიცოცხლეს სამოცს, მშრომელი ხალხის დიდო გენიავ“ (ი. გრიშ.). ჩემო სამშობლოვ, შენ გიხაროდეს, აზრთა გენიის რომ ხარ მშობელი (ა. მირცხ.). 2. მითოლ. ძველ ბერძნულ მითოლოგიაში – მფარველი სული, რომელიც თითქოს თან ახლავს ადამიანს მთელი მისი სიცოცხლის განმავლობაში და წარმართავს მის საქმიანობას: შემდეგში ბოროტი ან კეთილი სული. გენია-დან იწარმოება მთელი რიგი სიტყვები: გენიალობა, გენიალური, გენიოსი, გენიოსობა, გენიოსური. იხ. ქეგლ.

საშ., ახ. ქართ. I. გერმა ფრინველთ თივთიკი– საბა. გერმა რბილი, წმინდა ბუმბული;ღინღლი (უმთავრესად ბატისა), – ყურთუკი. [მელიას] ლოგინად ქათმის ბუმბული და ბატის გერმა ეგო (ვაჟა). ბურდოსა და მტკველს შემოვიტან აივანზე ქვეშ გასაშლელად. ისეთია, როგორც გერმა (ნ. კეცხ.). საშ. ქართ. II. გერმა წმინდა. აიღე ფქუილი გერმა (ფანასკ. 349, 11). ანუ მოიღე ბაკილა დაფქული, და გერმა ფქვილი (ფანასკ. 39, 20). აიღე ფქუილი გერმანდი (ფანასკ. 267, 31).დიალექტ. III. გერმა წყალი თბილი წყალი, ზამთარში ეძახიან ბუნებრივსა და ფშების წყლებს (მესხ. ფეიქრ., ჯავახ. ბერ.). შდრ. სპ.-თურქ. გერმა „ცხელი“. საშ. ქართ. IV. გერმა მქრქალი, უფერული მინა – დ. ჩუბ.შდრ. გრემლება ვიოლავ, გამოვისურმავ თვალთა საგრემლით – დ. ჩუბ. საგრემი, საგრემელი, საგრემილებელი, საგრემილველი საოლავი, წარბთ საღებავი სურმა – დ. ჩუბ., საბა.ვფიქრობთ, რომ გრემა < გრემანი. სიტყვა გრემანი ძველ ქართულში კონკრეტულ ფერზე კი არ მიუთითებდა, არამედ ზოგადად აღნიშნავდა „ლამაზი ფერისა, ლამაზი, მომხიბლავი“. მკვლევარის აზრით„ ამოსავლად გრემანისათვის უნდა მივიჩნიოთ სპარსული გუნემანდ (ანდრონიკაშვილი 1976, 18).

საშ. ქართ. I. გვარი სახე, – ნაირი. ბინდის გვარია სოფელი, ეს თურე ამად ბინდდების (ვეფხ. 1094, 3). ფშ. გვარი სხვა სიტყვაზე დართვისას გამოხატავს ოდნაობას, უდრის თავსართ-ბოლოსართ მო-ო-ს: ჴმელგვარი მოხმელო, ტკბილ-გვარი – მოტკბილო და სხვ. (ფშ. ხორნ.).ბ. გიგინეიშვილის აზრით, ქართულ-ზანურ დონეზე შეიძლება აღვადგინოთ *გარი და მისგან ნაწარმოები ზმნა გრ-ებ-ა „მსგავსება“ (გიგინეიშვილი 2016).საშ. ქართ. II. გვარი, გუარი, გოარი: პატიოსანი თვალი და მარგალიტი. თავსა გვარი გარდააყარეს (რუსუდ. 61, 25).გუჰარი, ანუ გოჰარი, მართლაც სპარსული სიტყვაა და ნიშნავს ძვირფას თვალს, უპირატესად მარგალიტს. მისი სპარსული გამოთქმაა: გაჰარ, გოჰარ (უმარცვლო უნით). ქართულში იგი გადმოსულა ჰაეს ჩავარდნით და ოდნავი გამარტივებით: გოვარი, გოარი, გუარი. იგივე გაჰარი არაბულშიც გადავიდა და იქ ჯაჰარად იქცა, რომელიც სპარსულშიც იხმარება და ქართულშიც (ქართულში ოღონდ უჰაეოდ: ჯავარი) (შანიძე V, 1986, 196). საშ., ახ. ქართ. II. გვარი: აგრე მიბძანა: გვარი და ბედაურობა ბედუკუღმართს უგაო (რუსუდ. 220, 19). მონას ჰკითხა: „თუ გასმია, ვინ არიან, ვისთა გვართა?“ (შჰნ. I, 1002, 1). ამად ვჰქენი, მამით იყო ბაგრატოვანთ თესლი, გვარი, დედას ვინღა იკითხევდა, გლეხი იყო თუ რა გვარი (ტფილ. 624, ქვ. 7). და ამას ემორჩილებიან ყოველნი გვარნი სომეხთანი, და ამას აძლევენ ხარჯსა (კალმას. 364, 21). ახ. ქართ. გვარი 1. მემკვიდრეობითი საგვარეულო სახელწოდება, რომელიც ერთვის ადამიანის საკუთარ სახელს. [ქალის] გვარს შეგნებულად არ ვასახელებ (თ. ბუაჩ.). 2. ჩამომავლობა. გვარსა და ჩამომავლობაზე ნურცა რას ვილაპარაკებთ (რ. ერისთ.). || ჯიში, მოდგმა (ადამიანისა, ცოცხალი არსებისა) კვიცი გვარზე ხტისო (ანდაზა). 3. პირველყოფილ-თემურ წყობილებაში – ძირითადი საზოგადოებრივი ორგანიზაცია, რომელიც წარმოადგენს მონათესავე ოჯახების გაერთიანებას. ეგზოგამიის წესის თანახმად, გვარს არ შეეძლო დამოუკიდებელი არსებობა და ტომში იყო გაერთიანებული („ელექტრ. ბიბლ.“). || საერთო ნიშნების მქონე მცენარეთ და ცხოველთა რამდენიმე სახეობა. ბაზი – ბუდის მშენებელი მწერების გვარი ფუტკრისებრთა ოჯახისა („ვიკიპედია“). 4. სპეც. დიდი მოცულობის ცნება მასში შემავალ მცირე მოცულობის ცნებასთან (ცნებებთან) შედარებით. ადამიანის ცნება გვარია, ხოლო მისი სახეები „რუსი“, „ქართველი“ და სხვ. თანაქვემდებარე ცნებებს წარმოადგენენ. 5. ხელოვნების, მხატვრული ლიტერატურის ერთ-ერთი ჟანრობრივი საკლასიფიკაციო კატეგორია. 6. სპეც. ზმნის მორფოლოგიური კატეგორია, რომელიც ზმნაში აღნიშნავს მოქმედების მიმართებას ობიექტთან. მოქმედებითი გვარი. – ვნებითი გვარი. ამავე ლექსიკონში ვრცლად არის მოხმობილი გვარ სიტყვის შემცველი როგორც იდიომატური გამოთქმები ისე ახალი ლექსიკური ერთეულები. 1. გ. კლიმოვს ქართ. გვარ-;სვან. გრე (საქონლის ან ხარის ტყავი) მიუხედავად სიტყვის პრობლემატურობისა, მაინც შესაძლებლად თვლის საერთო ქართველურ ძირად მიიჩნიოს და აღადგინოს *გვარ (კლიმოვი 1964, 61). 2. ქართული გვარი რომელშიც გამოიყოფა ძირი გარ- (გვარ) || გოარ || გოვარ || გუარ ფონეტიკურად უკავშირდება ქართული ენის დიალექტებში გავრცელებულ ტერმინებს: ნოგრო-ს (ნოგორ || გორი || გორ. ნოგრო- < (ნოგორ || გორი || ნოგრი || მონაგარი || მონაგვარი || მონაგრობა || ნაგრამი || ნაგრო) ხოლო ძირეული მასალა კი (-გორ- || -გარ- || გვარ) ჩრდილოკავკასიურ ტერმინ „გარ-ა-ს“-თან პოულობს არა მარტო ფონეტიკურ, არამედ სემანტიკურ შესატყვისობასაც (მგელაძე 2002, 117).დიალექტ. III. გვარი (ქართლ.) ჭიის ჩანასახი, ცხოვრობს ცხოველთა კუნთებში;ფეტველა – ღორ რო დავკლამთ და მარცვლებივით აყრია ხორცსა, გვარი ის არის (ბროწლ. ქართლ. ლექსიკ.). ღორი დავკალი და გვარი არ აღმოაჩნდა (გ.-კახ. სახლთხ.). იხ. ასევე (გურ. იმერ.). გორმეხა ლეჩხ. ღორის ჭირი (მ. ჩიქ.) – ალ. ღლ.თუ გავითვალისწინებთ სიტყვა ფეტველას, შესაძლებელია ზემონახსენები გვარი იმავე წარმომავლობისა იყოს რაც გორველა [Vicia] სარეველა მცენარის სახეობა. || ამ მცენარის მრგვალი და მუქი ფერის მარცვლები, რომლებიც ურევია ხოლმე ხორბლის, ქერისა და სხვათა მარცვლეულში – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. გვარიანი იხ. II. გოვარი. ფასდაუდებელითა გვარიანითა ძვირფასითა სარტყლითა ასულნი მოკაზმნა (რუსუდ. 107, 2).ახ. ქართ. გვარიანი 1. საკმაოდ კარგი, – რიგიანი. გვარიანი სახლ-კარი და მამულები დარჩათ (ილია). ლექსი გვარიანი გამოვიდა (ტ. ჭანტ.). 2. საკმაოდ დიდი შესამჩნევი;ბევრი ტროლეიბუსიდან ჩამოსულებს გვარიანი აღმართი დარჩათ ასავლელი (რ. ჭეიშვ.). ყოველ ჩასვლას გვარიანი ხარჯი ახლდა თან (ჯ. ქარჩხ.).საშ. ქართ. II. გვარიანი კარგი გვარისა, ჯიშიანი. ერთი ცხენი, უცხო და გვარიანი, მე მიბოძა და აგრე მიბძანა: გვარი და ბედაურობა ბედუკუღმართს უგაო (რუსუდ. 220, 18). იხ. II. გვარი.„წარჩინებული გვარისა. ერთ ქალაქში მოვიდა და ერთ გვარიან კაცთან სამ თუმნად დადგა (ქართ. ხალხ. ზღაპ.). დიალექტ. III. გვარიანი: გვარის სენით დაავადებული. მეტი წილი ღორი გამოდის გვარიანი (ატ.). გვარიანი თუ გამოგვადგა ღორი, იმი ხორცსა რაღა გვაჭმევს (კავთ., ქართლ. ლექსიკ.). „ეეჰ, დავიღუპე და ეგ არი „ამოდენა ღორი დავკალი და გვარიანი გამოდგა“ (გ.-კახ. სახლთხ.). იხ. III. გვარი.

ძვ. ქართ. I. გზა სავალი: „სხჳთ გზით განეშორნეს და წარვიდეს“ (მთ. 2, 12). „გზასა ცოდვილთასა არ დადგა“ (ფს. 1, 1). „გზანი სიბრძნისანი გასწავნე შენ“ (იგ. სოლ. 4, 11). საშ. ქართ. გზა არს ზომიერი კაცთა სავალი – საბა.ძველ და საშუალ ქართულში გზა სხვადასხვა წარმოებისა და სხვადასხვა წყვილებისა და კონტექსტების მიხედვით ნაირ-ნაირი სემანტიკით იტვირთება. საბოლოოდ კი ეს ცვლილებები ამოსავალ ფუძეში იყრის თავს, რის თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს ქეგლში დადასტურებული მისი მნიშვნელობები. ახ. ქართ. გზა 1. მიწის ზედაპირზე გაყვანილი (გასწორებული, გატკეპნილი…) ზოლი, განკუთვნილი მიმოსვლისათვის. ურემი რომ გადაბრუნდება, გზა მაშინ გამოჩნდებაო (ანდაზა). ფიგურ. ათი გზა მაქვს, ათივე შენსკენ მოდის (გ. ორბ.). ცუდად ხომ მაინც არა ჩაივლის ეს განწირულის სულისკვეთება, და გზა უვალი, შენგან თელილი, მერანო ჩემო, მაინც დარჩება (ნ. ბარათ.). 2. ადგილი, ხაზი სივრცეში, სადაც ხდება მიმოსვლა, გადაადგილება, – ტრასა. საზღვაო გზა. – 3. გადატ. მიმართულება, გეზი, მარშრუტი. ფრთიანი კალიის გზა ქარზე არის დამოკიდებული (ი. გოგებ.). 4. მგზავრობა, მოგზაურობა. [მოხუცმა] გზა დამილოცა (აკაკი). დააპირა ყარამანმა გზის გაგრძელება (ა. ბელ.). 5. გადატ. გამოსავალი (რაიმე მდგომარეობიდან);საშუალება, შესაძლებლობა, ხერხი. ვინც გზა იპოვა, ის დაიკარგა (გ. ალხაზ.). 6. გადატ. ვინმეს მოღვაწეობის მიმართულება;რაიმეს განვითარების გეზი. ღონე გამოიჩინა ფილოლოგიამ… მაშინ, როცა ადამიანის გონებამ მიაგნო ერთგვარ გზას კვლევისას, რომელსაც «შედარებითი მეთოდი» ჰქვია (ილია). 7. ძვ. სპეც. ზმნის კატეგორია, რომელიც გამოხატავს, უშუალოდ სუბიექტის მიერ სრულდება მოქმედება თუ შუალობით (სხვის მეშვეობით), – კონტაქტი. გზა სიტყვისათვის აღადგენენ 1. *გზ – არქეტიპს აღადგენენ საერთო-ქართველური ფუძე-ენის დონეზე (ფენრიხი, სარჯველაძე1990).2. ს.-ქართვ. *გეზ- „გაგზავნა, სვლა“;გზა, გეზი, გზა (ჩუხუა 2000-2003). საშ. ქართ. II. გზა სენია. ერთი სენი სხუა არის, გზა ჰქუიან, იმავე თსანუჯსა ჰგავს (ფანასკ. 52, 32).

ახ. ქართ. I. გლასე [ფრან. glacé] მოძვ. აბრეშუმის ბრჭყვიალა ქსოვილი. [ლიფსიმეს] ღია იასამნის ფერი გლასის(!) კაბა აცვია (ლ. არდაზ.). ახ. ქართ. II. გლასე [ფრან. glacé გაყინული] ნაყინშერეული რძიანი კოქტეილი. შდრ. გლიასე გლიასე დავალევინე ბებიას, მოეწონა (რ. ინან.).

საშ. ქართ. I. გნომი (ბერძნ.) ძალი სულისა განხილვად მსგავსებისა ნივთთასა – დ. ჩუბ. გნომი გონება, ჭკუა, აზრი, შეხედულება. არს ბრძენ გნომით, დავლის ეთერს (ბეს. 110, 1). შდრ. გნომა [ბერძ. gnōmē აზრი] მოკლე ზნეობრივდამრიგებლობითი, დიდაქტიკური გამონათქვამი (ხშირად – ლექსად);აფორიზმი – ქეგლ.ახ. ქართ. II. გნომი [გერმ. Gnom] 1. ევროპული მითოლოგიის მახინჯი ქონდრისკაცი, რომელიც მიწისქვეშა სიმდიდრეს იცავს. მისი წიგნები დასახლებულია ევროპული მითოლოგიის ისეთი ფიგურებით, როგორცაა დრაკონები, გობლინები, ელფები, გნომები და ა. შ. («ელექტრ. ბიბლ.»). 2. ქონდრისკაცი. დაფრთხა მეშჩანი, დაფრთხნენ გნომები (თ. აბულ.). გზის გასაყარზე ორი გნომი დგას («გზა»). პატარა გნომო, სად მიდიხარ ობობას ქსელით? (ანა).

საშ. ქართ. I. გოგი თითის გარეგანი ნაწევარი – საბა. გოგ-ძირიანი სიტყვები ძველსავე ქართულში იჩენს თავს. მაგ. ქუემგოგვარი მიწის (კალია): „უწჳმროებასა თანა მოჴდა მკალი ქუემგოგვარი ფრიად [მამ. ცხორებანი 101, 6] – ზ. სარჯ. დიალექტ. II. გოგი, გოგა, გონგი, გოგი მთავარი ბოძი, რომელზედაც სახლის თავია დადგმული (ზ.-იმერ. წერეთ). სათავეს ბოძი ქონდა შემდგარი, იმას გოგი ქვია. სათავეს შეუყენებდით დიდ ბოძს, გოგის, ზამთარ თოვს რომ არ ჩამოეტეხა სახლი. გოგის თავი რომ სათავეზე ქონდა მიდგმული ძირი წინაზე ედგა (ლეჩხ. მრეწ. I, 357). სახლის სახურავის დაქანებათა შესაყარის დასაყრდენი, ერთი ან ორი ბოძი ქუდით, – ვაცა. გოგი დირის შუიდან ამართული ბოძი, რომელზეც სათავეა გადებული (ზ.-იმერ. მრეწ. I, 261). მეტაფორიზაციის გზით I. გოგი-საგან მივიღეთ სამშენებლო ტერმინი გოგი (ჩხენკელი 1988).2. ძველთესულსაც აქვს გოგი, იგიც სიმინდსავენ გოგზე შედგება (აჭარ. სურმ. II, 36). დირეზე დააჯენენ გოგას, თუ არა და მარწუხებზე გადებდენ სათავეს (ზ.-იმერ. მრეწ. I, 268).ს.-ქართვ.- *გოგ- ფეხი (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. III. გოგი და მაგოგი ყოვლისშემძლე ან შიშისმგვრელი და თავზარდამცემი ვინმე ან რამე (ბიბლიური მძვინვარე მეფის – გოგის – და იმისი ხალხის – მაგოგის – სახელის მიხედვით). დავითი… სდარაჯობდა კასპიის კარებს, რომელთა გადაღმა ჩაკეტილნი არიან გოგი და მაგოგი (კ. გამს.)

ძვ. ქართ. I. გოვარი იხ. II. გვარი. „მრავალი კაცთაგანნი… იქადიან გოვარსა და ტომობასა ქუეყანისა ნათესავთასა და იტყჳან: „მე იგი ვინმე ვარ და მისი შვილი ვარ“ (მ. სწ. 106, 4). 1. „გუარის წინარე ფორმა ქართულ მწერლობაში „გოვარი“ ყოფილა: გოვარი > გუარი. ასეთი გადასვლა „ოვა კომპლექსისა „უა“-დ ქართულისათვის უცხო არ არის, გოვარი VII – IX სს. -ის უწინარესაც უნდა არსებულიყო ქართულ სიტყვახმარებაში. და ეს იმიტომ, რომ, როგორც ჰრ. აჭარიანს აქვს გარკვეული, ამ სიტყვის დღემდის ცნობილი სახე „გუარი“ ახლო კავშირშია ძველი სომხურის զաւառ-თან, რომელიც, მისივე მტკიცებით, სომხურს ქართულიდან აქვს შეთვისებული (ჰ. აჭარიანი II, 2. ილ. აბულაძე მიუთითებს, რომ, ძველი ქართულის ძეგლებში სომხ. Զաւառ-ის შესატყვისი სიტყვებია: სანახები, სოფელი. ქუეყანა, ჴევი) (ილ. აბულაძე 1953, ანდრონიკაშვილი 1, 1966, 303). 3. გუარი, გოვარი, გვარი სიტყვების დაკავშირება ბ. გიგინეიშვილს საეჭვოდ მიაჩნია (გიგინეიშვილი 2016).საშ. ქართ. II. გოვარი ჯავაირი ძვირფასი ქვა. გოვარის თასთა ამბარ-ბუ შიგ გაშლილ იყო, მეფეო (ვახტ. VI, 20, 18). თუალ-გოვარი მარგალიტი: აღივსნენ ოქრო-ვერცხლითა თუალ-გოვარითა (ქ. ცხ. IV, 183, 13). მოვიდეს პირმზე საყენი, მსმეველნი ხოშგოვარისა (ნ. ციც. 452, ქვ. 3). ამავე მნიშვნელობით იხმარება გოარი. ოქროსა და გოარსა აყრიდის ნიავი თავსა (ვისრ. 276, 22). უძღვნეს მდიდართა ურიცხვი გოარი ძვირის ფასისა (ნ. ციც. 532, ქვ. 4).

ძვ. ქართ. I. გოლი თაფლი ფიჭით, თაფლის კვერი;ტკბილი: „მიუპყრეს მას… თაფლისა გოლი“ (DE ლ. 24, 42). „გოლი თაფლისაჲ − სიტყუანი კეთილნი“ (იგ. სოლ. 16, 24). „დაუტკბნების ძილი მათი უფროჲს თაფლისა გოლისა“ (მ. სწ 139, 2). „გოლი არს იგი უმეტჱს ყოვლისა ქუეყანისა“ (ეზეკ. 20, 6). გოლეული თაფლი ფიჭისა: „უტკბილეს არიან იგინი უფროჲს თაფლისა მის გოლეულისა“ (ფს. 18, 11).გოლი გგონია შერგებად, ხელად გაგაჭრობს ზე ველად (ქილ. 448, 25). დიალექტ. გოლი თვით ფუტკრების მიერ აშენებული ფიჭა (მთ. კაიშ.). თაფლის ჴვეზა (საბა, ჩუბ.). ამ მნიშნელობით როგორც საშ., ისე ახალ ქართულში ძირითადად გოლეული დასტურდება. აღდგენილია ს.-ქართვ. *გოლ- „თაფლი (ფიჭა)“ (ჩუხუა 2000-2003). დიალექტ. II. გოლი ყვავილი სპ. Gol „ვარდი, „ყვავილი“. ბადიონი… ისიც თითან გოლს იქს, და გამაჲბამს იმ დანსა (ფერეიდ. უთურგ., ჩხუბ., გიუნ. იკე, XXIII, 201, 28). ახ. ქართ. III. გოლი [ინგლ. goal] –ბურთის (ჰოკეიში – შაიბის) გატანა კარში. მეკარემ ბევრჯერ იხსნა გუნდი აშკარა გოლისაგან (ვ. ურჯუმ.). დიალექტ. IV. გოლი (თ.) ტბა. „გოლში თევზი დაცურავდა“ (აჭარ. ნიჟ). აგრეთვე: (ჩვენ. ფუტკ., იმერხ. ფაღ., ცინც., გურ. ჯაჯ.). შდრ. გჲოლი (თურქ.) ტბა ზან. (ლაზ. თანდ.).

ახ. ქართ. I. გონგი [ინგ. gong] დასარტყმელი მუსიკალური საკრავი, ბრინჯაოს თეფში;უკრავენ ჯოხებით;გამოსცემს სხვადასხვა სიმაღლის ბგერას;იხმარება სიგნალის მისაცემად. ძალიან დავიღალე, გონგს რომ არ მოესწრო, წაგებას ვერ გადავურჩებოდი (რ. ჭეიშვ.). ყოველ შემთხვევაში, გონგის ხმა თითქმის მესმის (თ. წივწ.)ახ., ქართ. დიალექტ. II. გონგი პატარა ხელის ფიცარი, რომელსაც თიხის ჭურჭლის მუცლისა და ყელის გამოსაყვანად, „თორნის კედლის“ მოსაწორებლად იყენებენ („დიალ.“) ყოველი შემოქნის დამთავრებისას ქვევრს გონგით გასწმენდს [მექვევრე] (ა. ლეკ.). იხ. აგრეთვე: ქიზ. მენთ., ვ. ბერ.). გონგი < გოგი.

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. გრიგალი მსწრაფლი ქარი არის (თ. ბაგრატ.).გრიგალი ქარიშხალი: „გრიგალნი აღმარღუველნი ღელვათა ზღჳსათანი“ (მ. სწ. 124, 3). „ვითარცა გრიგალი რაჲმე მოხუეულ არს საქმეთა ზედა ჩუენთა“ (A – 92, 240). ვით გრიგალმა ჩაირბინა (ვეფხ. 867, 4). მას მოუხდა გრიგალ ქარი (ტფილ. 613, 4). შემოუმრგლო ვახტანგ სინდთა მეფესა, ვითარცა გრიგალმან (ქ. ცხ., სიმფ. II, 194, 14). აშფოთდა ავი გრიგალი და ჩამოსცვივდნენ შტოები ხესა (ილია, თარგმ.). გრიგალს წვიმა და… ხშირი და თანაც მსხვილი სეტყვა მოჰყვა (შ. არაგვ.).დიალექტ. ამოვარდა გრიგალი, დალეწა ყოლიფერი“ (იმერ. გაჩ.). გრიგალი ამოვარდა (მანდაეთი). გრიგალი ქარები იცის (იქვე) (ზ.-იმერ. ძოწ.). ამოგირგალება ქარის მოვარდნაზე იტყვიან (გურ. ჟღ.). *გირ-გირ < გირ-გილ <*გირ-ილ < გრ-ილ (ამოგირგილდება (გურ.) – ამოვარდება, ამოიჭრება (ქარი, ნიავი) (ერთელიშვილი 1980, 193).დიალექტ. II. გრიგალი 1. ღობის თავზე ტალღისებურად გადაქსოვილი მსხვილი წნელი. რომ მოღობავ ღობეს, მერე გრიგალი უკეთთება, სხვილი წკნელით გოდუვლი (ბოსლევი). წკნელ რო ერთხელ შამოავლებენ ღობის თავზე, ერთი გრიგალი ქვია (სავანე). 2. მჭადის ნაპირებზე საგანგებოდ დატოვებული კვალი. გრიგალი გოუკეთა ჭადს (მანდაეთი), – (ზ.-იმერ. ძოწ.).გრიგალიანი ჭადი მჭადი, რომელსაც, ნაპირებზე გრიგალი აქვს გაკეთებული. დედამ გრიგალიანი ჭადი დააცხო (მანდაეთი) (ზ.-იმერ. ძოწ). გრიგალი ჭილობის ნაწიბური;წნული სასიმინდის ერთგვარი სახეა: როდესაც სასიმინდე უკვე მოწნულია, ზევიდან გადაავლებენ წნელს, რომელიც ერთგვარ ხვეულ, ტეხილ ხაზსა ქმნის (ზ.-იმერ. წერ.). გრიგლური: თუ წკნელის არი სასიმინდე, სხვადასხვანაირათ ვწნავთ: ...[მას ზე] გადავაყოლებთ გვერდიდან ხუთ-ხუთ წკნელს, მერე ზევიდან გადავაყოლებთ კიდევ 2-3 წკნელს ანუ გრიგალს. ამისთანა სასიმინდეს ქვია გრიგლური, რადგანაც მიხვეულ-მოხვეული წკნელია ზედ გადაყოლებული (ზ.-იმერ. მრეწ. I, 269). გადაგრიგვლა ღობის თავის გადაწვნა ტალღისებურად მსხვილი წნელით (იმერ. ქავთ. III).შდრ. გირგლური ღობე მსხვილი წკნელებით ორმხრივად მოწნული ყველაზე მაგარი ღობე – ტყრუშული. გირგალი ღობე თავიდანვე სულ გირგალით რო იწვნება. წკნელები ერთმანეთშია გადაწნული ხან ერთი მხრიდან, ხან მეორიდან (რაჭ. კობახ.).

ძვ. ქართ. I. გრილი «ჩრდილი», ცივი: „სასუმელ ერთ წყალი გრილი“ (მთ. 10, 42). „დაფარნა მთანი გრილმან“ (ჩრდილმან Z) „მისმან და ბაბილოთა მისთა“ (ფს. 79, 11). „არცა გრილი ხარ, არცა ტფილი, ჯერ-ყო, რაჲთამცა ანუ გრილ იყავ, ანუ ტფილი. არამედ ესრეთ ნელტფილი ხარ და არც გრილი, არცა ტფილი“ (გამოცხ. 3, 15-16). საშ. ქართ. იყო მუნ გრილი, და მათ გრილთა შინა შეეკაზმა პური (ამირან. 396, 1). და დედალი არს და ბუნებად გრილი და ნედლი არს (ეტლ. 20, 20). მეთერთმეტესა დღესა მივხუდით ქუეყანასა შუენიერსა, ყოვლის კეთილითა სავსესა, ვენაჴიან-ხილიანსა, წყაროებსა და გრილსა (ამირ. 422, 7). მთა ესე არს მაღალი,… წყაროიანი და გრილი ფრიად (ქ. ცხ. IV, 547, 25). და თუ სტომაქ გრილი კაცი იყოს, ხამის თაფლითა მოზილონ (იადიგ. 582, 10). ტირიფი გრილი და ნედლია (იადიგ. 405, 11).ახ. ქართ. გრილი 1. ოდნავ, სასიამოვნოდ ცივი (შდრ. თბილი). აღმოსავლეთის უფრო ხმელია და ცხელი, დასავლეთისა კი ნოტიოდა გრილი (ი. გოგებ.). მიედინება გრილი მდინარე, არც ნაკვალევი არ ჩანს სილაში (თ. ბექ.). 2. იგივეა, რაც ჩრდილი. ხევებში ჩადგა გრილები, ისმის ყვირილი წყლებისა (ვაჟა). დიალექტ. 1. გრილი ჴ., თ., ფშ. (იშვ.) ცივი (საპირისპიროა მწვავი) ნ. ცივი (ა. შან.). გრილი ცივი. ბრალია უშიშაისა, მიწას უთხრიდან გრილსაო! (ხევს. პოეზ. 108, 24). ვაშკაცს კი გრილმა მიწამა გაუდნა მკერდის ძვალია (ა. ოჩ. 204, 9, ხევს. ჭინჭ). გრილად ნაფუარი [ლუდი] გარკვეული წესით დაყენებული ლუდი, აფუებისას ცივად დაყენებული ლუდი, რაც შემდეგ გარკვეულ გემოს აძლევს მას. „ოჰ, კა ლუდ არ მოგჴდომივათა! ცოტას სვე აკლავ და გრილად ნაფუარიც ას“ (ბ. გაბ. 126, 22) – ალ. ჭინჭ. 2. გრილი ფშ., გრილო გუდ., მთ., ჴ., თ., ჩდილო ჴ. ჩრდილი. – ა. შან.იხ. აგრეთვე გრილო – ქეგლ.გრილოჲ ჩრდილი. „დავისვენოთაღ კარგა რაჸიმ გრილოჲ“ (თუშ. ხუბ.).გრილო 1. ჩრდილი. 2. გაფოთლილი ტოტებისაგან გაკეთებული ფანჩატური (მთ. კაიშ.). ნაგრილო მთ., მოჴ., გრილ 1. ცივი. „გადავალ გრილსა წყაროზე, გრილ წყარო მაღალ მთისაო“. 2 გულცივი (ადამიანი). „გრილ, თავისობა არა იმდენ იცის“ – გულცივია, ნათესაობა იმდენად არ იცის (თუშ. ცოც.). აგრეთვე: გრილოებგამოყრით საღამო ხანს, მზე რომ დასავლეთისკენ გადაიხრება და ხევებში ჩრდილები გაჩნდება. გრილოებგამოყრითაჲ ვიარენთა-დ დაღამებამდ მაინც მოახრწიეთ (თუშ. ცოც.). ახ. ქართ. II. გრილი [ინგლ. grille < ფრანგ. griller] ხორცის შესაწვავი სპეციალური მოწყობილობა – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. გროში მომსხო. გროში მოსხოსავით – საბა. დანაყენ გროშად და ჩაასხი ქოთანსა შიგა (ფანასკ. 139, 8).გროშ როში, მსხვილად დაფქვილი, დაღერღილი, დანაყილი გროშ ფქლ;გროშ მარილ (ინგ. ღამბ.).შდრ. როში მსხვილად დაფქვილი რამ – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. გროში (რუსულ.) ორი კოპიკი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. გროში [რუს. грош] 1. ისტ. რუსული (სპილენძის) ფულის ერთეული;უდრიდა ნახევარ კაპიკს. მცირე ნომინალების ღირებულება 1,5 გროშს შეადგენდა («ძეგ. მეგ.»). 2. საუბ. გადატ. ძალიან ცოტა (ფული), – კაპიკი. თუმც არა მაქვს გროში ფული, მაგრამ ბედნიერი ვარ… (აკაკი). მაწვალეს, მცემეს, გროშები მქონდა, ქრთამში ამართვეს (გ. ლეონ.).

ძვ. ქართ. I. გუარი «წესი». „დაიცევით მღდელობაჲ თქუენი ყოვლისაებრ გუარისა (წესისა pb.) საკურთხეველისაჲსა“ (G, რიცხ. 18, 7).ქართულ-ზანურ დონეზე შეიძლება აღდგეს *გუარი და მისგან ნაწარმოები ზმნა *გრება „მსგავსება (გიგინეი-შვილი 2016, 82).ძვ., საშ. ქართ. II. გუარი გვარი, ჯილაგი, მოდგმა. სამოცდამეათხუთმეტენი შვილნი ხართ თქუ(ე)ნთა გუართანი (საბუთ. 38:17). არცა ძმანი და არცა სხუანი გუარნი კაცნი არა ყოფილან ეგზომ მოყუარულნი (ამირან. 500, 6). გუარტომობა შთამომავლობა: ლანგ-თემურ გუარტომობით იყო ჩინყის სამარყანელი (ქ. ცხ. II, 446, 26). საშ. ქართ. III. გუარი იხ. II. გვარი. თავსა აყრიდენ გუარსა (ამირან. 600, სქ. 2;658, 12). მაზედ დადგეს ოქროს ტახტი, გუარითა გაფრქვეული (შჰნ. I, 2548, 2). აყრიდიან თვალ-გუარსა, პილოტანი იქივ დგისცა (შჰნ. III, 70, 2).

ძვ. ქართ. I. გული «გონება», «თავი თჳსი»;შუაგული. „განადგინეს გული ერისაჲ G, – „გარდაცვალეს გონებაჲ ერისაჲ“ (M, ისუ ნ. 14, 8). „ცნა იესუ გულსა თჳსსა“ C, – „იესუ გულისჴმა-ყო თავით თჳსით“ DE, მრ. 5, 30). „შეგიშალოს გონებაჲ გულისა შალვითა“ (მ. სწ. 159, 16). გული და მისგან ნაწარმოები სიტყვები როგორც ძვ., ისე ახ. ქართულში ფართოდ გავრცელებული ლექსემაა.გული ქართულში „წარმოდგენილია აზროვნებითი პროცესების ცენტრად, გრძნობების წყაროდ, ტემპერამენტ–ხასიათის განმსაზღვრელად და ორგანული შეგრძნებების ამთვისებლად“ (ჩიქობავა 1938, 66). საერთო ქართველურისათვის აღდგენილია ს.-ქართვ *გილ- „გული“ (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. II. გული (სპ. „გულ“) ვარდი. სამოთხის გული, სამოთხის ვარდი. ედემს დარგული სამოთხის გული, ციერთ უმაღლე, ქვეყნის მპყრობელი (შავთ. 45, 3).ვარდი გიულის სახითაც დასტურდება: გიული შეხურიტოს. გიულის წყალი სამი ხურეტა (ქანან. 78, 28). შიგ ათასფერნი ყვავილნი, ვარდი გაშლილი გულოსა (თეიმ. I, 170, 2, 2). ცხადია, გულმა „ვარდის“ მნიშვნელობით ვერ მოიკიდა ფეხი, რადგან ქართული გულის არსებობა უშლიდა ხელს და, რაც მთავარია, მისი მნიშვნელობით ქართულს ვარდი ადრე (X საუკუნემდე) ჰქონდა ნასესხები სპარულიდან (დანელია 1998, 44).

ძვ., საშ., ქართ. I. გუნდა „საღებავი მუხის კაკრა“ (საბა). 1. გუნდა კრკოს მსგავსი ხილი მუხის ხისა, ხმარებული მელნის გამოსახდელად და სხვად საღებავად – დ. ჩუბ. 2. გუნდა ქვა შავი ქვა (დ. ჩუბ.). „ორნი ვინმე კაცნი წარვიდეს მთასა მას, რომელსა კარკულ ეწოდების, და ვიდოდეს მას შინა და შეჰკრებდეს გუნდასა“ (ler=3 73v, 23-25). „მოვედით მთათა ამათ კრებად გუნდაჲსა, რაჲთა ესევითარითა ამით საჴმრითა მოვირეწოთ საჭიროჲ იგი ჴორცთა საჴმარი“ (იქვე, 74r, 19-22). გუნდა მოიპოვება შავი და თეთრი. ცხვირი დანაყილის გუნდით გამოუტენონ (იადიგ. 140, 5). ვინცა გუნდა წმიდად დანაყოს და გაცრას და იასამანის ზეთშია ამოჟღვლიმოს და ყურშიგა ჩააწუროს, ტკივილი უშველოს (იადიგ. 302, 27). აიღე გაუხურეტელი გუნდა (ფანასკ. 18, 25). ახ. ქართ. გუნდა ძვ. გუნდის ხის გირჩა. || მისგან დამზადებული საღებავი. [ფუფალას] იმ ჭრელ ბოხჩაში… ფერუმარილი ულაგია, გუნდა, ლახუსტაკი, ზირა… (გ. ლეონ.). ვარდიას სჩვევოდა გუნდით შეღებილი, დადრეკილი წარბების მოშვილდვა (კ. გამს.). გუნდის ხე ძვ. კვიპაროსი – ქეგლ.გუნდა გუნდა. გუნდაშ ჯა გუნდის ხე, კიპარისი ზან. (მეგრ. ქობ.). გუნდჲ გუნდა. გუნდის ხის გირჩა ან მისგან დამზადებული საღებავი (სვან. თოფ., ქალდ.). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. გუნდა (სომხ.) დაგუნდავებული ან დასორსლებული რამ, ან პურის კუტი, თოვლის გუნდა – დ. ჩუბ. გუნდა ბურთივით დამრგვალებული ცომი, თოვლი, მიწა და მისთ. სანამ თორნე ცხელია, გუნდას დაიჭერსო (ანდაზა). იმ დღეს ჩვენთვის აღარც კაკანათი იყო, აღარც თოვლის გუნდა (ილია).გუნდა 1. ბურთი. 2. ცომის გუნდა (ფერეიდ. ჩხუბ. 316). აგრეთვე: (ინგ. როსტ., ალგ. სალ. 136;ჯავახ. ბერ., ზედგ., ერწ. თიან. მრეწ. I, 121;ქიზ. მრეწ. I, 78;ქართ. მტკვრ. ჩრ. მრეწ. I, 213).

საშ. ქართ. I. დაბლა დოლი, დაფდაფი – დ. ჩუბ. შდრ. დავლი ებანი, ბობღანი – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. დაბლა: სიხარულიდამ დაბლა კერძ დაზი! (ბეს. 30, 2). ახ. ქართ. დაბლა (საპირისპ. მაღლა) 1. ქვედა, ქვემო, ძირა. ჩაინაცვლეს მტრედებმა კაკლის დაბლა ტოტებში (ს. მგალობ.). ყველანი შინა ვართ, დაბლა ძველებურ დარბაზში (რ. ინან.). ◊ 2. ზმნს. ქვევით, ქვემოთ, ძირს, ფსკერზე. დაიჭექა თოფმა დაბლა და მაღლა ქორმა შეიფრთქიალა (აკაკი). ღააკ! ლააკ! – მიხაზავს დაბლა, ჩაღრმავებულში ჩამძიმებული ნისლის ტბორებს ღალღის ხმა (რ. ინან.). 3. ძირს, მიწაზე. დამჭრეს დაბლა დაცემულიც, ტყვედ არავის არ დავნებდი (კ. კალ.). დაბლა ნაწარმოებია დაბალ-ისაგან უფრო გვიან (ძველ ქართულში წარმოდგენილი მდაბლად არ წარმოადგენს ახალი ქართული დაბლას ადრინდელ ფორმას) (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. დავი იგივეა რაც დავა. ფიცხლად დახლტოდეს ყურდგელი, სროლაზე ჰქონდეს დავია (ვახტ. VI, 29, 2). ◊ ციხე-ქალაქი ავიღეთ, გამოგვითხოვეს არ დავი (არჩ. 360, 834, 2). „რას მამდევ, შენ რა გაქვს ჩემთან დავია? (ი. ტფ. 620, 152, 1). დავი საჭმელი არ გაყიდონ და მკვახე ხილი (სამ. ბატ. დავ. 180, 18). დავი < დავა.ეს სიტყვა შემოსულია არაბულიდან (შდრ. არაბ. da’vat „სარჩელი“ (წერეთელი 1951, 72). უფრო მოსალოდნელია სიტყვა შემოსული იყოს ახალი სპარსულიდან (გიგინეიშვილი 2016).საშ. ქართ., დიალექტ. II. დავი ნარდის თამაშის ერთგვარი წესი, ანგარიშის მომატება, მოგების გაორკეცება. მას მტრობის ნარდის დავის თხოვა მოუჴდება (ქილ. 568, 19). დავი (სპ. dav) სვლა ჭადრაკის თამაშისას პირობის დადება, სიტყვის თქმა რაიმე სადავო საქმეზე მოწმეთა თანდასწრებით. „დავი ვქნათ და დავამთავროთ ეს საქმე“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

დავლა საშოვარი ნივთნი, ანუ სიმდიდრე;+ დოვლა სპარსულად დიდებასა და სიმდიდრესა მრავალთა ოქროთა და ვეცხლის ქონებასა ნიშნავს+ესე იგი დოვლა, არაბულად დიდსა სიმდიდრესა ეწოდება. + ქართულს ენაში ნატყვენავსაც ეწოდება. ესე იგი ნატაცებსა, ეს სრულიად სხვის მნიშვნელობის ლექსი არის+ დოვლა, დოვლათი, ესე იგი სიმდიდრე და დიდება არის, დავლა საშოვარი არის, ნატაცები – თ. ბაგრატიონი. ძვ. ქართ. I. დავლაჲ ქონება: „აკურთხენინ ღმერთმან დღენი შენნი და ნაყოფიერ-ყავნ დავლაჲ შენი“ (მ. ცხ. 237, 1). საშ. ქართ. დავლა (არაბ. დავლათ) სვე, ბედი, ბედნიერება, სიმდიდრე, დოვლათი, ალაფი დოვლათი – დ. ჩუბ. სვიანმცაა დავლა თქვენი (ვეფხ. 1440, 4). დავლა ოდეს არ მისმენ სწავლასა ხუალ დაინანებ დავლასა (ქილ. 595, 10). დავლა და წაღმართი ჩემი მაშინღა იქმნების, ოდესცა შენისა პირისა ჭურეტა მომხუდეს (ვისრ. 77, 9). საამ ჩამოჴდა, რა ნახა ჴელ-მწიფე სვით და დავლითა (შჰნ. I, 666, 2). შეაძულვებს და დასწყევლის მისსა ბედსა და დავლასა (ვახტ. VI, 465, 2). ახ. ქართ., დიალექტ. დავლა ომში ნაშოვარი ქონება, იარაღი და სხვ., – ალაფი, ნადავლი. გმირს არ აჯავრებს ნადავლი, შეკრული არის წარბშია, სახელს ვერ გაცვლის დავლაზე, მით არ ერევა ხალხშია (ვაჟა). მცირე დავლით და მცირე შაშხანით ვბრუნდებით (მ. ლებან.). თათარყან… არც ერთს დავლას არ ააცდენდა (ა. ყაზბ. IV, 165, 35). აგრეთვე: (ფშ., თუშ. – ა. შან., თ. უთურგ.).შემოსულია არაბულიდან (შდრ. არაბ. დაულათ „ბედის ტრიალი“, „სიმდიდრის, ძლიერების მობრუნება“, „სვე“ (იუსტ. აბულაძე 1916, 800). ახ. ქართ. II. დავლა მოვლა, შემოვლა. მეფე ლუი მეთექვსმეტე მთელი სამეფოს დავლას აპირებდა (ი. მაჭავ. თარგმ.). აიჩემა მარტო ყოფნა, დღენიადაგ ტყეში დავლა (ი. გრიშ.). 2. ცეკვაში რამდენიმე წრის გაკეთება, წრის შემოვლა. 3. დარბენა, გავრცელება (მაგ., ტანში ჟრუანტელისა). ამის წარმოდგენა და ტანში ჟრუანტელის დავლა ერთი იქნებოდა ჩემთვის“ (გ. წერეთ.). დიალექტ. III. დავლა დამბლა. დავლა დაცემია საწყალს, რაღამ უნდა გადაარჩინოს ისი, მოხუცებული“ (იმერ. გაჩ.). დავლა აქ დაცემული, დავლა დეეცა (რაჭ. კობახ.). აგრეთვე დავლა: გურ., იმერ. (ღლ., ვ. ბერ.).დავლა < დამბლა; დამბლა სენი ხელ-ფეხის და ტანის დადუნება. წვეთის დაცემა;ზონზოლი, ზანტი უგერგილო (დ. ჩუბ.). შდრ. (თურქ.) დამლა „წვეთი“.

ახ. ქართ. I. დალი 1. ეთნ. ნადირთა (შველთა, ჯიხვთა და მისთ.) მფარველი ღვთაება. ვითომდა მასზე იყო დამოკიდებული მონადირის ბედი: მას შეეძლო როგორც წყალობის მიცემა, ისე მონადირის დაღუპვაც. სვანები მონადირეობის მფარველ ღვთაებას ეძახიან «დალ»-ს, რომელიც ოქროს ნაწნავიან მშვენიერ ქალადა ჰყავთ წარმოდგენილი (ივ. ჯავახ.). მოწყალებით… დამხედა… დალმა ოქროს თმიანმა (ვ. ბარნ.). იხ. აგრეთვე: დალ (თუშ. ცოც.).ქალღმერთ დალ-ის ფუნქცია, რომელიც ნაყოფიერების ღვთაებად გვევლინება (შდრ. მისი კანონზომიერი კოლხური შესატყვისი დო-: დო-უ-ნანა. ო-დო-ია, სვან. დალ. დალ-ის სახელი ჩვენთვის საცნაური ხდება თქმულებიდან ამირანის შესახებ. სადაც დალი დედაა ამირანისა, ხოლო მამად უბრალო (რიგითი) მონადირე, ჩვეულებრივი მოკვდავი გვევლინება (ჩუხუა 2013, 229). ს.-ქართვ. *დალ „ნადირობის, ნაყოფიერების (ქალ-) ღმერთი > ქართ. დალი : ზან. [დო-], ოდოია < *ოდოლია: სვან დლ || დალ (ჩუხუა 2000-2003). დალ-სვანეთი კოდორის ხეობის ზემო წელს მოიცავს. ხეობის სახელწოდება დლ- მომდინარეობს ნადირობისა და მონადირეთა მფარველი ღვთაების, ულამაზესი ქალღმერთის დალის სახელისაგან, ადასტურებენ შუა საუკუნეების მოგზაურები ლულიე და ნორდმანი. ისტორიულ მეცნიერებაში გამოთქმული მოსაზრების თანახმად ეს სახელი კოდორის ხეობას უნდა ეტარებინა უხსოვარი დროიდან, თვით მატრიარქატის ეპოქიდან მოყოლებული (მარგიანი 1998, 138). დიალექტ. II. დალი რეზინის საწოვარა. „ქალაშავსათი დალი ვერცად ვიშოვე“;„დალით ნაზარდიო“, – იტყვიან რძითა და საწოვარათი გაზრდილ ბავშვზე (მოხ. ქავთ.). დალი ფშ. მოჴ. რძის საწოვარა. დედა არა ჰყავს, დალით გაზდილია (მოჴ.) ნ. დვალი შან. 2. საწოვარა თუ არა აქვთ, „დალით წუება ხდება შემდეგნაირადაც: თითს ჩაუყოფენ პირში /ხბოს, ბატკანს.../ იმას აწოვებენ, თან ბოთლიდან ასხამენ პირში რძეს“ (ფშ. ხორნ.). ამავე მნიშვნელობით გვხვდება: I. დალა გუდ. მთ. 2. დვალი ჴ. რძის საწოვებელი ბავშვისთვის (თვითვე აკეთებენ, რქაზე ჩამოაცმენ „თითს“, ე. ი. ძუძუს წვერს) (შან.). დვალი ჴ., ფშ., ა) ჯარატარზე ჩამოსაცმელი რგოლი, შუშანაჸი თ. ბ) ყანწზე წამოცმული ძუძუს თითი, უდედო ბავშვების საწოვად. დვალაი გუდ. ორ-კაპიანი ჯოხი ჯარაში, რომელზედაც ჯარატარი ტრიალებს, ბატი თ. (ა. შან.). შდრ. სპ. დულ ჩამჩა, ძაბრი.საშ. ქართ. III. დალი: დალი შავი – დამწუარი (ფანასკ. 269, 30).

ძვ. ქართ. I. დალალაჲ ნაწნავი: „არა მოიპარსოთო გარემოჲს შესახედავი თავისა თქუენისაჲ, ხოლო უფროჲსღა – კოწოლი, რომელ არს დალალაჲ, და არს იგი ნათხზენი“ [A= 1108 22r]. საშ. ქართ. დალალები, თმები დაწნული, ზურგისა კერძ გარდაშვებული (თ. ბაგრატ.). დალალი, დალალა: გარეშემო მოეკვეცნეს უკანამო დალალანი (ვეფხ. 1579, 3). ზილფო ნაშალო, შემაშალო, მკვლელო დალალო (ბეს. 44, 2). სამნი ნაწნავნი დალალნი ოქროჲსა მეწამულისანი (ალექსანდრ. 66,14). გიშრის დალალი უწნავი, მხრებზედ აქვს გადაშლილი (ვ. ორბელ. 509,3). ახ. ქართ., დიალექტ. მშვენიერი წაბლისებრი დალალები აყრია ზურგზედა (ნ. ლომ.). ფიგურ. გელით იორი და ალაზანი – ზღაპრული ქალის წყვილი დალალი (ი. ნონეშ.). დალალ ნაწნავში დატანებული სხვისი თმა. დალალებს იტანსავ, იცოდიან, გან თავის თმებ აქვავ – დალალებს იტანსო, ამბობდნენ, განა თავისი თმები აქვსო (თუშ. ცოც.).გვხვდება დარალაი (მოხ. ქავთ., ღუდ.). დარალა (ხევს. ჭინჭ.). ს.-ქართვ *დალ- ნაწნავი, დალალი“. ძირად აქ დალ- ჩანს გამოსაყოფი, -ალ სუფიქსია (ჩუხუა 2017)საშ. ქართ. II. დალალი (არ. დალალი) მაკლერი. დალალი „რომელი ატარებს სავაჭროთა“ (საბა). მერმე მნახა დალალმა ერთმა (ამირან. 741, 5). ძოწის მჯობმან, ბალახშისა დალალმან, / უწყალოსა სიკვდილისა დალალმან, / დახე, გული მძაფრად დაწვა დალალმან. /რასა ჰყოვნი? არ მასმინო, აარე (ბეს. 174, 10). მას დღეს ფასსა არა სდებდა ლალ-გოარსა მუნ დალალი (ნ. ციც. 262, 1). სიახლეს დალალი იყო, მივა თვალის მსყიდველთანა (შჰნ. II, 4025, 4). ახ. ქართ., დიალექტ. დალალი. ძვ. დალალის გული მხიარულიაო (ანდაზა). მყიდველი და გამყიდველი თავის მოვალეობად თვლიდნენ დაეპატიჟათ დალალი (ს. კლდ.). // შუამავალი, მაჭანკალი. თედო, როგორც კარგი დალალი, არიგებდა ქალებს (ნ. ლორთქ.). 2. ფეხზე მოვაჭრე. დავითი ფეხზე მოვაჭრე იყო, დალალი (ა. ახნაზ.). დიალექტ. დალალი საქონლის ფეხად მოვაჭრე;შუამავალი ვაჭრობაში (ფშ. ხორნ.). დალალი გზირი, რომელიც მოსახლეობას ხმამაღლა რაღაც ამბავს ატყობინებს. ერთი ფაშა არის, დალალს აძახებს (ჯავახ. მარტ.). ზან. დალარი დალალი ცხენით მოვაჭრე (მეგრ. ქობ.). აღნიშნულმა ლექსემამ განვითარების მრავალი საფეხური გაიარა. ერთნაირი ინტენსივობით იხმარებოდა სპარსულ თუ თურქულ ენებში, მნიშვნელობათა მოდიფიკაციის ცვლას თუ გავითვალისწინებთ, იგი თურქული გზით დამკვიდრებული ჩანს ქართულში. დღევანდელ სალიტერატურო ენაში დალალი უკვე არქაიზმია (იმედაძე 2014, 55). სიტყვა არაბულია (არაბ. dallala „შუამავალი, „მაკლერი, „მეაუქციონე“), მაგრამ უშუალოდ არაბულიდან არ უნდა იყოს შემოსული (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. დამი, დამის კაცი, სათამაშო ძვალი ნარდისა, ჭადრაკისა – დ. ჩუბ. საშ., ახ. ქართ. II. დამი (სპ.) ორთქლი ბუღი. პაატავ, გებრალებოდე: ხსნილდება, მანდ არს გულია. რამდენჯერ დამი აიღოს, გახსოვდე დაკარგულია (ბეს. 89, 8).დამი: ◊ დამის მოხდა / დამში მოყვანა / დამში მოსვლა: დამის მოხდას ეძახიან ორთქლისგან შეგროვებული ნამის გადმოწურვას (ბ. ჯორჯ.). ◊ როდესაც ბრინჯი დამში მოიყვანოთ, ბლუდზე დაასხით, ნუშ-ქიშმიშსაც ზემოდან დააყრით (ბ. ჯორჯ.). || საქმის ბოლომდე მიყვანა, საქმის მოგვარება, გათავება. თუ შენ შემეწევი, …სა ქმეს დამში მოვიყვანთ (ილია). ◊ ჩვენი ბანკის საქმე ჯერ კიდევ დამშია (ილია). საქმე დამში კი მოიყვანა წითელმა დათამ (კ. ლორთქ.). დიალექტ. დამი: ფლავის დამში მოსვლა. გადმოდგი ქვაბი, წყალში ჩადგი, დამში მოიდესო (ქიზ. მენთ.). სპ. (ბრინჯი] დო საათ უნდა დამზე დაჲდგა (ფერეიდ. უთურგ., ჩხუბ.).როგორც ჩანს, სპარსულში დამ-ს ძირითადად ორი შინაარსობრივი დატვირთვა ჰქონია, რომელთაგან ერთი დაკავშირებულია ჰაერთან, მეორე დროსთან. ქართულ და სპარსულ ლექსემებს ერთმანეთთან აკავშირებს საერთო სემანტიკური დატვირთვა – ორთქლი. იდენტური ფორმით შემოსული სპარსული ლექსიკური ერთეული [დამ]-ი ქართულში სემანტიკურად დავიწროებულა. აქვე აღვნიშნავთ, რომ დამ-ი იმ მნიშვნელობებით, როგორც ეს ქართულ ლექსიკონებშია მოცემული – „საქმეს დამში მოვიყვან“, ჩვენს ხელთ არსებულ სპარსულ ლექსიკონებში არ დასტურდება (ბართაია 2010, 42). იხ. აგრეთვე: (ლორთქიფანიძე 1991, 156-159). დიალექტ. III. დამი ჩითის ყვავილიანი ჭრელი წინდა ერთგვარი ჭრელი წინდა (ქიზ. მენთ.)ახ. ქართ. IV. დამი მედუდუკეთა დასტის სამთაგან ერთ-ერთი, დაბალი ხმა, ბანი. მედუდუკეთა დასტა, დოლს თუ არ ჩავთვლით, ძირითადად სამი მედუდუკისაგან შედგება, ხოლო ერთ-ერთი მათგანი დამია (ნ. დუმშ.). ხოლო როდესაც დაუკრეს, ერთმა მეორეს უთხრა: დამი დაბლა დაიჭიო, – ანუ ჰანგს დაუკელიო, ანუ ხმა შემიწყვიტეო, ანუ ჩემს ჰანგზე დაუკარიო (ნ. დუმშ.).

საშ. ქართ. I. დამა ხათუნი – თ. ბაგრატიონი. ახ. ქართ. დამა [ფრანგ. Dame] ძვ. საუბ. 1. გათხოვილი, ქმრიანი ქალი, – მანდილოსანი;ბურჟაუზიულ-თავადზნაურულ საზოგადოებაში – მაღალი წრის ქალი. პირველი დამა იქნება საზოგადოებაში (ლ. არდაზ.) 2. კავალერთან მოცეკვავე ქალი. მესამე, მეხუთე და მეექვსე კადრილში. კავალრები დამებს შესცვლიდნენ ხოლმე (გ. წერეთ.). საშ. ქართ. II. დამა [ფრანგ. dame, რუს. Дамка] „სამღერებელია (= სათამაშოა) ჭადრაკივით“ (საბა), – შაში მეუბნების: „ყმაწვილი ხარ, არ იციო დამა ჯერა“ (ვახტ. VI 38, 34). ახ. ქართ. ეს ახირებული სოვდაგრები დამისა და ჭადრაკის თამაშობაში აღამებდნენ (გ. ქიქ. თარგმ.). ახ. ქართ. III. დამა ძვ. აბრეშუმის ქსოვილი. „[მოვიტანეთ] დამა, გლასი და ატლასი“ (ლ. არდაზ.). შდრ. სპ. დამ ბადე, აბლაბუდა.საშ. ქართ. IV. დამა თვალის ტკივილი. არ. ზმნისაგან დაჰამა მას შეემთხვა ფათერაკი. სხუაი თვალისა ტკივილი რომე დამა ქუიან. მისი ნიშანი ისი არის რომე თვალი მუდმად სავსე იყოს ცრემლითა (ქანან. 206,11). დიალექტ. V. დამა იგივეა, რაც დაკეცა (დაკეცა გასაშრობად და შესანახად ერთმანეთზე დაკეცილი (დადებული) და ყუნწებში შეკრულ თამბაქოს ფოთლების დასტა (წყება). თუთუნის დამა მოზრდილი მორჩილია. ოთხი მოზრდილი დამა თუთუნი გავყიდე (ფარცხნალი, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. დემა (ქეგლ., გურ. შარაშ.). დემეთი (თ. demet < ბერძ.) გამხმარი თამბაქოს ფოთლების კონა – დასტა, გამზადებული დასაჭრელად (აჭარ. ნიჟ.). დამატი გამხმარი თამბაქოს ფოთლების კონა (ქიზ. მენთ.). დამათი (მესხ. ფეიქრ.).

დანა არს უდიდესი ყოველთა ჴორცისა მოსათლელი, დ ა ნ ა კ ი – უმცრო მისსა და ზომიერი, ხოლო ღ ი ნ წ ი – მცირე დანაკი კალამთ მოსაჭრელი და დანა მახვილი (თ. ბაგრატ.) ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. დანაკი, დანა დანა, მახვილი: „დაადგა დანაჲ, რაჲთამცა განკუეთა თევზი“ (მ. ცხ. 356r). „არიან აქა ორ დანაკ“ (ლ. 22, 38).ყელსა დანა დააბრჯინა (ვეფხ. 238, 4). გული ასე დაუკუწავს, ვით გალესილს დანას ხამი (გურამ. 562, 4). რად გულს განიწონ სიკვდად დანებით? (ბეს. 32, ქვ. 4). …გულ სა დაიცეს დანაო! (ვახტ. VI, 26, 8). მათ გალესეს მისთვის დანა (შჰნ. II, 3096, 4). ახალ ქართულსა და მის დიალექტებში დანა სხვადსხვა წყვილების სახით დასტურდება: პურის დანა. – დასაკეცი დანა – სამყნობი დანა და სხვ. იხ. ქეგლ. დიალექტ. დანა „ხმლის მსგავსი, უფრო ცოტათი ხმალზე მოკლე იარაღი, რომელსაც ქამარზე შეიბამენ ხევსურები და ხმარობენ ხმლის მაგიერ“ (ალ. ოჩ.) – ალ. ჭინჭ. საშ. ქართ. II. დანა მარცვლებს ჰქვიან. თესლეულთასა დანა, რომელიც მარცვლებს ნიშნავს, არაბული ლექსია (თ. ბაგრატ.). დანა – ეს სიტყვა იხმარება მზითვის სიაში: მაგ.: „ერთი დანა დარაიის ბოღჩა, დანა მარცვალი, ან თვითოეული ერთგვარი ნივთთაგანი: ექვსი დანა ვეცხლის კოვზი, ათი დანა ხელსახოცი – დ. და ნ. ჩუბ. ორი დანა თეთრი ჩარსავი, სამი დანა იუფკა“ და სხვ. (ი. გრიშ.). დიალექტ. ვაშლები: …და ნა ვაშლი, თეთრა ვაშლა, შაქარა (ნ. კეცხ.). დანა ვაშლი, მომჟავო გემოსია, თეთრია და მოგძელო (ქვ.-რაჭ. მრეწ. IV, III, 57).დანა მომდინარე ჩანს სპარსული ლექსემიდან dâna/e/, რომლის სახით ნუმერატივის სესხება დასტურდება (ბართაია 2010, 43).

ძვ. ქართ. I. დანდალი ლაგამი, აღვირი: „დანდალი ყბათა შენთა“ (O, IV მფ. 19, 28). დანდალი ლაგამი თუ პირის მახე– საბა. შდრ. ნადალი. 4 მეფ. 19, 28 (+ სენექერე მეფე და ესაია): აწ განვაცვათ ხატრუკი ცხვირთა შენთა და ნადალი ყბათა შენთა – საბა. საშ. ქართ. II. დანდალი დანდალუკი [სომხ.] კიბის საფეხური (დ. ჩუბ.). 1. დანდალი კიბის სახელური (ჭერი). არაბას აქ დანდალი (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). 2. ხელნებში გაყრილი ოთკუთხი ლარტყა ურმის შესაკრავად (სინონ. სახიდარი). უბე გავაწყვე ლართხებით, დანდლებით გადაბმულია, ისე გაუძლებს ას ქვასა, არსად დასჭირდეს ცულია (რ. ერისთ.). თუ გახსოვთ ურმის ნაწილების სახელები – შეეკითხა გიორგი შვილებს. – თათი, კვერნა, ღერძი…, დანდალი ჩამოთვალეს ბიჭებმა] (ნ. კეცხ.).დიალექტ. ხელნებში დანდლების ჩასმას დადანდვლას ეძახიან (ჩხ., მაწ.) (ალგ. სალ.). აგრეთვე: დიალექტ.: (ქიზ. მენთ.,ზ.-იმერ. ძოწ., იმერ. გაჩ., ქიზ. მრეწ. I, 421, ზ. ქართ. მრეწ. I, 231). დასტურდება სემანტიკური ვარიანტიც. დანდანი ურმის ხელნების შემაერთებელი (ჯავახ. მარტ.).დანდალი 1. იაილებში გაკეთებული თაროები რძის პროდუქტების დასაწყობად;თის ქოხებს სარძე, მარანი ცალკე აქ, სარძეში დანდლები გუაქ დაკეთებული (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). „რძით სამსე გობებს დანდალზე დავაწყობთ“ (აჭარ. ნიჟ.). სამეცნიერო ლიტერატურაში ტერმინი დანდალი ირანული ენებიდან შემოსულადაა მიჩნეული, სადაც იგი აღნიშნავს კბილებს, ღრძილებს. ნ. მარი ქართულ დანდალს სომხურიდან შეთვისებულად მიიჩნევს. მისი აზრით, ქართული დანდალი წარმოადგენს სომხური (ლაგამი) პირველი ნაწილის გადმოცემას. შდრ. დანდალი „ლაგამი ანუ პირის მახე“. მაშასადამე, სხეულის ნაწილის აღმნიშვნელი ეს უცხო სახელი ქართულმა ენამ სამშენებლო ტერმინად გადმოიტანა (ჩხენკელი 1988, 83). ახ. ქართ. III. დანდალი ნელი, მძიმე სიარული. პანტა-თაფლის საძებნელად ტყე-ტყე დადის დანდალით (გ. ჭიჭ.). დანდალი ზონზროხი, მსუქანი, ბრგე ადამიანის ტანის თახთახით სიარული. ამბროსიმ ექიმს მაინც მიაკითხოს. ამ ბოლო დროს დანდალით დადის და სიარულის დროს მთელი სხეული უთახთახებს (მთ.-რაჭ. ლობჯ.). ივარაუდება ამოსავალი ძირი სონორის ნ/ლ მონაცვლეობით (არაბული 2001, 83).

ძვ. ქართ. I. დარი ცა: „გამოწერნეს მართალთაცა ზრახვანი მისნი ყოველთა შინა დართა“ [უდაბნ. მრავალთ. 144v]. საშ. ქართ. დარი ამინდი. არ დარობს დარულად (ვეფხ. 820, 4). ტრფიალთ ცეცხლს უგზავნი, / მუნ დარი დარა, ვით მზემან ღრუბლითა მუნ დარი დარა (ბეს. 53, 7). მისგან შვენის მთა და ბარი, დარი დარობს, დარანიცა (თეიმ. 317, ქვ. 3). ი. „ესროლეთ, თოფის კომლითა ვერ დაინახონ დარები!“ (ტფილ. 603, ქვ. 3). მათ ჰქონია გამარჯვება, ერანელთა დღეს აქვს დარი (შჰნ. II, 3017, 3). ახ. ქართ. დარი ამინდი. – ცინგლიანი კაცის მიზეზი ავი დარიაო (ანდაზა). || კარგი ამინდი, ტაროსი (საპირისპ. ავდარი). დარი მუშაობდა, კაცი იკვეხნიდაო (ანდაზა). გადმოიფრენს მწვანე კოდალა კივკივით – დარი, დარიო! (რ. ინან.).დიალექტ. ამინდის აღმნიშვნელი სიტყვა გურულში არის დარი. იგი გულისხმობს როგორც კარგ ამინდს, ასევე ცუდსაც („ცუდი დარები დეიჭირა“) (ტუღუში 1987, 106). დარი: არაბ. დარ -სამოთხე;აქედან დარი ნეტარი დღე, სამოთხის დღე, ნეტარი დრო. შემდეგ: კარგი ამინდი, საამო დღე. იხ. აგრეთვე (ჭუმბურიძე 1978, 60). ს.-ქართველურისათვის აღდგენილია *დარ- არქეტიპი. (ფენრიხი, სარჯველაძე;ჩუხუა 2000-2003, 91). დასტურდება ფონეტიკური ვარიანტი მდარი (ქვაციხე) (ზ.-იმერ. ძოწ.). საშ. ქართ. II. დარი შესადარი, იმისი სწორი (თ. ბაგრატ.). „მათ მონათა ხელთა მივეც იგი პირი მზისა დარი“ (ამირან. 326, 3).მუხთალი არის და თუ რას დარსა დაიდებს, იმას კაცსა მშუიდობით არა გაუშუებსო (ამირან. 547, 3). სულით ქებულო, შეგნებულო, სადა გყავს დარი? (ბეს. 48, 2). დარსა დაიდებს: რასაც ჩაიფიქრებს, გადაწყვეტს.ახ. ქართ. დარი ტოლი, ბადალი;შესადარი;მსგავსი. კარგი ამხანაგობა კარგი ძმობის დარიაო (ხალხ.) || ფიგურ. მზის ჭიატის დარი იყო უცნააური ეს ღიმილი (აკაკი) – მისი დარი კი არა, მისი ნახევარიც არავინ მეგულებოდა (გ. ხორნ.). დიალექტ. ილიას დარი კაცი აპა მითხარი ვინ გყამთ!. იმი დარი კაცი ჯავახეთში არ დადიოდა (ჯავახ. ზედგ. უთურ., ჩხუბ., გიუნ.).დარი წევრი, თამაშობის მონაწილე ოთხნი დარნ იყნიანყე (ფერეიდ. იკე, XXIII, 182, 31). ჰრ. აჭარიანის აზრით, დარი შემოსულია ქართულში სომხურიდან (შდრ. სომხ. დარ „ტოლი“, „მსგავსი“, „თანაბარი“, „წყვილი“), ხოლო სომხური ფორმა უკავშირდება სპარსულ (tarōh-ს („კენტი“). გიგინეიშვილის აზრით, სომხურისათვის ამოსავალია არა ტარōჰ, არამედ ფალაური –tar „-ვით“, სუფიქსი შედარებითობისა (გიგინეიშვილი 2016). III. დარი ირანელი ხალხების (სპარსელების, ტაჯიკების და სხვ.) ლიტერატურული ენა – ა. სიხ.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. დარაბა საფარი ფიცარი საბა. დარაბა (არაბ.) ასაფარებელი ფიცარი ან ფიცარი მისი სისქე – დ. ჩუბ. „არ მიმიბას ყური სამსჭულითა დუქანსა ჩემსა და დამიცეს წიხლი დარაბასა ამას ჩემსა ათაბაგმან შენმან ამისთჳს (ქ. ცხ. IV, 709, 3). ახ. ქართ. დარაბა 1. ფიცრის დასაკეცი საკეტი, ასაფარებელი ფანჯარაზე ან კარზე. ფანჯრის მიხურულ დარაბაზე დავაკაკუნეთ (ა. ქუთათ.). 2. ძვ. დარაბებიანი ოთახი ქუჩის პირას (გამოყენებული იყო სავაჭროსთვის ან სახელოსნოსთვის). გავმართოთ დარაბები და დუქანი გამოვა მშვენიერი (ვ. ბარნ.). 3. (იმერ.) ფიცრის მოაჯირი მიწური აივნისა (დერეფნისა). დიალექტ. დარაბა ფიცრით გაკეთებული ტიხარი (ჯავახ. მარტ., თუშ. ცოც.).დარაბა შემოსულია სპარსულიდან დარაბა (<*დარაბანდ) ეტიმოლოგიურად უნდა იყოს „შეკრული ხის ფიცრები“. საინტერესოა, რომ ფალაური ნიშნავს დარ-ბანდ „გამაგრებულ ადგილს“, „ბარიერს“, „ჭიშკარს“ ერთიცა და მეორეც თავდაპირველად ალბათ ხისა იყო (გიგინეიშვილი 2016). ახ. ქართ. II. დარაბა იხმარება დავა სიტყვასთან. ვალი ამათ (ცოლ-ქმარს) არ ემართათ და ვახში, დავა არავისთანა ჰქონდათ და დარაბა (ილია). შდრ. სპ. დარობრდ „ბრძოლა, ჩხუბი“.

ძვ. ქართ. I. დარანი კლდეში ანუ მიწას ქვეშ შესასვლელი (საბა). ძველ ქართულში იგი შემდეგ ვითარებაში გვხვდება: დადარნება «დამალვა», «მზერა», «საფარს ცხოვრება»: „დაიდარნა ველსა შინა“ G − „დაემალა მათ“ (M, მსჯ. 9, 43);დადარ(ა)ნებული «მზირი», ჩასაფრებული. „დადარანებულნი იგი აღდგენ ადრე ადგილით მათით“ M − „მზირნი აღდგედ მწრაფლ ადგილით მათით“ (G, ისუ ნ. 8, 18). დადარნეულებული ჩასაფრებული: „გუელი დადარნეულებული გზასა ზედა ცემად ტერფთა ჰუნთასა“ (იპ. რომ. – კურთხ. ისაკ და იაკ. 90, 6).სადარანო, სადარნე, სადარნო «სამზირი», «სამსტრო»: „მივიდეს სადარანოდ“ M, – „წარვიდეს სამზირად“ (G, ისუ ნ. 8, 9). „მრავალ სადარნე არს ეშმაკისაჲ“ (O, ზირ. 11, 31). „სხუაჲ მთავარი მოვალს… მაღნართაჲთ სადარნოჲთ (სამსტროთაჲსა M)“ (G, მსჯ. 9, 37).საშ. ქართ. მას ღამით უქმნეს სადარნო (ვეფხ. 1412, 3). დარანი გადატანითაც გვხვდება: რისხვა გულის დარანთა ქუეშე იმალვის (ქილ. 759, 14). ახ. ქართ. დარანი 1. გამოქვაბული კლდეში ან მიწაში. გმირის ხმა ისმის მედგარი, ზანზარებს კლდისა დარანი (ვაჟა). 2. თევზის ბუნაგი, სამალავი, – ჯილე. [ორაგულები] თუ დაინახავდნენ ონავარ თევზსა, თვალის დახამხამებაში გაქრებოდნენ და აქეთ-იქით დარნებში მიიმალებოდნენ (ი. გოგებ 3. მიწისქვეშა სახიზნავი ნაგებობა, სამალავი (ჩვეულებრივ ციხის ქვედა სართულში). ორის რაინდი მზეჭაბუკი, გულის ორივე დარანი სავსებით სავსე ჰქონდა ორსახე სიყვარულით არსებით ერთით (ვ. ბარნ.). 4. გვირაბი. ამ დარანით, იგივე გვირაბით უკავშირდება ერთმანეთს ქვესკნელი და სამზეო (თ. ჩხენკ.). დიალექტ. დარანი 1. თხრილი საძირკვლის ძირში, რომ წყალი იქ დაგროვდეს და კედელს არ შეეხოს. 2. კუთხ. (ხევს.) «წისქვილის ძირის თვალი, რომელშიაც წყალი გადის» (ბ. გაბ.). დარანი მნიშვნელობათა მეტ-ნაკლები გადაწევით ქართული ენის უმეტეს დიალექტში გვხვდება, დავასახელებთ ზოგ მათგანს: (ჯავახ. მარტ., ხევს. ჭინჭ., მოხ. ქავთ., ქიზ. მენთ.) და სხვ. გადატ. დარანი საკუჭნაო. „ბუხრიან ოდაში ბუხრის გვერდზე დარანი გვქონდა (აჭარ. ფუტკ. დიალ. VI, 1987, 70). …ბა ნიდან ჰქონდა პატარა დარანი, როგორც აი კარი გააღო, დარანი ჰქონდა, ჩადიოდა მერცხალი (ქართ. მრეწ. I, 240). ზან. დარანი, გვირაბი წყლის დონისა, წყალქვეშა ბუდობი (თევზებისა), ნაპრალი, გამოქვაბული კლდეში, წყალში (მეგრ. ქობ.). გამოთქმულია მოსაზრება, რომ, ქართული დარანი შეიძლება მომდინარეობდეს 1. „აკლდამის, სამარის მნიშვნელობის სომხურ დამბარან სიტყვისაგან დარანი < დარან < *დამრან < *დამბრან < დამბარან (ლომთათიძე 1997, 3). 2. „სადარნო“ ჩასასაფრებელ ადგილს ნიშნავს. სვანური ლადრენ-ის მსგავსად სადარნო დაიშლება ასე: სა-დარნო, სადაც ძირია „დარნ“, რომელშიაც სა-პრეფიქსის დართვის შემდეგ რ და ნ თანხმოვნებს შორის შეკუმშულია ე ხმოვანი... დარენი ქართულ სვანურის წარმოშობისა უნდა იყოს და ნიშნავს სადარაჯოს, საგუშაგოს (მიბჩუანი 1987, 163). საშ. ქართ. II. დარანი მარგალიტი.ვსთქვი: რა ვნახე უცხო სახე და რანი, მიესხივნეს გულთ სათენი დარანი, ლალს მოეცვა ბარაინის დარანი,სადაფს ვარქვი: შენ ტიელად ეარე! (ბეს. 54, 13). როგორც ბესიკის თხზულებათა ლექსიკონის შემდგენელი ვ. თოფურია განმარტავს დარანი მრ. მარგალიტებია;ბარაინი კი ბაჰრაინი, ბაჰრეინი კუნძული სპარსეთის ყურეში), ცნობილია მარგალიტის მოპოვებით. დარანი მარგალიტი < სპ. Dor(r)r.

დარაჯა ყარაული, მხმილავი. +სპარსულად ხარისხი არის (თ. ბაგრატ.). დარაჯაგი საყარაულო (თ. ბაგრატ.) დარაჯანი მხმილავნი, ყარაულნი, გვამის მცველნი. დარაჯება მხმილავნი, ყარაულნი (თ. ბაგრატ.). საშ. ქართ. I. დარაჯაჲ (არაბ.) გრადუსი: „ოცდაათი დარა[ჯაჲ] არს და თუითო დარაჯაჲ სამოცი დაყიყაჲ არს და რაჲ მზე პირველსა დარაჯასა მოვიდეს“ (ეტლ. 1, 6-9). „თუითო დარაჯაჲ სამოცი დაყიყაჲ არს“ (ეტლ. 1, 7). „რაჲ მზე ხუთმეტ დარაჯამდის მივიდეს, შუა გაზაფხული არს“ (ეტლ. 2, 4). დარაჯა ხარისხი. ანისონი მჴურვალი არს მეორესა დარაჯასა შიგან და გაახუამს ნესუტთა ღუიძლისათა (ფანასკ. 409, 15).დარაჯა შემადგენელი ნაწილი. ყურძენი 4 დარაჯა არის: ხორცი, 3 კურკა, 4 წვენი (ქანან). – (იუსტ. აბულაძე).დიალექტ. დერეჯე (არაბ.) ზომის ერთეული, სკალა, ხაზი – საფეხური;ხარისხი. „ცოტა კიდევ დმატე, ერთი დერეჯე მაინც, და, გასტორდება“ (აჭარ. ნიჟ.). შდრ. დარიჯი ტერასი, (ჯავახ. ზედგ.).საშ. ქართ. II. დარაჯა მცველი, დარაჯი, ყარაული. დაიზახა ქედით მათმან დარაჯამან (ვეფხ. 449, 1). „დაიჭირეთ და წაასხით, ჩაყარეთ ღრმასა ხაროსა;თავს დააყენეთ დარაჯა, არვინ გამოთხაროსა“ (დ. გურამ. 105, 300, 2). შავნი ჰინდნი მას დარაჯად ეარე! (ბეს. 54, 14). შეჯდა რუამ, წამოვიდა, დაინახა დარაჯამან (შჰნ. II, 3449, 1). დარაჯნი არა უდგეს სულტანსა (ქ. ცხ. II, 96, 8). მუნ მპარავი დარაჯად შეიცვალების (საბა II, 15, 36). რაც დარჩეს, წინამწოლნი და კარის დარაჯა და საწოლის მეკრე წაიღებენ (გარიგ. 76, 5). ახ. ქართ. დარაჯა ძვ. მცველი რაზმი, – დარაჯები, გუშაგები, ყარაული. [გიორგიმ] ბრძოლა…გარდაიხადა სპარსთ დარაჯასთან (ვ. ბარნ.). სიტყვა შემოსულია არაბულიდან, სადაც გვაქვს ფორმები. პირველის მნიშვნელობაა „გზა, საფეხური, „კიბე, მეორისა –აგრეთვე საფეხური, „კიბე, „ხარისხი“. ორივე ეს ფორმა მჭიდროდ არის დაკავშირებული ერთმანეთთან. ხსენებული მნიშვნელობებიდან ქართულში „გზის მნიშვნელობა იცვალა „გზის მცველად“, ხოლო შემდეგ საერთოდ „ყარაულად“. მეორე მნიშვნელობა – „საფეხური“, „ხარისხი“, გრადუსი უცვლელად გვაქვს საშუალ ქართულში. თანამედროვე ქართულში დამკვიდრდა მხოლოდ „მცველის, „ყარაულის“ მნიშვნელობა (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. დარაჯაგი, დარიჯაგი უცხოთ სავანე;სადგური;საყარაულო – დ. ჩუბ. დარაჯაგი საყარაულო ანუ ნეობახტი (თ. ბაგრატიონი). წავდეგ წინა დარაჯაგთა (ვეფხ. 1216, 2). მუნ ზაალისთვის საჭურეტელად დარაჯაგები აჰყარეს (შჰნ. I, 1744, 2).ამ სიტყვას იუსტ. აბულაძემ სპარსული ეტიმოლოგიაც დაუძებნა (დარაჯა-გაჰ) (აბულაძე 1967, 297, 348). დარიჯაგი ფანჯრის, სარკმლის სინონიმია და მომდინარეობს სპარსულ დარიჩასაგან. რომლის კანოზომიერი შესატყვისი ჩანს ქართული დარიჯაგი. დარ -კარი + კნინობ. სუფიქ. – იჩაკ). სიტყვა დარიჯაგი შემორჩა ქართულ ენას (გვახარია 1983,73-77). საშ., ახ. ქართ. II. დარ‛ი’ჯაგი «ყალიბი“ (საბა). ფიგურ. ვინც გაარღვევს სიკვდილის დარჯაგს უშიშარ გულით, ხმლითა და შუბით, მისი მარჯვენის გამოჩნდეს გარჯაც და დაიდაფნოს იმისი შუბლიც (ა. აბაშ.). ახ. ქართ. დარიჯაგი დარჯაკი. ჩვენ კი ერთს დარიჯაგში ვატარებთ ყველას (ვ. ბარნ.). ფიგურ. რაკი საბოლოვო ნაბიჯი გადადგა ოთარმა და წარმოსთქვა უკანასკნელი სიტყვა, …ჩა დგა თავის დარიჯაგში (ვ. ბარნ.). არც დრო, არც შეძლება გამოვიდეს დარიჯაგიდან (ვ. ბარნ.). დარჯაგი, დარჯაკი 1. ლითონის ჩამოსასხმელი ყალიბი – ქეგლ. შდრ. დარიჯა/ი: ოქრომჭედლის ხელსაწყო: ჩამოსასხმელია, ლითონის ყალიბი (ქიზ. მენთ.).

საშ. ქართ. I. დასტი კოკა – საბა. დასტი (სპ.) სასმისი. დასტიდარ (დ. ჩუბ.). დასტი ჭანნი კოკას უხმობენ (თ. ბაგრატ.).რაცა კაცნი ვიყვენით, თუითო დასტი ოქროსა წინა ყუელასა გუედგა (ამირან. 236, 8). საშ. ქართ. II. დასტი გუნდი. შვიდი დასტი „შვიდკაციანი გუნდი“ (შდრ. სპ. däst „ხელი). იწინამძღვრეს მოციქული, წინ წარმოსდგა სამი დასტი (ბეს. 127, 18). მან მელექსე მოიმდურვა აღარ მისცა დასტი ფასი (ფეშ. 5, 4).საშ. ქართ. III. დასტი ხელკეტი. ფრანგ დივზადაც თავისის დასტა შუბით შიგან გაერიუა (შჰნ. III, 350, 23). შდრ. (სპ.-თურქ.) დსტკ ჯოხი, კეტი.

საშ. ქართ. I. დასტა საღვინე – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. დასტა ჯგუფი, დასი. იქითისა მხარეს დევნი დასტა დაწყობით დადგნენ (შჰნ. III, 318, 38). საამ ფალავანის ჯარი დასტა-დასტა დაწყობით მოვიდოდნენ (შჰნ. III, 350, 5). ნახა რომე ერთმა დასტა ნადირმა ხოსროვშირს წინ ჩამოურბინა (ყარამ. 248, 5).დასტა შეკვრა. ყოვლი ფერისაგან თითო დასტა ეწყო ისრე თაქ-ნაბადები (რუსუდ. 211, 6). ახ. ქართ. დასტა [სპარს. დასთა „სახელური“] აქვს აგრეთვე სხვადასხვა მნიშვნელობები: ჯგუფი, რაზმი;გუნდი;დასი;კონა, შეკვრა და სხვ.). იხმარება მსაზღვრელადაც. 1. საწერი ქაღალდის საზომი ერთეული (24 ფურცელი), საერთოდ, კონა, შეკვრა (ქაღალდისა, ქაღალდის ფულისა და სხვ.). მაგიდას მივუჯექი… კრიალა ქაღალდის მთელი დასტა დავიდევი წინ (რ. გვეტ.). || ფიგურ. ჩამოიღო ნოქარმა ყაფაზიდან ერთი დასტა პერანგი (ი. გრიშ.). 2. აღმოსავლური მუსიკალური საკრავების დამკვრელთა მცირე დასი, ანსანბლი (სამეული, ტრიო). ყველა ეს სამუსიკო ინსტრუმენტი მოთავსებულია საზანდრისა და ზურნის დასტაში (ი. გრიშ.). მედოლეთა და მებუკეთა დასტა გამოჩნდა (ს. კლდ.). 3. ძვ. ჯგუფი, გუნდი, დასი, კრებული, რაზმი. „ახლავ გაგზავნეთ მთელი დასტა ჯარისკაცთა“ (ი. მაჩაბ. თარგმ.). სპ. däste „ჯგუფი, გუნდი“ (ფერეიდ. ჩხუბ. 104).დიალექტ. დასტა ზომის ერთეული დაბღებში (მეტყავეებში). ხუთი ცალი საპირე ტყავი (მეში, სამოგვე ქოსალა) (ქიზ. მენთ.).გამხმარ თამბაქოს დასტად შეკრავენ (ზ.-აჭარ. კობერ.). მოიტანა ერთი დასტა თუთუნი;დააწყო რამდენიმე დასტა ქალამნი ზოღი (ჯავახ. ბერ.). მოდის ძველი ქართული ფორმისაგან დასტაგი, რომელიც, წარმოდგენილია „ქართლის მოქცევის“ ტექსტში: დასხნა კაცნი მერუვენი დასტაგითა რუჲსათა;და ჰრქჳან ადგილსა მას ნასტაგისი (შატბ. 320, 21). ხსენებულ კონტექსტში დასტაგ ფორმას უნდა ჰქონდეს „განშტოების ადგილის“, „წყალთა შესართავის“ მნიშვნელობა. იგი შემოსული ჩანს ფალაურიდან (შდრ. ფალ. დასტაგ „კონა“, „შეკვრა“, ჯგუფი“, „კვანძი“) თითქმის ყველა ეს მნიშვნელობა დაუცავს ახალ ქართულ ფორმასაც (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ., დიალექტ. I. დასტამალი ძვ. [სპარ. გასთმალ «ხელსახოცი», «ცხვირსახოცი»] ძვ. მჩვარი (დ. ჩუბ.).ზედ არის გადაფენილი ქვაბებისა და ქოთნების საწმენდი დასტამალები («ივერია»). დასტამალი მჩვარი გასაწმენდი ჭურჭელთა, ანუ პირდასაცმელი კოკათა და მისთანათა (ნ. ჩუბ.).დასტამალი კოკის პირის დასაცობი სუფთა ტილოა (დ. თონ.). დასტამალი არა გაქვთ რა, მაგიდა გადავწმინდო? (ძეგ., ქართლ. ლექსიკ. მენთ.).დიალექტ. II. დასტამალი ბევრი, ფენა-ფენა. ბევრი ჭუჭყი რო აქ, იმაზე იტყვიან, დასტამალი ჭუჭყი ედო კისერზეო, დასტამალი ფქვილი აყრია ტანისამოსზეო, უფრო ჭუჭყზე ითქმის (ერედ., ქართლ. ლექსიკ.).ამ მნიშვნელობის დასტამალი „ბევრი, ფენა-ფენა“ მომდინარეობს დასტა (სპ. „დასთა“ სახელური) „კონა, შეკვრა“ სიტყვისაგან (რამიშვილი 2016, 47).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. დასტური (სპ. დრუსტ) ჭეშმარიტი სიტყვა, სარწმუნო სიტყვა, მართალი, ნამდვილი, პირობა, თანხმობის გამოცხადება. „მითხარ დასტური, თუ რაჲ გჭირს“ (მ. ცხ. 52v). „უწყია, ვითარმედ ჴელი ესე დასტური არს და მართალი?“ (ლიმ. 79, 2). ჩემი სიკვდილისა დღე დასტურა (ვეფხ. 326, 4). დასტური მივეც, შეირთოს მან მისი საყუარელი (შჰნ. I, 1725, 3). ცოლის შერთვის დასტურს თუ დამცემთ, დრო არს (დ. გურამ. 263, 335, 3). მრავალგზის მოავლინა დასტური მეფემან დატევებად ქალაქისა (ქ. ცხ. II, 175, 5). მერმე დასტური ვთხოვე და წაველ ისევ კარდანეხს (ი. ბარათ. 221, 20). წასვლის ნებართვის მიცემა ვეჭობ, მაინც იყოს ჩემის დასტურის ბოძების დრო (რუსუდ. 239, 3). სიტყვა «კარგი» ხშირად ნიშნავს ლაპარაკის დროს დათანხმებას და დასტურსა (აკაკი). [მან] საქმე მომწიფებულად ჩათვალა და ბექასაგანაც დასტური მიიღო (ჯ. ქარჩხ.). მამამ კი ჯერ თავი ჩაიქნია, თითქო დასტური მისცაო (მ. ჯავახ.). || აღიარება, დამოწმება. აგრეთვე: დასტური გუდ., მთ., მოჴ., ჴ. დათანხმება, დასტური დამეცი (ყ. 239, 7). დასტური დამიცია (გუდ.) – ა. შან. ძვ. ქართ. II. დასტური ნდობით აღჭურვილი პირი: „ბრძანა წარვლინებად დასტური თჳსი, რომელმან ჭეშმარიტად გამოიწულილოს მისთჳს“ (Sin – 11, 126r).ახ. ქართ. დასტური მთ. ძვ. ეთნ. ხატის მსახური, რომელსაც ლუდის ხარშვა ევალებოდა სალოცავში. იგი დეკანოზს ეხმარებოდა აგრეთვე საკლავების დაკვლასა და ხორცის განაწილებაში. დასტურს ირჩევდნენ განსაზღვრული ვადით (ერთი, ზოგან ორი წლით). რაც ეს სალოცავი დაარსდა, მას შემდეგ მის მსახურად ხევისბერები და დასტურები იყვნენ (ვაჟა). ხახმატის ჯვარში საათენგენოდ ადუღებენ დასტურები ლუდს (გ. ჩოხ.). ამავე მნიშვნელობით და სხვადასხვა სინტაგმებში იხ.: (ფშ. ხორნ., ხევს. ჭინჭ., შან.). გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ქართულისათვის ამოსავალია საშუალი სპარსული ფორმა „დასტავარ“ მსაჯული, მოსამართლე, უმაღლესი მოხელე სასანიანთა სამეფო კარზე, და რომ გამოთქმაში შესაძლოა ყოფილიყო დასტურ ფორმაც, როგორც მანიქევლურ ფალაურში გვაქვს (ანდრონიკაშვილი 1966, 310). ილ. აბულაძის აზრით, ქართული ფორმის უშუალო წყაროა ახ. სპარს. დსტურ (ილ. აბულაძე 1955, XVII) – (გიგინეიშვილი 2016).

ძვ. ქართ. I. დაფი დაირა: „რაჟამს დაფსა დასციან, მუნთქუესვე მჴედარნი შეკრბიან“ (მ. სწ. 74, 2). „ბრძანა მაშინ ამირა მუმლმან დაცემაჲ საყჳრისა და დაფისაჲ“ (ი. ურჰ. 274v). ჰკრეს, გაემართნეს, იზახდა მაღლად ქოსი და დაფია (შჰნ. I, 279, 3). ნობათთა რა ცემა იწყეს დაფისა (დ. გურამ. 90. 198, 3). ჰაი რა საძაგელია: თემი დასდევს უკან დაფით (ბეს. 97, ქვ. 2). მას დღეს ღამემდის სმა იყო, კვრა ჩანგ-ბარბითთა, დაფისა (ნ. ციც. 501, 533, 3). საშუალს ალაგს ერთი დიდი ოქროს დაფი დაედგათ და ერთი ვერცხლის ჩოგანი გვერდთა მოედვათ (ყარამ. 519, 13).ახ. ქართ. დაფი [არაბ. დაფ] საცემელი საკრავი, – დაირა. დაჰკრეს დაფსა და ნაღარას, შეინძრა მთა და ბარია (ვაჟა). გმირებს უძახის, უყივის ჩემი დაფი და ნაღარა (აკაკი). გმირებს უძახის, უყივის ჩემი დაფი და ნაღარა (აკაკი). დამკვრელებმა დასცხეს დაფი და ნაღარა (ვ. ურჯუმ.). || გადატ. დაფის ხმა, – ხმაური. მატულობს წყალი! ზათქით და დაფით, ზვირთების ქაფით, შლამით და ლაფით აქ მომავალი (მ. ჯგუბ.).დიალექტ. დაფი-ზურნა საკრავი;დაფი, ზურნა, დუდუკი, დასტა დამკვრელების, დაკვრა. დაფი-ზურნა ხო გვაქვს, მეზურნეებსაც მოვიყვანთ;დაფი-ზურნა მყამდა ქორწილზე;დაფი-ზურნით გავაცილეთ (ჯავახ. ზედგ.). სპეცილურ ლიტერატურაში აზრთა სხვადასხვაობაა დაფი ტერმინის წარმოშობის შესახებ. ზოგი მას სპარსულ ლექსემად მიიჩნევს (კობიძე 1916, 801;აბულაძე 1914, 189;ჩუბინაშვილი, 1984, 430), ზოგიც არაბულად: (იუსტ. აბულაძე 1926, 300);…და ფი უშუალოდ არაბულიდან შემოსული არაბიზებული სიტყვაა (იმედაძე 2014, 157). დიალექტ. II. დაფი იხ. II. დაფნა. – დაფს აღარ იბარებენ, ფასი დუუწიენ (რაცხ. გურ.). ზან. დაფი დაფნა (მეგრ. ქობ.;მეგრ. ყიფშ.). შდრ. დაფნი (ბერძნ.) რაფინდი, დაფნის ფოთოლი – დ. ჩუბ.

ახ. ქართ., დიალექტ. I. დაფა დაფი. უკრავს დაფას და ზურნასა (ვაჟა). დაფა-ზურნა საუბ. დაფი და ზურნა. დაფა-ზურნის ჭიჭყინით ყურთასმენა აღარ იყო (აკაკი). || გადატ. ხმაური, მხიარულება – ქეგლ. ◊ დაფას დაჰკარით, მიმღერეთ (გ. ლეონ. 27, 11). იხ. I. დაფი. დაფაჲ დოლი. მემრ ნეფეჲ დაფას მოხპარავს (თუშ. ხუბ.). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. დაფა შავი საწერი ფიცარი – დ. ჩუბ.დაფა1 ბრტყელი ფიცარი ხისა (მარმარილოსი და მისთ.) 2. შავად შეღებილი ფართო (ოთხკუთხი) ფიცარი ცარცით საწერად (სკოლაში სახმარი). გულმოდგინედ უჩვენებდა ბავშვებს დიდი დაფაზე დახატულ ასოს (ეკ. გაბ.). რთული სიტყვები: ◊ ასპიდის დაფა, ჭადრაკის დაფა. ◊ გულის დაფა, ◊ შავი დაფა – ქეგლ. ყური დაფაჲ;ყური დაფაჲ წაღევაჲ ყურთასმენის წაღება, ვისიმე გამოყრუება. ემ ყალ-მაყალმამ ყური დაფაჲ წაჲღა (ინგ. ღამბ.). დაფა, ჩარხის დაფა მეჭურჭლის ჩარხის ქვედა ნაწილის მრგვალი ფიცარი, რაზედაც მეჭურჭლე სცემს ფეხს და ჩარხი ისე მოჰყავს მოძრაობაში (ქიზ. მენთ.). შდრ. არაბ. daffat „საბურავი“„წიგნის ყდა“ (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. დაფნა მიწისქვეშ დამალული ნივთები, ფული, ქონება. შენ ადექ, შადადის ხაზინა და დაფნა, რაც რამე ჰქონდეს, ეგენი სულ ერთიანათ ერანში გაგზავნე (შჰნ. III, 417, 45). დაფნა < დეფინე (არაბ. თურქ.). საშ. ქართ. II. დაფნა: აიღე... დაფნის ფურცელი (ფანასკ. 24, 15). იხ. II. დაფი.დაფნა [aurus nobilis] მორჩილი ტანის ხე ან ბუჩქი, რომელსაც აქვს მოგრძო მარადმწვანე სურნელოვანი ფოთლები, იცის მომწვანო თეთრი ყვავილები. დაფნის, ნაძვისა და ვარდის შეზავებული სურნელება სცემს (ნ. ლორთქ.).ძვ. ქართ. დაფნი: „და ყოველნი მცენარენი იქმნნეს მრავალ, ვარდი და მურტი და დაფნი“ (ბ. კეს. 69, 27). შემოსულია ბერძნულიდან (შდრ. ბერძნ. dapne „დაფნის ხე“, „დაფნა“ (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. დაღი (თურქ.) დამღა E. ესე არს საბეჭდავი გაჴურვებული ცეცხლით(ა) ZA – საბა. საშ. ქართ. დაღი (სპ.) ნიშანი დასმული სავაჭროთა ზედა ან ხვასტანგთა გასარჩეველად;იარაღი რკინისა რომელსაც გაახურვებენ და დასდაღვენ ხვასტანგთა – დ. ჩუბ. დამღა (სპ.) დაღი, ნიშანი, ბეჭედი საბაჟოსი – დ. ჩუბ.გადატ. ნუ გაჩნია გულსა დაღი (ვეფხ. 397,2). ახ. ქართ. დაღი 1. გახურებული რკინის იარაღით (შანთით…) დასმული ნიშანი (ცხენის, კამეჩის სხეულზე). [ყარამანი] სულ დაწვრილებით ჩამოუწერდა: ვისი ცხენი რამდენი წლისა იყო, …ჩამო უწერდა დაღის მოხაზულობას (ა. ბელ.). 2. რკინის იარაღი, რითაც დაღს (ნიშანს) აკრავენ. ◊ დაღის დასმა დაღის დაკვრა. || წიგნ. კვალის დატოვება, კვალის დაჩნევა. ერთფეროვან, მოსაწყენ ცხოვრებას მათ ხასიათებზეც დაესვა დაღი (რ. ჭეიშვ.). 3. გადატ. რისამე კვალი, ნიშანი. ძველი ჭრილობის დაღი შუბლზე თითქოს გამქრალა (ნ. ლორთქ.). ფიგურ. ეს საუკუნო დაღია სიყრმის ოცნებებზე დაჩნეული (ა. სულაკ.).შდრ. ძვ. ქართ. სადაგველი სადაღავი: „ბრძანა რკინისა სავარცხალთა შექმნაჲ და სადაგველთაჲ“ (საკ. წიგ. II. 76, 5). სადაგავი: „სადაგავნი უკუე და დასაწუველნი…არიან“ (მ. ცხ. 49r). საშ. ქართ. II. დაღი მთა. ფანან დაღისაკენ წავალ (შჰნ. III, 397, 11).

ახ. ქართ. I. დაყურსვა დახალასება, დაწმენდა (ვერცხლისა, ოქროსი). შდრ. ძვ., ახ. ქართ. I. ყურსი ძვ. 1. მკვრივი, კოშტი რამ (დ. ჩუბ.). 2. ზოდი (დ. ჩუბ.). ყურსი (არ. ყურს) კვერი, ტაბლეტი. ვინცა ცერეცო მოხარშოს და ამა ცერეცოს წვენითა ესე ყურსი გალესოს და სვას, გულისა და სტომაქისა ტკივილსა უშველის (იად. 586, 16). II. დაყურსვა გაჩუმება, დადუმება. შდრ. ყურსელა მისანი – დ. ჩუბ. მისანი წინამთქმელი მომავალისა – დ. ჩუბ.

ახ. ქართ. I. დახლი წინიდან დახურული გრძელი ვიწრო მაგიდა (მაღაზიაში, დუქანში და მისთ.), – გამყიდველის დაზგა. [ქონდარამ] არაყი ჩამოასხა და ბოთლი დახლზე დადგა (ს. შანშ.). ასეთი დაზგით გამოყოფილი ადგილი, – გამყიდველის დასადგომი ადგილი. გადასძახა დახლში მდგომ მედუქნეს (ნ. ლორთქ.). ახ. ქართ. II. დახლი ძვ. ვაჭრობით აღებული ფული, – შემოსავალი, ნავაჭრი. ას თუმნამდის ავიდა… დახლი (ეკ. გაბ.). ◊ კარგი (კაი) დახლი დაუდგება! ძვ. ირონ. მცირე შემოსავალი ექნება. გამოვიდა, რომ… დახლი სამთუმანნახევარი მამიტანა, რომელიც უკანვე სახარჯოდ წაიღო (ილია). [ჩიგუნიამ] ალბათ გულში გაივლო: დღეს კარგი დახლი მექნებაო (გ. წერეთ.). || ცუდად წაუვა საქმე. ამოიოხრებს ბერ-დედა ნაღვლით: «რას, ვერჩოდითო, რა ისეთი დაგვიდგა დახლი! რა მოვიგეთო, ჩალისფასად გავყიდეთ სახლი» (მ. ლებან.). თუ მთავრობის ვალმა ამგვარი ტემპით იმატა, ეროვნულ ბანკს კარგი დახლი დაუდგება («ლიტ. საქ.»). || სუყველას ლაპარაკს თუ აჰყე, კარგი დახლი დაგიდგება (გ. გოგიაშვ. თარგმ.). გ. წერეთლის აზრით, სიტყვა არაბული წარმოშობისაა (შდრ. არაბ. დახლ „შემოსავალი“, „მოგება“ – წერეთელი 1951, 71). სიტყვა უშუალოდ არაბულიდან ნასესხები არ უნდა იყოს, საფიქრებელია სპარსული გზა (გიგინეიშვილი 2016). არაბ. დაჰლ: 1. შემსვლელი. 2. შეტანილი რამეში;მონაწილე. 3. დამოკიდებული – [და:ხელ] 1. შემოსავალი;მოგება. 2. შეხების ქონა;ურთიერთობა – [დახლ]. 1. შემოსავლიანი;მომგებიანი. კომპანიონი;თანამონაწილე – [დახლდა:რ] ყულაბა – [დახლდა:ნ] დახლიდარი (ბართაია 2010).

ძვ. ქართ. I. დეზი „ცხენის საჩხვლეტელი“ – განმარტავს საბა. მხედართ ქუსლზედ მიკრული რკინა ცხენის საჩხვლეტად (დ. ჩუბ.);მჴედართა ექმნება ჩექმებზე დაკრული ცხენის ფიცხელად გაჭენებისათვის (თ. ბაგრატიონი).„ფიცხელ არს შენდა წიხნაჲ დეზსა“ (საქ. მოც. 9, 4). „ვითარცა… ტანჯვაჲ ცხენსა და დეზი ვირსა“ (O იგ. სოლ. 26, 3). გადატ. „სიტყუანი ბრძენთანი ვითარცა დეზი ჴარსა“ (O ეკლ. 12, 11). საშ. ქართ. ხოსროვ… დეზი დაძრა, გააფრინვა (შჰნ. II, 3218, 3). ცხენი გაქუსლა დეზითა (ვეფხ. 214, 1). დეზებიც ყირმიზის იაგუნდისა ჰქონდა (რუსუდ. 532, 30). მოგიდებს მიზეზებს, შემოგკრავს მით დეზებს, დაგიჩხვლეტს გვერდებს (დ. გურამ. 266, 356, 3). ჩექმა დეზითურთ კმა არის (არჩ. 505, 11, 2). ახ. ქართ. დეზი (ჩვეულებრივ იხმარება მრ. რიცხვში). 1. ყანწის მსგავსი რქოვანი გამონაზარდი, რომელიც უვითარდება ფეხებზე ზოგიერთი ფრინველის (უპირატესად ქათმების ოჯახის) მამლებს. პატარა ყვინჩილა… იმ ადგილითა სცემს ფეხს, სადაც დეზები… ამოუვა (ი. გოგებ.). 2. ლითონის რგოლი, რომელსაც იკეთებს მხედარი ფეხსაცმლის ქუსლზე ცხენის საჩხვლეტად და გასარეკად. სამხედრო პირი დეზებს მოაჩხარუნებდა (ვ. ბარნ.). გავშრი, ვეღარც ხმა ამოვიღე, ვეღარც დეზი ვიხმარე (ჭ. ამირეჯ.). || გადატ. ქუსლი. დეზი ჰკრა მერანს… და გააჭენა (აკაკი). 3. ბოტან. ზოგიერთი ყვავილის (იის, სოსანის)… ჯამის ან გვირგვინის ფუძის ღრუს გამონაზარდი. ნექტრის დამაგროვებლად ასეთ გრძელ გამონაზარდებს დეზი ეწოდება (ზ. ყანჩავ.). სიტყვა შემოსული უნდა იყოს საშუალი სპარსულიდან;ახ. სპ. tēz „მახვილწვეტიანი“. ტ-ს გამჟღერება ქართულში ჩანს მომხდარი *tezi > დეზი (რეგრესიული ასიმილაციის შედეგად). ადგილი აქვს მნიშვნელობის რამდენიმე დავიწროებასაც (გიგინეიშვილი 2016). დიალექტ. II. დეზი (თუშ.) წინდის თვალი. დეზი წინდის თვალი, ქსოვის დროს დეზებს ანგარიშობენ (თუშ. მაკალ.).დეზი წინდა – სადა, ერთი ფერის ძაფით, სახეების გარეშე ნაქსოვი წინდა (თურქ. düz-ვაკე, მინდორი) (აჭარ. ნოღ. დარგ. 2008, 21).დეზდ ხელით ნაქსოვის თვალი (თუშ. ცოც.). დეზისათვის ვფიქრობთ, რომ ამოსავალი უნდა იყოს თურქული diši „ნაქსოვის თვალი“. დიალექტ. III. დეზი „კარგი, საგანგებო“. შროშა დეზია, დეზი, კაი სოფელია! საბალახო დეზი გვაქ (ზ.-იმერ. ძოწ.). დეზი მიხვეულ- მოხვეული გზაცაა (ი. გრიშ.). ახ. ქართ. მხოლოდ ერთ პატარა ვიწრო დეზში ბზინავდა წყალი (რ. გაბრ.). შესაძლებელია, რომ დეზი თურქულის დუზ სივრცის აღმნიშვნელი სიტყვიდან მიგვეღო.

საშ., ახ. ქართ. I. დეკა ეკლიანი ჭყორი – დ. ჩუბ.დეკა [Rhododendron caucasicum] მორჩილი ტანის ბუჩქი;აქვს მარადმწვანე მოგრძო ფოთლები და მსხვილი, ლამაზი, მოთეთრო ან მოვარდისფრო ყვავილები. გავრცელებულია მაღალ მთებში. მოგესალმებით, ქედებო, მომაქვს სალამი გვიანი, ჩემსამც სამარეს ამკობენ თქვენი დეკა და ღვიანი! (ვაჟა). ახლო დეკის ჩინჩხვარს მოაგროვებდნენ, დაანთებდნენ ცეცხლს (გ. გეგეშ.). ახ. ქართ. II. დეკა [გერმ.] სიმებიანი მუსიკალური საკრავის კორპუსის ნაწილი ხის ასარეკლავად და გასაძლიერებლად.

საშ. ქართ. I. დეკნა „ესე კრკალი (გრკალი) არს ცისა, სამხრით კერძო, რომელსა მზე ზამთარ მას ვერ გასცილდება (საბა). დიალექტ. II. დეკნა საფურე ხბო ერთიდან სამ წლამდე. დეკნა საუბ. იგივეა, რაც დეკეული – ქეგლ. დეკნა მოფერებითი სახელი დეკეულისა (ჯავახ. ბერ.). ორი- სამი წლის საფურე ხბო დეკნაა || დეკეულია (შდრ. საბა უგი) (ზ.-აჭარ. კობერ.).შდრ. დიაკეული, დიეკეული დეკეული, საფურე ხბო „მომგუარე მე დიაკეული სამ წლისაჲ“ (O, დაბ. 15, 9). „შეჰრისხენ… კრებული ზუარაკთა და დიეკეულთა შორის ერისათა“ (ფს. 67, 31).ძვ. ქართ. დიაკეული, დიეკეული დეკეული, საფურე ხბო: დიაკეული ¬ დიეკეული > დეკეული. დიაკეულში გამოიყოფა დია „დედალს გამოჰხატავს (ჯავახიშვილი X, 1992, 183)დე- პრეფიქსი გამოყოფილია დე-კეულშიც (პარალელურად: დი-ა-კ-ე-ული, რომლის კ ძირი თავდაპირველად ადამიანის კატეგორიის შესაბამის მ-კ-ე ზედსართავში გამოიყოფა (ქავთარაძე 1954, 308). გამოთქმულია მოსაზრება, რომ დეკნა ბერძნულ ṭéḳnon („შობილი“) სიტყვას უკავშირდება (გიგინეიშვილი 2016).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. დელი [თურქ. დელი] ძვ. გიჟი, ხელი, გადარეული. საცემრად მიდგა კეტითა, ან გიჟი იყო ან დელი (ბეს. 157, 12). …ხო ლო მაჰმადიანნი უჴმობენ დელი სჳმონს (ქ. ცხ. II, 418, 2). ერთისა უებრობა და მეორის ხელქმნა დელობა (თეიმ. I, 127, 35, 3). ჩვენს დელ შვილს ჩვენვე მოვუვლით (პ. ლორ.) (ნ. მწერალ პ. ლორიას რომანი „დელი მურადი“ (აჭარ. ნიჟ.). დელი ხომ არ ხარ?! (ინ. ჩვენ. ფუტკ.). დელიანი ჭკუა ნაკლები, გიჟი;ძალიან თამამი, თავხედი. „დელიანი ბაღვები ყავან, მოსაფირთან არ შეიშვებიან (თ. ქ.). „ციცაი ყავდენ ერთი, დელიანი“ (ად. ჩვენ. ფუტკ.). გადელება ზომაზე მეტად გაბრაზება. – ჭიჭინიე ნამეტანი გაადელა ბაღანამ (რაცხ. გურ.). ახ. ქართ. II. დელი გერმ. წყლის მუდმივ ნაკადს მოკლებული ბრტყელი უკალაპოტო ღარტაფი – ქსე. ახ. ქართ. III. დელი: დელი-დელა: დელი-დელა 1. ქართული ხალხური სიმღერის მისამღერი სიტყვები. ვისმენ თქვენს სუფრულ მღერასა, იძახებთ «ჰარუნანოსა», ზედ დართულს «დელი-დელასა» (ვაჟა). 2. «ძველი ხალხური სიმღერა» (გ. შარაშ.).

ახ. ქართ. I. დენი ელექტრული მუხტების მოძრაობა. დიდი ძაბვის დენი. – მუდმივი დენი. უხვი დენის მისაღებად კარგია მთის მდინარეები (ვ. კანდელ.). ისინი სკამში დენს უშვებენ (რ. თვარ. თარგმ.). თითქოს დენი უვლიდა მხარში (გ. გეგეშ.). შდრ. დენა, დინება.დიალექტ. II. დენი იხ. II. დანა. „სიმინდ რომე დავზორავთ ტოკუეცით, დენი დარჩება ცალკე“ (მ.). „ამასა დენები დიდრუანი აქ“ (იმ.) „ყურზენსა აქა წვრილი დენი აქ“ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). „სიმინდის დენი იშტა, დენი, ჩვენ ვეტყვით მაგა“ (ჩაქ., შავშ.). აგრეთვე: (ინგ. ღამბ.). (სპ.) დან/დანე მარცვალი (ფერეიდ. ჩხუბ. 247).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. დიბა (სპარს. დიბა ან დიბაჰ) სახიანი აბრეშუმის ქსოვილი ფარჩა მძიმედ ნაკერი ან ნაქსოვი ოქრომკედითა (დ. ჩუბ.). რა ზაალ წვერსა ავიდა, ფრთა ეხვია დიბაზედა / მუჯამარით ცეცხლი აგზო, ცოტა ფრთე დადვა მაზედა (შჰნ. II, 5603, 1). კარგი დიბითა სტავრა ბერძული მშრალად წახვიეს (შჰნ. II, 413, 15). ტანზედა დიბის ქათიბი, გიხდების კაბის არშია (დ. გურამ. 197, 16, 3). სამოცდაათი ხომალდი კარგის დიბით და სტავრებით სავსე იყო (ხოსრ. 39, 13).უქონლობამ დიბის კაბა მაცვეთინაო (ანდაზა). მანდილოსნები… ჭრიდნენ და კერავდნენ ფარჩას და ატლასს, დიბასა და ხავერდს (შ. დად.). ზოგადად ძვირფასი ქსოვილების აღსანიშნავად დიბა ხშირად დასტურდება სხვა ძვირფას ქსოვილებთან ერთად: დიბა-ატლასი, დიბა-სტავრა, დიბა-ფარჩა, დიბა-ზარბაბი…დიალექტ. II. დიბაჲ // დიბი (თ. dip) თამბაქოს მცენარის ძირა ფოთლები;მისგან ჩვეულებრივ დაბალი ხარისხის, რბილი თამბაქო გამოდის (აჭარ. ნიჟ., ქიზ. მენთ.).

ძვ., ახ. ქართ. I. დივანი სამდივანმწიგნობრო: „ვითარცა მჴედარი, რომელმან დაიწერის თავი თჳსი დივანსა შინა მეფისასა“ (მ. სწ. 120, 8). „ოცდაშჳდი წელი განსრულდა მაგისი, ვინაჲთგან დაიპყრა მაგან დივანთა განგებაჲ“ (Sin – 11, 39v). დივანი [სპ. დივან] 1. ისტ. უმაღლესი სახელმწიფო ორგანო;სახელმწიფო კანცელარია. || სულთნის თურქეთში – დიდ მოხელეთა და დიდგვარიანთა სახელმწიფო საბჭო. დივანის წყალობით უმაღლეს ხარისხამდე აყვანილი ახმედ-ფაშა კახაბერი (აკაკი). 2. სასამართლო, ტრიბუნალი. || ისტ. საქართველოში – სამდივნო სახლი, სასამართლო დაწესებულება. დივანხანა სასამართლო სახლი: სამსჯავროსა რომელსა დივანხანად უწოდდეს (ქ. ცხ. II, 290, 15). გადატ. დივანი: დიდი სამსჯავრო, მეორედ მოსვლის დღე. მაშინ მიყოს ღმერთმან სამართალი, როდესაც დიდი დივანი იყოს (რუსუდ. 242, 10). გვხვდება დევანიც.სიტყვა შემოსულია ახალი სპარსულიდან (შდრ. სპარს. dīvān „მთავრობის ოფისი“, „მთავრობის კანცელარია„. აქედან ხდება მნიშვნელობის გადატანა იმ პირზე, ვინც ამგვარ დაწესებულებას განაგებს. ასო მ ქართულ ნიადაგზე განვითარებულა სიტყვის თავში (გიგინეიშვილი 2016). საშ. ქართ. II. დივანი „წერილი“, სადაც აღრიცხულია რამე: მისცა, ლაშქარი მისი რჩეული, რომელი დივნითა ხუდებოდა (რომელიც სიით ჩააბარა (ქ. ცხ. II, 315, 25). მე მდივანმან ავთანდილ… გომარელთ დივანი უყავ (სამ. ძეგ. IV, 184, 8). ახ. ქართ. III. დივანი (სპარს. ჩანაწერი, წიგნი) ლიტ. აღმოსავლეთის ქვეყნებში – ლირიკული ლექსების კრებული (ერთი პოეტისა). [მან] მოამზადა და დასაბეჭდად წარმოადგინა პოეტის აზერბაიჯანული დივანის მეცნიერულ-კრიტიკული ტექსტი («მნათ.»). ახ. ქართ., დიალექტ. IV. დივანი ზურგიანი რბილი (მოგრძო) საჯდომი ან საწოლი ავეჯი. რით ჰგავს ერთმანეთსა და რით გაირჩევა: მაგიდა და სკამი, დივანი და ტახტი? (ი. გოგებ.). ივანიკა წამოწოლილია… დივანზე და… „გვეგონას“ მღერის (აკაკი). დიალექტ. დივანი (სპ. divan) დივანი (ტახტი). დივანზე გიგიშალო დოშეგი?! (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ., დიალექტ. I. დინგი საცეხველი, ცეხვა – საბა. (ქიზ.) თრიმლის საბეგვი (წყლისაგან ამოძრავებული ბორბალი ედება და მაღლა სწევს კეტს, რომელიც შემდეგ ეცემა და ბეგვავს გულამოღებულ მორში ჩაყრილ თრიმლს) – ქეგლ.დინგი დიდი ზომის სანაყი ქვა;სადინგეჲ თოფის წამლის დასამზადებელი ადგილი უმალოში. მოხუცების გადმოცემით, საწამლე მასალას ნაყავდნენ უზარმაზარ ქვის ფილში დინგით (თუშ. ხუბ.). დინგი წისქვილთან მოწყობილი კორკოტის დასანაყი. მუსიკაანთ ბარე ორი დინგი ჰქონდათ კორკოტის დასანაყათ თავეთ წისქვილში გამართილი (ჯავახ. ზედგ.). დინგი ნიორწყლის სანაყავი, როდინი (ჯავახ. ბერ.). დინგი თრიმლის საბეგვი, ჩამური (ქიზ. მენთ.). დინგ [აზ. დინგ] ბრინჯის საცეხვი მოწყობილობა, საცეხველი (ინგ. ღამბ.). შდრ. დენგი დიდი ქვასანაყი (თუშ. ცოც.).საშ., ახ. ქართ. II. დინგი ღორის ცხვირი – საბა. დინგი 1. ზოგიერთი ცხოველის (უმთავრესად ღორის) წაგრძელებული ცხვირი და ყბები. [ზღარბები] თავისი დინგით მარჯვედ იჭერდნენ და თქვლეფდნენ მრავლისაგან მრავალ მატლსა და ჭიასა (ი. გოგებ.) 2. უმართებულოდ უხმარიათ ფუტკრის ხორთუმის მნიშვნელობით 3. ბოტან. ბუტკოს ზედა, გაფართოებული ნაწილი. ს.-ქართვ. *ნი-დგ- „ნისკარტი“ > დინგი (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. III. დინგი: (ინგლ.) ერთგვარი პატარა ღია ნავი – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ. I. დიყი / დიყა (არ. დიყ) 1. ჭლექი. ერთგვარი ცხრო (ციება-ცხელება). თუ ამა სენსა უკნის სილი და დიყი გამოჩნდეს, არა ეშუელების (ფანასკ. 259, 12). ჰიომაი დიყი (არ. დიყ) ჭლექი, განელებული ცხრო. „წვრილი ტკივილიო“. ამა ცხელებასა ჰომაი დიყი ჰქუიან (იად. 489, 21). ახ. ქართ., დიალექტ. II. დიყი [Heracleum] მთის მცენარე ქოლგოსანთა ოჯახისა;რუს ნაპირებზე ერთმანეთში არეული ბუერა, დიყი და შუპყა არის ამოსული (ვაჟა). დიყიანი ადგილი, სადაც მეტწილად დიყი იზრდება. [კაცი] ხან თავს დააჩენს კლდის პირზე, ხან დიყიანში ხტებოდა (ვაჟა). იხ. აგრეთვე: (ხევს. ჭინჭ., ინგ. ღამბ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. *დიყ- ძირი (ფენრიხი, სარჯველაძე 105).

საშ. ქართ. I. დიყა იხ. I. დიყი. ვინცა აბანოშიგა დედაკაცთან დაწვეს, მისგან დიყა და იარაყანი დაიბადების (ქანან. 28, 5). იხ. დიყისაშ. ქართ., დიალექტ. II. დიყა ბალახი. – საბა. იხ. II. დიყი.დიყას ფართო ფოთოლი აქვს და მსხვილი ყლორტი, იხმარება საქონლის საკვებად, მთებში იზრდება (ჩიხა, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. აგრეთვე: დილყა სამკურნალო მცენარე, დიყი (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. დო მაწვნის ნათქვეფი – საბა. პაპა თორნიკე… პურით სავსე დოს შეჭმანდს მადიანად შეექცეოდა (მიხ. მრევლ.) ◊ დოს პერანგი დოში ამოვლებული პერანგი (ან ზეწარი), რომელშიც ახვევდნენ ავადმყოფს, ჩვეულებრივ, სიცხის გამოსანელებლად. „თუ ციება დასჩემდეს, დოს პერანგში ჩააწვინე ხოლმე“ (ს. მგალობ.). აგრეთვე: დო (ქიზ. მენთ., ჩვენ. ფუტკ.);დოვ (თუშ. ცოც., ხუბ.). დუა რძე და სახვრეპი რამ ბავშვის ენაზე (ფშ. ხორნ., ხევს ჭინჭ.). აგრეთვე: დოილა (ხევს. ჭინჭ.). დო ხშირად დასტურდება სხვადასხვა კომპოზიტების შემადგენლობაში. მაგ.:დოს შაჭამანდი (ქიზ. მენთ.). დონთბარი, დოვღაჲ, დო-ბორანაჲ (აჭარ. ნიჟ.). დოღბაჭი // დოღობაჭი (მესხ. ფეიქრ.) დოკორკოტა (ჯავახ. ბერ.). დომბალი, დოპერა (ქართლ. ლექსიკ.). ახ. ქართ. II. დო [იტალ. Do] მუს. მუსიკალური გამის ერთ-ერთი ნოტთაგანი, მუსიკალური ანბანის დასაწყისი ტონის სახელწოდება – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. დოგი საკრავი ბრძოლის დროს დაბდაბის მსგავსი. დუმბულსა და დოგს სცემდეს, ზედან ტკბილად იმღერდიან (შჰნ. I, 2439, 2). ახ. ქართ. II. დოგი [ინგ. dog ძაღლი] ერთგვარი ჯიშის დიდი და ღონიერი ძაღლი. მერმე უნივერმაღის გაქურდვისას… დოგმა ისე დაფლითა, რომ გაქცევა ვეღარ შეძლო (ა. სულაკ.). კართან გაშმაგებული იყეფება დოგი («ლიტ. საქ.»). და აი, იმ გოდერძი ჩოხელის სკოლის ეზოდან უნდა შევუთვალო: გოდერძო, გუშინწინ ჩემი გერმანული დოგი მომიკვდა (მ. მოსულ.).დიალექტ. III. დოგ 1. სამანი, მიჯნის აღმნიშვნელი ხის დაბალი სვეტი. პირველაჸ რო დაპლანეს, ბაკებ დოგებით გაყვეს. 2. მაქც-ფატერაგითან მტრის ხელით მოკლულის სიკვდილის ადგილზე დასობილი ხე მიცვალებულის ვინაობისა და სიკვდილის მიზეზის აღმნიშვნელი წარწერით. გარდაჸვაკეს დგას კარხილაურის დოგ (თუშ. ცოც.).

საშ., ქართ. I. დოლი გოჭების დაყრის დრო;გოჭების დაყრა. ◊ დოლის დაძვრა დოლის დაწყება. დოლი ფური – დ. ჩუბ. ორი დოლი აუღიათ (სამ. VII, 544). გამოვიდა დოლი გაიზარდა მოლი (დ. გურამ. 213, 38, 3). ახ. ქართ., დიალექტ. დოლი დარგ. წვრილფეხა პირუტყვის ნაშიერთა (ბატკანი, თიკანი) მოგების პროცესი. – ცხვარს ვუვლიდი, შენი ჭირიმე. დოლი დაიწყო და თავი ვერ დავანებე (მ. ჯავახ.).დიალექტ. დოლის დაძვრიდან ფარეხი ლასტებით დაიყოფა (ქიზ. მრეწვ. I, 66). დოლი-ბატკანი დოლის დროს დაბადებული ბატკანი (მთ. კაიშ.). აგრეთვე : დლ დოლი, ბატკნის მოგების დრო (ინგ. ღამბ.). დოლი სომხურად ხვასტაგთ შობასა ჰქვიან, რომელსა ქართულად იზვებას უწოდენ – საბა. მეგრულ-ჭანურ დვალა-სა და „დების“ სვანურ ლი-თჳალ-ს „შობის“ შეპირისპირებით ჯავახიშვილი დაასკვნის რომ დვალ ფუძე დებას და ნაყოფის გამოღებას, წარმოშობას ნიშნავს და როგორც ფრინველთა და პირუტყვთაგან, ისევე ადამიანისა, დედაკაცისაგანაცა (ჯავახიშვილი X, 231). დოლი შესაძლოა მოდიოდეს თურქულიდან (თურქ. döl „შთამომავლობა“, „ჯიში“, „ჩანასახი“) დაკავშირება პრობლემატურია (გიგინეიშვილი 2016). დიალექტ. II. დოლი მთ., მოჴ. გარეული ღორის ბინა. დოლში მიასწრო (მთ.) – ა. შან. „აგერ, ბეჟან, ღორის დოლი, ღორი შავიდა დოლჩიგა“ (ხალხ. „ბეჟანიანი“). ღორებმა დოლი აიღეს. ღორებმა ბუნაგი გააკეთეს. || იგივეა, რაც დოლაფარა, სადოლე (მოხ. ქავთ.). შდრ. (თურქ.) დოლა.შდრ. დოლფარი, დოლფარა მეცხოვ. საღორეში ან ბინაში კედელთან შემოწნული ცალკე სამყოფი, სადაც ამწყვდევენ დედა ღორს გოჭებიანად ან სადაც მაკე ღორი ყრის გოჭებს. – ეწყვნენ ლოგინში ბალღები, ვით დოლფარაში გოჭევი (ვაჟა). აგრეთვე: (ქიზ. მენთ.). დოლის სახლი: ამის შემდეგ იწყეს ჩვენში დოლი სახლის შენება, უჭერო და უიატაკო, ისლით ან ჩალით დახურული (გურ. მრეწ. I, 404). ჩვენში საცხოვრებელი ბინა იყო დოლის სახლი (დიდი დარბაზი) (გურ. მრეწ. I, 409).საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. III. დოლი უჭვაო იფქლი – საბა. დოლი, დოლის პური: ქართული დოლის პური ქართველი ხალხის პირმშოა (ნ. კეცხ.). დოლის ხორბალი მივეცი და თავთუხს მედავებაო (გ. პაპუაშვ.). დოლის პური პურეულის ჯიშია, კარგი ღირსებისა. თეთრი დოლი, წითელი დოლი (ქიზ. მენთ.). დოლი… რაკი პურეულის სახელად ქართულს გარდა არსად იხმარება, საქართველოში კი უკვე IX ს. ქ. შ. გეოგრაფიულ სახელში, „დოლის ყანა-ში გვაქვს აღბეჭდილი, საქართველოს გარეშე მისი სადაურობა საძიებელი არ არის… თვით გამონათქვამი „დოლის პური კი, ძალიან ძველი არ შეიძლება იყოს, რადგან აქ „პურს“ უკვე მარცვლეულის მნიშვნელობა აქვს, თავდაპირველად – კი „პური“ გამომცხვარს ეწოდებოდა (ჯავახიშვილი 1930, 396-397). საშ. ქართ. IV. დოლი შაბი მარილის გვარი თეთრი ქვა (დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. V. დოლი 1. საკრავი იარაღი – ხის რკალზე ორივე მხარეს გადაკრულია საგანგებოდ გამოყვანილი ტყავი, რომელსაც თითების ან ორი ჩხირის ცემით ხმას გამოაღებინებენ, – დაფდაფი. ◊ დოლს დაჰკრავს წინ. გადატ. ხმაურს, განგაშს ასტეხს… || ირონ. პირველად დოლი ილია ბახტაძემ დაჰკრა, მას მიჰყვა «დედაკაცების» და «მამაკაცების» ხმაც (ილია). 2. ტექ. ღრუ ცილინდრი (მექანიზმში).დავულ დიდი ბარაბანი (თურქ.) – საბა. შემოსული უნდა იყოს თურქულიდან (თურქ. დავულ „დიდი დოლი“) (გიგინეიშვილი 2016).

დიალექტ. I. დოლა: იხ. III. დოლი. დოლა პური დოლა პური ზმ. პურის ერთ-ერთი ჯიშია, უფხო, ითესება გზაფხულზე (რაჭ. კობახ.). დიალექტ. II. დოლა ურქო ცხოველი (ძროხა, ცხვარი, თხა). || ურქო ცხვარი, – ქოიკი (საბა). დოლა თხამ წყალში ჩაიხედა: რქები არა მაქვს, ჯერ პატარა ვარო (ანდაზა). „რა ძროხებს დამიჩხვერავენ დოლეები, ურქოები) (ფშ. ხორნ., გურ. შარაშ., ქიზ. მენთ., თუშ. ცოც., მესხ. ფეიქრ., ხევს. ჭინჭ., მთ.-რაჭ. ლობჯ.). ქართული და კოლხური (მეგრული) მასალის შეპირისპირების საფუძველზე აღადგენენ *დოლ-არქეტიპს (ფენრისი, სარჯველაძე 2000). დიალექტ. III. დოლა: იხ. II. დოლი. დოლა სახლი, რომელსაც არა აქვს მიდგმული ნაგებობა. თუ სახს არ ქონდა არც ერთი კედრიდან მოდგმული, იმას ქვიოდა დოლა სახლი (გურ. იმნ. 168, 34).

ძვ. საშ., ქართ. I. დოლაბი მდინარიდან წყლის ამოსაღები ბორბალი: ჴმისაგან დოლაბისა მეჯურღმულესა არა ესმა რეკაჲ (ლოცვისაჲ) (ლიმ. 91, 22). გული ბრუნვასა დოლაბივითა დაგიწყებს (ვისრ. 185, 19). გარ მოვიგზნათ დახოცილი, როგორც დოლაბს ედვას ხრილი (ტფილ. 602, 60, 4). სამთავ მოიღეს ოროლი დოლაბთ ოდენი ქუანია (შჰნ. I, 59, 183, 1). გადატ. აქვს ხელთა ლახტი-დოლაბი, ტარითა რკინის ძელითა (ნ. ციც. 604, 1999, 4). ახ. ქართ. დოლაბი 1. წისქვილის ქვა. წისქვილი მოქუხს, დოლაბი ბრუნავს და ბრუნავს მალადა (რ. ერისთ.). ფიგურ. დუმდა სამრეკლო და კრიჭაშეკრული ფიქრობდნენ დოლაბები (ო. იოს.). || ხელით საფქვავის საბრუნებელი ქვა. ხელსაფქვავი დოლაბის ხრიგინი გოგიას მჭევრმეტყველებაში იკარგებოდა დროდადრო (მ. ელიოზ.). 2. გადატ. მრგვალი ფორმის მბრუნავი რამ (ქვა…). ტიხარი, რომელსაც მიწისზემოთ გამართულ ორ უზარმაზარ დოლაბს ჩაჭიდებული ორმოცი მონა ატრიალებდა, მიწისზემოთ იზიდებოდა (თ. ჩალ.). 3. (იმერ. გურ.) წისქვილი. იხ. აგრეთვე: (ჩვენ. ფუტკ., ზ.-იმერ. ძოწ., გურ. ჟღ., იმერ. გაჩ.). ზან. დოლაბი დოლაბი;დიდი ქვა (მეგრ. ქობ.). II. დოლაბი ნართის საქსელავი ხელსაწყო. „შალისათვის მოვახვევთ ორწვერად, დავზახავთ და მერე დოლაბზე დავქსელავთ“ (აჭარ. ნოღ. დარგ. X). საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. III. დოლაბი ქვითკირის კედელში დატანებული კარადა, განჯინა, თახჩა. „რომ ავსწიე, თითოს ფარდის შიგნით, ერთი ზეით და ერთი ქვეით ასეთი დოლაბი იყო, თვითოს და თვითოში შვიდი დიდი ზანდუკი იდგა“ (რუსუდ. 454, 16).სცენის სიღრმეში დოლაბივით კარაპანია (გ. ყიფშ. თარგმ.). იხ. აგრეთვე: (აჭარ. ნიჟ., ჩვენ. ფუტკ., ჯავახ. ბერ.). ახ. ქართ., დიალექტ. IV. დოლაბი 1. ბანიანი სახლის სათვალე, სანათური, საიდანაც სინათლე ჩადის და კვამლი ამოდის. უცხო მგზავრი თუ დაიბნა ღმეში, შეხედოს და დოლაბის შუქსა ენდოს (ს. ჩიქოვ.). აგრეთვე: (ქიზ., მენთ.).სპეციალისტები სპარსულსა და თურქულში უთითებენ დოლაბის შემდეგ მნიშვნელობებს: 1. ხის ბორბალი, რომლითაც თოკზე მიბმული ჭურჭლით ჭიდან წყალს იღებენ;წყლის ბორბალი;2. განჯინა;კედლის კარადა (აბულაძე 1916, 802;გურგენიძე 1973, 25: კობიძე 1983, 392;ბართაია 2010, 47;ჩოხარიძე 2014, 52;გიგინეიშვილი 2016). როგორც ჩანს, ეს სიტყვა და მისი მნიშვნელობები სხვადასხვა დროს და გზით ისესხა ენამ.

დიალექტ. I. დოლობა იხ. III. დოლი. შემოდგომით თესვის პროცესს ეძახიან, რადგან შემოდგომით ითესება დოლი (ჯავახ. ბერ.) (შდრ. ქერობა, ქერი ითესება გაზაფხულზე).ახ. ქართ. II. დოლობა დარგ. დოლის პროცესი.დიალექტ. ახ. ქართ. დოლობა იხ. I. დოლი. ამ დროს არის, გვიჩნდება ბატკნები (ვაჟა). დოლობა დოლის – ბატკნების დაბადების პერიოდი (მოხ. ქავთ.). დოლობა მთ., მოჴ., ფშ., თ. ხანი, როცა ცხვარი ბატკნებს იგებს – ა. შან. დოლობაჲ ბატკნის მოგების პერიოდი ცხვარში (თუშ. ხუბ.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. დომბა ოთხფეხი – დ. ჩუბ. კვლავ ნიამორი უცხონი, დომბისა შესადარები (ვახტ. VI, 28, 44, 3). ფური დომბა… უფრო მცირე ზომისა იყო (ნ. ღამბარ.). უკანასკნელი დომბა საქართველოში 1944 წელს მოკლეს («ლიტ. საქ.»). გადატ. დომბაი (dombay) კამეჩი. ბაბოს მიყავს მეგემ დომბები (კამბეშები) შაბმული (ად. ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. II. დომბა ჯებირი, ხერგი, რაბი – მდინარეზე წყლის ჩასაკეტად ან მეორე მხარეზე გადასაშვებად (აჭარ. ნიჟ.). შდრ. ქეგლ – დამბა [გერმ. Damm] ხელოვნური მიწაყრილი ან ნაგებობა (ხისა, ქვისა ან რკინა-ბეტონისა) მდინარის ან ზღვის ნაპირების გასამაგრებლად და წყლის გადმოხეთქისგან დასაცავად, – ჯებირი. კაცის ხელი მოხვედრია მდინარესაც…, ჯებირით გადაუღობავთ, რკინა-ცემენტის დამბებში ჩაუსვამთ (ბ. ჩხ.).

საშ. ქართ. I. დონა ფუნდრუკის სასვენებელი – საბა. საშ., ახ. ქართ. II. დონა დედაკაცი, დიაცი – საბა. დონა (იტალ. donna) ქალბატონი – მ. ჭაბ. საშ. ქართ. III. დონა ყველა თავის დონეზედ იყოს – დ. ჩუბ. დონაზედ დადგომა. დონაზედ მოსვლა – დ. ჩუბ. შდრ. დონე.ახ. ქართ. IV. დონა კახ. ადუღებული ქონით გაჟღენთილი ბამბა, რომელსაც ადებენ ნაღრძობზე. თქვენს ნათლიდედასა ხელი რამ ეღრძო თონეში, ქადები დამიგვიანა, – ახლაც მკლავი აქვს დონაში (რ. ერისთ.). დიალექტ. V. დონა (ქართლ.) უთაური – ქეგლ. შდრ. დონე. დუნე.

ახ. ქართ. I. დონე 1. ჰორიზონტალური სიბრტყე, რომელიც საზღვარს წარმოადგენს სიმაღლის გამოსარკვევად. 2. რისამე განვითარების, სიდიდის ხარისხი. განათლების დონე. 3. გადატ. ამა თუ იმ საგნისა თუ მოვლენისათვის მიჩნეული გარკვეული ადგილი, კალაპოტი, მდგომარეობა. [მახარე] გახვეული იყო მხოლოდ გრძნობის ქსელში, როდესაც აზრი არ მუშაობს… აი, სწორედ ამ დონემდე იყო მახარე მისული (შ. არაგვ.).ძველ ქართულში გვაქვს ზმნიზედა ოდენ „ხოლო“ და სუბსტანტივი ოდენი „ტოლი. მისგან სხვადასხვა გზით მივიღეთ დონე, ხოლო შემდგომ დონა, დუნი, დუნე (ო-უ ხმოვანთა შენაცვლებით) დონე სიტყვის სემანტიკის განვითარებით მიღებული სიტყვებია. მათ უკვე დამოუკიდებელი მნიშვნელობა მოიპოვეს, თუმცაღა მათგან სალიტერატურო ქართულში დამკვიდრდა მხოლოდ დუნე (მოშვებული, დაუჭიმავი ფომფლე;ბოში) (ჭინჭარაული 1974, 103 -111). ახ. ქართ. II. დონე (ფშ.) დუნე. დონე კაცი. დონედ ზმნს. იხ. დუნედ. «მინდია ცრუობს სწორედა»… – ამბობდნენ ხალხში ზოგები გაუბედავად, დონედა (ვაჟა). დუნე გაუჭიმავი, გინა სრულიად მოსუსტებული, უძალო Cq – E საბა. შდრ. დუნ, დუნი (სპ.) უმნიშვნელო, არაფრის მაქნისი.

ძვ., საშ. ქართ., დიალექტ. I. დორა ღვინის საწყაო: „წარიღე შენ თანა დორაჲ ერთი ღჳნოჲ და მიართუ“ (მ. ცხ. 224v). დორაკი კნინობითი ფორმა სახელისა დორა, – დორის ნახევარი (საბა). დორაკიც ლიტრიანი საზომი იყო (ივ. ჯავახ.). დორაკი სითხის საწყაო, „მოდრაკი: „აღსუარული ზეთითა მეოთხედითა დორაკისაჲთა“ (G, რიცხ. 15, 4). „მეექუსჱ ნაწილი დორაკისაჲ ჟამითგან ჟამადმდე სუემდი მას“ O, – „მეექუსედი მოდრაკისაჲ ჟამითგან ვიდრე ჟამამდე სუა“ (pb., ეზეკ. 4, 11).დორა ღვინის საწყაოდ დასტურდება სიგელში („დავთარი ბალახვნისა“. 1519 წ. თ. ჟორდანია, ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა წ. II, 1897, 342). „მმართებს საჩხეურს ღუნის ჯუმალი სამოცდა შუდი დორა“ (თაყაიშვილი ექ., საქართველოს სიძველენი, I, ტფ., 1920, 57). „ბერმა კაკრიაშვილმა შესწირა მის მიერ სოფ. წედისში ნაყიდი ყმაგლეხის ოჯახი, რომელიც ვალდებულყო ყოველწლიურად მონასტერს გადაუხადოს ოთხი დორა და ათი კოდი ხორბალი“ (1782 წ.) (დ. ფურცელაძის „გუჯრები“ (Чиджавадзе K., Виноградарство и виноделие Лечхумского и Рачинского уездов, КСХ, №481, 1903). (ზემონახსენები ლიტერატურა დამოწმებული მაქვს ლ. ფრუიძის მონოგრაფიის მიხედვით (რაჭა, 1974, 182). ახ. ქართ. დორა 1. თიხის ჭურჭელი (წყლისათვის). ძველთაგანვე აკეთებენ აქაურები (შორაპნის სოფლებში) თიხის ჭურჭელს: ჩაფს, დერგს, დორას… (ბ. ჩხ.). 2. სითხის საზომი ერთეული (სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა კუთხეში სხვადასხვა ზომისა იყო. დორა თორმეტი მანერკა არის ანუ სამი ბათმანი (ბ. ჯორჯ.). ისე მოიდებს ხუთ-ექვს თუნგიან დორას, როგორც ერთ ჩარექიანსა (ს. მგალობ.). „დორა-ც…ხუთლიტრიანი ყოფილა“ (ივ. ჯავახ.). აგრეთვე: (ლეჩხ. მრეწ. IV, III, 1989, 153, ლეჩხ. ალავ., ქართლ. ძიძიგ., კეცხ., ხუბ., ჯავახ. ბერ.). დასტურდება აგრეთვე ვარიანტები დორობა უნისკარტო დოქი (ლიხ. გურ. ჯაჯ.). დურუბაი სწორე პირიანი, მუცლიანი და ყელდაბალი დოქი (გურ. შარაშ.). სადორე ლეჩხ. სითხის ჭურჭლის დასადები მოწყობილობა ხისა – (ღლ.). ძვ. ქართულის დორაკი-დან კი უნდა მომდინარეობდეს სიტყვებიდურაკი „საწველი ჭურჭელი“ (საბა). დურკი ფშ. ცხვრის საწველი ჭურჭელი ცილინდრული ფორმისა, – ტაგანი, საწველელი – ქეგლ.ზან. დორა (მეგრ. ქობ.). დორაჲ (სვან. თოფ., ქალდ.). ფალ. dōrak, dōlak ჭიქა, საწყაო სპ. Dōra ვაზა, თასი (აჭარ. I, 68). დიალექტ. II. დორა ძაფის საქსელავი პატარა ხელსაწყო. „დაძახილ ძაფს დორაზე დაქსელავდენ დორას ოთხი თითი აქვს, შუაზე – დირეგი“ (აჭარ. ნიჟ. დარგ. X). შდრ. (თურქ.) თარაკ საჩეჩელი.

საშ. ქართ. I. დოსტაქარი სასმისი. ხელთ აიხვნეს დოსტაქარნი, ხოშგოარსა ღვინოს სმიდეს (ნ. ციც, 610, 1133, 4).შდრ. დოსტაქანი მეტად დიდი სასმისი – საბა. ასეთი მიჯნურობისა ისარი მეცაო, რომ დიდი დოსტაქანნი უნდა და მკურნალნი მის გამოღებასაო (თიმს. 70, 3). რა მეფემან უსენს წინა სვა მრავალი დოსტაქანი (ვეფხ. 1166,1). დოსტაქანი, ღვინით სავსე, დალივა (შჰნ. III, 5558, 2).სიტყვა შემოსულია ახალი სპარსულიდან (შდრ. სპ. dostakān „ფიალა“, სასმისი“ – (იუსტ. აბულაძე 1918, 802). დიალექტ. II. დოსტაქარი სმაში თანატოლი, თანამეინახე (ფშ. ხორნ.).დოსტაქანი (სპ.) ღვინის სმა მეგობრებში. ტერმინი დოსტაქანი მოდის სპარსული სიტყვიდან „დუსთგანი“, ან მისი პარალელური ფორმიდან „დუსთქამ“. პირველის შედგენილობაა: დუსთ (მეგობარი) + განი (სუფიქსი). მეორეში „ქამ“. ნიშნავს სურვილს. სპარსულში ამ კომპოზიტებს რამდენიმე მნიშვნელობა აქვთ: 1) სატრფო, მეგობარი;2) განსაკუთრებული საღვინე სასმისი, დიდი თასი;3) ღვინის სმა მეგობრებში. ქართულ ტექსტებში „დოსტაქანი“ ნიშნავს ძვირფას საღვინე სასმისს, რომელიც მეტწილად ლითონისაა და მორთულია ძვირფასი ქვებით (ლალი, ზურმუხტი და სხვ.) (გვახარია 1995, 186-192). ახ. ქართ. III. დოსტაქარი წიგნ. იგივეა, რაც დასტაქარი, – ქირურგი. დოსტაქარმა… ჭრილობა გასინჯა (ვ. ბარნ.). ჩვენში ტოლი არა ჰყავდა ამ დოსტაქარს გასაოცარს (გ. აბაშ.). ძალიან მესიამოვნა, რომ ასეთი დიდი დოსტაქარი დანიშნეს ჩვენს საკურნალოში (მ. ჯავახ.). ჭრილობაზე სახელდახელოდ რა დამადო და რით შემიხვია, არ ვიცი, მაგრამ დოსტაქარი რომ არ უძებნიათ ეს ვიცი (ო. იოს.). შდრ. საშ., ახ. ქართ. დასტაქარი [სპარ. გასთქარ «ხელოსანი», «ოსტატი», «დახელოვნებული ქირურგი»] «წყლულის მკურნალი, ჯარა» (საბა), ქირურგიის სპეციალისტი ექიმი, – ქირურგი. მკურნალნი და დასტაქარნი წამალსაყე მოგიტანდეს (რუსთაველი). სიტყვა შემოსულია სპარსულიდან (შდრ. სპარს. dastakar) (შანიძე 1975, 55;გიგინეიშვილი 2016).

საშ., ახ. ქართ. I. დოში, ზუთხის გვერდი დამარილული და ლორად გამოსული (ნ. ჩუბ.).დოში ზუთხის (თართის და მისთ.) ლორად გამოყვანილი გვერდი. ვთქვათ ერთი რამ დიდი თევზი. იქიდან ამოდის: დოში, ზურგიელი, სათალი, ჭიპა, წელა, ხიზილალა და წებო (ა. ცაგარ.). მოსთხოვა კარგი თართისა დოში (რ. ერისთ.). თითონაც უნდოდა ერთი ამისთანა ალერსი მოეწყო რამ, მაგრამ, როცა ეს გაჭირება დაადგებოდა, თვალებში სულ ზურგიელი, თართის დოში (ილია).შდრ. დშ დიალ. (თურქ.) döş საკლავის წინა ნაწილი. დიალექტ. II. დოში (< ქისტ. დოშ „სიტყვა“) ტყუილი, ლაყაფი. ტყუილ დოშია, ჭექით არ მადის ავდარი (ფშ.-ხევს. პოეზ. 96, 16). მე გეტყვი ყველა მართალსა, არა ტყუილებს, დოშებსა (ხევს. ჭინჭ.).

საშ. ქართ. I. დრამი იხ. I. დრამა. ვაი მას კაცსა, რომელმან კიდე გლახათაგან ამათგან ერთი დრამი აიღოსო (რუსუდ. 87, 12). დრამი ლიტრა – საბა.დრამი // დრემი წონის საზომი. ოყაში 400 დრამი იყო (გურ. მატ. შარაშიძე). შდრ. დრემი (არაბ.-სპ.) (აჭარ. ნიჟ.).ერთი დრამი პაწაწა, პაწაწკინტელა, ბეწო, ნატამალი, ერთი ციცქნა, მცირე წონის (აჭარ. ნიჟ.) იხ. I. დრამა. ახ. ქართ. II. დრამი კუთხ. (ქართლ.) დროის უმცირესი მონაკვეთი, – თვალის დახამხამება, წუთი. ცეცომ მიანება საქონელს თავი… და იმავ დრამში გაჩნდა პაკოსთან (ს. მგალობ.).დრამი დროის უმცირესი მონაკვეთი, წამი. ერთ დრამში აქ მობრუნდა-მეთქი და, აბა, სად არი?! (წვ., ქართლ, მესხ.).

ძვ., საშ., ქართ. I. დრამა ფული: „წარაგებნ დღესა შინა ასსა დრამასა… ხოლო ასისა მისგან დრამისა იყიდონ იგი თჳსა საზრდელად ათორმეტის დრამისასა“ (მ. ცხ. 208r). „ამას ოთხთავსა ზედა არს… ოცისა დრამისა ოქროჲ“ (წყაროსთ. ოთხთ., ანდ.). საშ. ქართ. დრამა, ფულსაც ჰქვიან და მცირე საწონიც არის B1) (წაქაძე 1976, 29). დრამა ექვსის დანგის წონა. 1. დრამა ძველებური წვრილი ვერცხლის ფული. წონა, მისხლის ორი მესამედი, ანუ ოთხი დანგი: საქართველოში დრამად უხმობენ მღუდელ-თავრის მისართმევსა წლის დებულებას. დრამა საწონი ფულისა და ესე ვითართა დრამა თრიმლის მარცვლები, რომელიც ფერითა მარგარიტსა ემსგავსების. დრამი საწონი, ერთი დრამი – ექვსი დანგი არის (თ. ბაგრატ.). არ მივსცემ არცა დრამასა (ვეფხ. 544, 3). წითელი იაგუნდი, წონა დრამისა ოცდაექუსისა (ვისრ. 33, 26). ჭიქასა ათსა ერთს დრამად მისცემენ (ქილ. 667, 39). დრამასა და საკანონოს. ნიკოლაოზ ააღებინებდეს (სამ. IV, 156). აწღა თქვენ გაძლევს ყოველი ხარაჯასა და დრამას (ნ. ციც. 431, 141 ქვ. 3). ხორცი ვირისა ლიტრა იყო ხუთ დრამად (ქ. ცხ. IV, 145, 27). დრამა გადატ. მცირე, ცოტა. მტერი მჩანს, ვითა დრამა! (შჰნ. I, 830, 4). ახ. ქართ. დრამა 1. ისტ. ვერცხლის ფული 20 – 25 კაპიკის ღირეულებისა. 2. ისტ. წონის ერთეული, დაახლოებით 3, 5 გრამი. 3. გადატ. საერთოდ, მცირე წონის ან მცირე მნიშვნელობის რამე, – მცირე, ცოტა. || ფიგურ. ერთი დრამისოდენა ცოდნა ყოველგვარ საგანზე მიუღია და ამით… გაამაყებულა (გ. წერეთ.). ახ. ქართ., დიალექტ. დრამა: ◊ დრამის ფული რევოლუც. გადასახადი, რომელსაც კომლი იხდიდა ეკლესიის გასამრჯელოდ. სამი წლის აუკრეფელი დრამის ფული შეაწერეს მოსახლეობას (პ. ჩხიკვ.). დრამა ფული საეკლესიო გადასახადი თვითმპყრობელობის დროს (გურ. ღლ.). დრამა – გლეხს კოდნახევარი სიმინდი უნდა მიეცა ღვდლისათვისა საწირავისათვის (ზ. ქართლ. IV, II, 208). დრამა დაჭრაში ან მოკვლაში მიცემული ფული ან საქონელი –(შან., ხევს. ჭინჭ., ფშ. ხორნ.). დრამზე გადარჩა – კინაღამ დაიღუპა, ბეწვზე გადარჩა (გურ. მალაზ.). ერთდრამხან // ერთდრამიხან ცოტა ხანს, მცირე დროით. ერთდრამხან ვიყვნეთ“ (იმ.). ერთ დრამიხან ზმა მეახლა (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). აგრეთვე …დრამ ბაი ლითონის ფული (20-25 კაპ. ვერცხლის ფული);იხმარება სპილენძის მნიშვნელობით. „ჴემსურებმა იმ კაცის საფასურჩი დრამბაი მაითხოვეს. იმ დრამბაის სპილენძს ეძახიან“ (კარაკუჩა, მოხ. ქავთ.). სპეციალური ლიტერატურის მიხედვით: ქართულში შემოსულია 1. ფალაურიდან (ანდრონიკაშვილი 1966, 312);2. სომხურიდან (სომხ. დრამ.) თვით სომხურში ნასესხებია ფალაურიდან (გიგინეიშვილი 2016). ახ. ქართ. დრამა II. [ბერძნ. drama მოქმედება, წარმოდგენა] 1. ლიტ. დიალოგებად დაწერილი ლიტერატურული ნაწარმოები, რომელშიც ასახულია მძაფრი კონფლიქტი, ძლიერი განცდები;იგი მეტწილად განკუთვნილია სცენაზე წარმოსადგენად. დრამის შექმნა ყველა სხვაგვარ პოეტურ თხზულებაზე გაცილებით ძნელია (ილია). || მხატვრული ლიტერატურის დარგი, რომელსაც ასეთი ნაწარმოები განეკუთვნება. 2. თეატრი, სადაც დრამებს (საერთოდ, დრამატულ ნაწარმოებებს) დგამენ. „მე ძალიან ხშირად დავდივარ მარტო ოპერაში, დრამაში“ (ნ. ლორთქ.). 3. წიგნ. გადატ. ცხოვრებაში მომხდარი უბედური, შემაძრწუნებელი შემთხვევა. სისხლისმღვრელი დრამა დატრიალდა. ახ. ქართ. III. დრამა მუსიკით (dramma per musica), ოპერის პირვანდელი სახელწოდება, რომელიც შემოიღეს XVII ს-ში იტალიაში (მუსიკ. ენციკ.).

საშ. ქართ. I. დუბელა სენი. და წაეკიდების კულა თირკმელთა დუბელა, და ჰქუიან სნება ჭურჭლისა (ფანასკ. 290, 31). თუ ძუძუსა შიგან დუბელა იყოს და ან შეექნას, აიღე სელი და ქუნჯითი (ქანან. 153, 6).ამავე მნიშვნელობისა ჩანს ძველი ქართულის დუბელი ციებ-ცხელება. „შთავარდა იგი სენსა დუბელისასა“ (A=1103 169r 30 –31b). საშ. ქართ. II. დუბელა წყალი მოთბო და მოწვდილი – საბა. ახ. ქართ. დუბელა ნელთბილი უგემური (მდგარი) წყალი. დუბელა რუში ბატ-იხვები ჰყიყინებენ (მ. ჯავახ.). დუბელა, მწკლარტე სითხემ [გიორგას] კინაღამ გული აურია (ო. ჭილ.). დუბელით, შრატით და ნაგუბარით – წყურვილს იკლავდნენ (მ. აბულ.).დიალექტ. დუბელა გუბის თბილი, ფინთი წყალი (ქართლ. მენთ.).დიალექტ. დუბელაჸ ბუნებრივად თბილი, უგემური წყალი. „რა დუბელაჸი-დ’ მონაჲ ეს კახეთის წყალ“ (თუშ. ხუბ.). შდრ. დუბე „დაბალი ადგილი“.ზან. დუბელა წყარი ხევისწყალი;ნადგომი, თბილი წყალი (მეგრ. ქობ.).

საშ. ქართ. I. დუგა ნასკვი – საბა. შდრ. დუგმა ხრიკი სპილენძისა ან თითბრისა – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. II. დუგა [სპარ. dugäh] 1. მელოდიის სახელწოდება. 2. ლექსთ წყობაში – ორსტრიქონიანი ლექსია ლექსანდრე ჭავჭავაძის ლექსი „დუგა“ შდრ. (სპ. dogâh)ახ. ქართ. III. დუგა დუგლუგი, კონდახი. [ტყვიამფრქვევის] დუგა მკერდზე მიიბჯინა [კლოიამ] (დ. კვიც.). შდრ. დუგლუგი, დიბლიგი, დიგლიგი შუბისა ან თოფის ბოლო – დ. ჩუბ. IV. დუგა სოკოს სახეობა – ა. სიხ.

საშ. ქართ., დიალექტ. I. დუზი –კენჭთ სამღერელი – საბადუზი (თ. düz) ერთგვარი თამაში, ჭადრაკის მსგავსი (აჭარ. ნიჟ.). დზათ ფიგურების გარეშე, მარტივად. „ამ საკაცო წინდასა დზათ ვქსოვ (ინ.). ფიცარზე დავხაზევდით დზსა, სიმინდი კაკლებითა და ლობია კაკლებით ვითამაშებდით დზსა (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. დუზი 1. (ფშ. ქიზ.) დაცემული, სწორი მინდორი, – ვაკე. ისეთ ადგილს ირჩევენ დასასხდომად, მისაპარები არა აქვს, დუზი მინდორია (ვაჟა). კავთიხევის ხიდ რო გახვალ, გძელ მიწებზე სუ დუზი გზა არი აღმართებამდინა, აღმართებ აივლი და გადახედამ სოფელსა (კავთ., ქართლ., მესხ.). იხ. აგრეთვე: (ალგ. სალ., თუშ ცოც., მოხ. ქავთ., ფშ. ცოც., ფშ. ხორნ., ინგ. ღამბ., იმერხ. ფაღ., ცინც.). იხ. აგრეთვე სინტაგმები: 1. დუზი კედელი. დუზი კედელი ის არის, რო სწორი კედელი იქნება (ქართ. მრეწვ. I, 242). დუზი წინდა: დუზი წინდა სადა, ერთი ფერის ძაფით, სახეების გარეშე ნაქსოვი წინდა (აჭარ. ნოღაიდ. დარგ. X). „დზი წინდა მოქსუა“ (მ., ჩვენ. ფუტკ.).

ძვ., ახ. ქართ. I. დუკატი კონსტანტინე დუკას მიერ მოჭრილი დრაჰკანი (1057-1067). „ძუელი განძი იყო: რომანატი… დუკატი“ (პეტრიწ. 2, 16). და სალაროს მოლარეს – დუკატი ორი, მეგოდრეს – დუკატი ერთი (გარიგ. 75, 11).დუკატი [იტალ. ducato] ისტ. მე-13–19 სს. ჯერ ვერცხლის, შემდეგ ოქროს ფული დასავლეთ ევროპის სხვადასხვა ქვეყანაში. ერთი ოქრო… ერთ დუკატს ნიშნავდა… დუკატი ღირებულებით 10 აბაზს ან 2 მინალთუნ ვერცხლის ფულს უდრიდა (ივ. ჯავახ.). მაშხალის შუქზე აელვარდნენ ბიზანტიური ოქროს სოლიდები, დუკატები, ბოტინატები და კონსტანტინები (კ. გამს.). ფიგურ. მე არ მინდა დაკარგოთ ლრო, თქვენთვის ეს ძვირფასი დუკატი (კ. ბუაჩ.). საშ. ქართ. II. დუკატი აქლემის გვარი, გარნა მომცრო – საბა, დ. ჩუბ. ახ. ქართ. III. დუკატი ვაშლის ჯიშია. სახელწოდება მომდინარეობს სიტყვა დიუკიდან (ჰერცოგი) (ზ. მაყაშვილი 1996, 114).

ძვ., საშ., ქართ. I. დუმა ცხვართ კუდის ქონი – დ. ჩუბ. „კუდური და დუმა-კუეთილი ნუ შეიწირვინ ტაძრად უფლისა“ (II შჯ. 23, 2). შამის ხელმწიფემან გაგზავნა კაცი და ასი აქლემი მაია სთხოვა, შავთვალი დუმა, მალი, წითელბეწვიანი (მეფ. სალ. 376, ქვ. 11). ჩემთა ყმათა წინ მიმასწრეს, პაღური ჰკრეს დუმაშია (არჩ. 338, 740, 4). მაჭამეს დუმა და ხალი მე დუმის ჭამას არ ვჩივი (დ. გურ. 109, 329, 1). დუმის ქონი სენს… ეს ერბოები უნდა დასცხონ, ან მართალი ერბო, ან კარაქი, ან დუმის ქონი (იად. 507, 24). იქ იქნებით დაჩვეული დუმისა, ქონისა, ხინკალის ჭამას (ი. ბაგრატ. 440, 3). ყურის დუმა ბიბილო. ყურის დუმა კაცს ასრე ეგონებოდა, რომ ბროლი მჴარზედ ჩამოსწვეთს (ხოსრ. 70, 5).ახ. ქართ. დუმა 1. ცხვრის ქონიანი დიდი კუდი. ცხვარს უთქვამს: დუმა რომ არ მიშლიდეს, ისე გავიქცევი, ვერავინ დამეწევაო (ხალხ.). || დუმა მეგონა შორიდან ყველის ნაჭერი (მ. ელიოზ.). ფიგურ. ამ ვენახს ისე უნდა მოვუაროთ, რომ სანიმუშო გავხადოთ, დუმასავით მიწაა და ვაზიც ძალიან თამამია (მ. კახ.). ◊ დუმის სარჩული დუმის ის ნაწილი, რომელიც ტიტველია. 2. კუთხ. (ქართლ.) ხელნის ნაწილი, რომელსაც ან გათლაშივე სქელს ტოვებენ, ან ნაჭერს აჭედებენ, რომ ბორბლის ტრიალისას მორგვმა ხელნა არ გახეხოს. 3. კუთხ. (იმერ.) «თოფის კონდახის ბოლო» (ი. ჭყ.). იხ. აგრეთვე: დიალექტ. დუმა (კავთ., ქართლ. მესხ., ზ. ქართლ მრეწ. IV, II, 115). გადატ. ტვინიკიანი კაბის ნაოჭს დუმებს ვეძახოდით (შ. კახ. მრეწვ. III, I, 41). დასტურდება სინტაგმა: 1. ცხვრი დუმა მცენარეა ერთგვარი, ქვებზე იზრდება როცა ქვებს მიწა თხლად დაეყრება, ზემოდან იზრდება, ჩვენ ბავშვები ვჭამდით კიდეც. 2. ცხვრი დუმა გადატ. ამბობენ ისეთ ნიადაგზე, რომელშიც კარგი მოსავალი მოდის, ნოყიერი მიწაა. „მანდ ისეთი ყანებია, როგორც ცხვრი დუმა, ძიენ კარქი მოსავალი იცის“ (ჯავახ. ბერ.). ჰრ. აჭარიანის აზრით, ქართული დუმაკ და სომხ. dmaḳ ფორმებისათვის ამოსავალია ფალაურში სავარაუდებელი *დუმაკ (შდრ. ფალ. დუმ / დუმბ „კუდი დუმა < დუმაკ საკუთრივ ქართულში (გიგინეიშვილი 2010). ახ. ქართ. II. დუმა [რუს. дума] 1. ისტ. რუსეთში – წარმომადგენლობითი კრება;ჰქონდა საკანონმდებლო ან ადმინისტრაციული ფუნქციით. [მეფის მთავრობა] სახელმწიფო დუმას იწვევს (შ. დად.). საშ. ქართ. III. დუმა დუმილი მდუმარება, ჩუმობა – დ. ჩუბ.ზმნის ძირია დუმ-. სხვა ქართველურ ენებში შესატყვისი არ უჩანს. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ (იგი შეიძლება ნასესხები იყოს. მას ერთი ერთი მხრივ აკავშირებენ გერმანიკულ ენათა ფორმებთან შდრ. გერმ. dumm „სულელი, „გონებაჩლუნგი“ შესაძლოა მეორე ვარაუდიც, რომლის მიხედვით ქართ. დუმილი უკავშირდება ხეთურ ზედსართავს დუდდუმი „ყრუ“ და მისგან ნაწარმოებ ზმნიზედას 2. დუმ-ილ-ი;-ილ (მიმღეობისა და საწყისის სუფიქსი);*დუმ- კი საერთო ქართველური ძირია (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990). შდრ. ხეთ. duddumili (გიორგაძე 1979, 65).

საშ. ქართ. I. დუმანი ბევრი– საბა. დუმანი [თურქ.-მონღ. თუმენ „ათი ათასი“] სამხედრო-ადმინისტრაციული ერთეული XIII–XV საუკუნეებში მონღოლეთსა და მათ მიერ დაპყრობილ ქვეყნებში (ქსე).გამოჴდა სამეფოსაგან დავითისა ცხრა დუმანი მჴედარი (ქ. ცხ. II, 235, 10). და განაჩინეს თათართა ბევრისა მთავარი, რომელსა დუმნის თავად უწოდეს (ქ. ცხ. II, 207, 10). საშ. ქართ. II. დუმანი [სპ.] ნისლი (დ. ჩუბ.). შდრ. (თურქ.) დუმან „ბოლი, ნისლი, კვამლი, მტვრის ღრუბელი.

ძვ., ახ. ქართ. I. დურაჲ მოსასხამი: „დურაჲ სამეუფოჲ ოქსიკასტორი ოთხი;ერთი მათგანი ოქროქსოვილი არს“ (პეტრ. ტიპ. 34, 47). ახ. ქართ. კიდევ გენახოთ ფირუზი…, მოესხას თავისი დურა (ხალხ.). თვალმახარამ ჭაბუკს ტახტზე ნაბადი გაუშალა, სასთუმლად ტყავი დაუკეცა, დააწვინა და დურა დაახურა (ა. გალდ.). დაბალი, შავგვრემანი, ჩოფურა, დაჯაგრული, ზამთარ-ზაფხულ დურა ტყავში გამოხვეული (გ. ლეონ.).დიალ. ◊ დურა ტყავი ცხვრის ტყავისაგან შეკერილი წამოსასხამი, რომელსაც ბეწვი შიგნით აქვს მოქცეული;იხმარება ჩასაცმელად და დასახურავადაც, – ტყაპუჭი. „შენ დურა ტყავს მკათათვეშიც არ იშორებ;რა დროს სუსხვაა?! (შ. არაგვ.). [გიგოლას] ჩააბარეს ჩომბახი მძიმე, წამოასხეს დურა ტყავი (ვ. ბარნ.).იხ. აგრეთვე: (ხევს. ჭინჭ., ფშ. ხორნ., ქიზ. მენთ., შ. კახ. მრეწ. I, 436;თუშ. ცოც., შან., ქეშიკ.).შდრ. დორა ბერძნ. ტყავი. ახ. ქართ. II. დურა საუბ. პისტოლეტი, რევოლვერი. დურის ტარებისთვის სროკს ნუ ამკიდებ, არ მეკადრება მე, მურტალოს იარაღზე ჯდომა (ნ. დუმბ.). ევგენი ალექსანდროვიჩმა დურა დაუძრო (თარგმ. თ. კვაჭანტ.). ახ. ქართ. III. დურა [არ. „დურრ“ მარგალიტი] მაილო;სორგოს ერთ-ერთი სახეობა – ს. თეზ.

საშ. ქართ. I. დურაღის კრვა კამბეჩთა და ცხენთა ავად გახდომა შეცივებისაგან – დ. ჩუბ. დურაღი ავადმყოფობა, რომელიც ზამთარში დამზრალ ცხვარს (საქონელს) ზაფხულში გამოაჩნდება (დახეთქილი ფეხებიდან ჩირქი და სისხლი სდის). საქონელი «დურაღს», ჭირს… გაეწყვიტა (ა. ყაზბ.). დურაღი ძალიან მაგარი სიცივე, ყინვა (ხევს. ჭინჭ.).დურაღა სიცივისაგან გამოწვეული ავადმყოფობა პირუტყვის. სიცივის დროს პირუტყვს ნაუღელა და „დურაღა“ უჩნდება (მ. ბალ. ნ. მაკალ. 57, ხევს. ჭინჭ.).აგრეთვე: დურაღავს, დურაღნაკრავი, დურაღს ჰკრავს (ქართლ. ლექსიკ.).შდრ. დუმაღი (თურქ.) დიალ. სურდო.ახ. ქართ. II. დურაღი დურაყი. დურაყი «წლის ჯიხვი» (საბა).ს.-ქართვ. *დურაყ- „წალი, ბერწი“ > ქართ. დურაყი (ჩუხუა 2000-2003).დიალექტ. III. დურაღი (თ. durak) გაჩერება, სადგომი, გასაჩერებელი. ოთობუსის დურაღი ჩუენ ეზოსთან გუუკეთებიან (ად., ჩვენ. ფუტკ.).

ახ. ქართ., დიალექტ. I. დურბელა იხ. II. დუბელა. მოაჭყაპუნებს ჭრელი ყურშა დურბელს და ტალახს (მ. ლებან.). დურბელა ძალიან მწარე, შხამივითაა. რა უბედური წარეა, თლა დურბელაა, რაგორნა დალიო (მესხ. ფეიქრ.). ძალიან მწარე, შინაც შემოხრჩოლდა შხამი და დურბელა („ურაკპ.“). ახ. ქართ., დიალექტ. II. დურბელა იგივეა, რაც დორბელა (გურ. ჯაჯ.). „დორბელა ყოველგვარი ცუდისა და ადამიანი შემაწუხებლის ზოგადი სახელია, იხმარება სპეციალურ გამოთქმებში. რა დორბელა მოუდა?“ (გურ. ჯაჯ.). შდრ. I. დუბელა.აგრეთვე: დურბელი, დურბლის ქარი, კისრის ავადმყოფობა ძნელი მოსარჩენი (იმერ. ბერ.). ავადმყოფობა (სიმსივნე) ყელ-ყბის ჯირკვლებისა;შთამომავლობაზე გადადის. დურბელმა კისრის (=ყელის) გამოჭრა იცის (იმერ. გაჩ.). დურბელი ავადმყოფობა (იმერ. უკლება). ქეგლში – დურბელი მიჩნეულია კუთხურად (იმერ. რაჭ.) და განმარტებულია როგორც (კისრის) ჯირკვლების ჭლექი. დურბელი კანის კიბო, მჭამელი, ცუდი ნაფურთხი „დურბედი“ ავადმყოფობა (სვან. ლიპარტ.). ზან. დურბელა: დურბელაშ ქარი დაავადებაა ერთგვარი (მეგრ. ქობ.). დიალექტ. III. დურბელა მცენარე (იმერ. უკლ.).

საშ. ქართ. I. დურო „ძნიად გასატეხი“, სიმაგრე – საბა. ახ. ქართ. დურო ძვ. ეთნ. სათოფური. მეოთხე სართულს ოთხივე მხრიდან დატანებული ჰქონდა ოთხ-ოთხი თაღიანი ჭუჭრუტანიანი „დურო“, რომელსაც თავიდან საისრის დანიშნულება ჰქონდა, შემდეგ სათოფურად გადაკეთდა (ვახ. ბერ.).დურო ქვიტკირით ნაშენი ბინა-კოშკი მთარაჭაში შდრ. სვან. მურყვამი (რაჭ. ძიძ., 205).დუროიანი სახლი საცხოვრებელი სახლი, სვანური კოშკის (მურყვამის) მსგავსად ნაგები ქვიტკირი. უმალ იყო დუროიანი სახლი სამატაჟიანი (რაჭ., დიალექტ. 532, 684).ახ. ქართ. II. დურო [ესპ.] ესპანური ვერცხლის ფული, უდრის 20 რეალს. გინდა იშოვო ერთი დურო? (გ. ქიქ. თარგმ.). ახ. ქართ. III. დურო მცენარე (ალ. მაყ.). ნასესხებია ლათინურიდან (ზ. მაყაშვილი, 1996). დიალექტ. IV. მდაბ. დურო ქალის უკანალი (რაჭ. ბერ.).

საშ. ქართ. I. დუშმანი მტერი- დ. ჩუბ. ვინც იყოს თქვენი დუშმანი, სულნიმცა ამოხდებიან (შჰნ. I, 916,3). ახ. ქართ. დუშმანი [სპარ. დუშმნ] ძვ. მტერი. აღარ აფრთხობს ძველი ელდა, დუშმნის მოლოდინი (თ. ბექ.). ნეტავ კაი ყმის სამარის კარებიმც გაიღებოდა, დაილეოდა მაცილი, დუშმანი დამიწდებოდა («ლიტ. საქ.»). ფიგურ. იბრძვის ეს სული, გააფთრებით ერკინება დუშმანს (გ. ასათ.). (ჩვეულებრივია გამოთქმაში: მტერი და დუშმანი). ისემც ნუ მოუხედნია შენს მტერსა და დუშმანს, როგორც ჩემმა შვილმა ვერ მოიხედა (ს. მგალობ.). დიალექტ. II. დუშმანი მაგრად მოხარშული კვერცხის ჩაღრმავებული ნაწილი (მოხ. ქავთ.). შდრ. (თურქ. დიალექტ.) დშ – გული.

საშ. ქართ. I. ეგირი მცენ. კოთხუჯი – საბა, დ. ჩუბ. კოთხოჯი, აირი ეგირი და მარილის თვალი თვითო დირჰამი… კარგად დანაყონ (იად. 135, 38). დიალექტ. ეგირი, ინგირი ვარსკვლავა, მცენარეა (გურ., რაჭ. ა. მაყ.).საშ. ქართ. II. ეგირი (არაბ.) წელთაღრიცხვა მაჰმადიანთა, რომელიც იწყება 623 წლიდგან – დ. ჩუბ.

ძვ. ქართ. I. ელი ღმერთის ერთ-ერთი ებრაული სახელწოდებაა. ელი/ჱლი. ღმერთო ჩემო: „ჱელი, ჱელი, ლამა საბაქთანი (საბაკთანი C)“ (თ. 27б 46). ელ (ელოაჰ, შდრ.: არაბ. ალლაჰ), რომელიც ეტიმოლოგიურად „ძლიერის“ მნიშვნელობის ალ ძირს უკავშირდება და მიღებულია ელოჰიმ-ის გამარტივებით (დანელია 1998, 133). საშ. ქართ. II. ელი არაბ. ქოჩად მავალი – დ. ჩუბ. ელი არაბ. აჰლეს არაბული სახელი არის ელი, აჰლიათ ეს არაბული არის საზოგადო სახელი სხვათა და სხვათა ნათესავთა ელს უწოდებენ საქართველოს ერნი (ესე იგი მცხოვრებნი), ვინც ზაფხულით და ზამთრით ადგილს იცვალებენ;ზამთრით სახლთა შინა სცხოვრებენ და ზაფხულით – მთათა და გრილთა ადგილთა კარავთა შინა. ელი ჩვენებურად მას მცხოვრებთ ეწოდება რომელიც დღესაც საქართველოს და მცხოვრებთ მისთა ყმათა ჰყავსთ. თათარნი არიან, მახმადიანნი. ოცი ათასს სახლამდის იქმნებიან იგინი საქართველოს შინაგანს მამულში მკვიდრნი და ადრიდგანვე მარადის ყმანი საქართველოსანი (თ. ბაგრატ.). ბნელმა კაცი დააბნელოს, ჭირით ბაძე, მონათ ელსა (ვახტ. VI, 37, 18, 2).დაიფორაქეს ელი და დახოცეს მრავალი თათარი ყაენისაგან შეწყალებულნი (ქ. ცხ. II, 342, 26). არამედ ზაალ ერისთავმან მოსწყჳდნა ელნი კახეთს (ქ. ცხ. IV, 448, 2). იყო ერთი თარაქამა ელთა თავი ხვარასნელი (დ. გურამ. 135, 497, 2). (ყორნევში) მუსტაფა-აღას ელი ესახლა (სამ. IV, 224, 8). მერე მათს უმაღლესობას რომ ელი მოუბარებია, თუ მაგის ასაყრელათ ან ქართველი მოვიდეს და ან თათარი, ორივ დაიჭირეთ (სამ. VIII, 365, 6). მთიდან რომ ელნი ჩამოვიდნენ, გაწესებულნი მეფისათვის ფეშქაშად ცხენნი ელზედ და ელზედ მოიყვანონ და მოართვან მეფეს (სამ. დავ. 212, 1). ახ. ქართ. შემოდგომაზე, ელი ჩამოვა თუ არა მთიდან, საქონლის პატრონი თათარი მთელ თბილისის გუბერნიაში წინა და უკან დაძრწის (ილია). შდრ. ზან. ელანი, ელი (მეგრ. ყიფშ.). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. III. ელი იელი. აიღე… ბუნდრი და ელი, და სუმბული და ასრიონი (ფანასკ. 172, 29). ელი იელი (გურ. იმნ. 272, 7). – ელებთან იყო წახანე ძროხა (რაცხ. გურ). გრიგალი არის ელის წნელი (ელი ხე არის დაბალი და წვრილი (ქვ. იმერ. მრეწ. I, 302, იხ. ასევე (იმერ., რჭ., ლჩხ., ა. მაყ).ელი < იელი. საბა უთითებს, იელი – ხე, თაფლის განმრყვნელი. დ. და ნ. ჩუბინა-შვილები კი აღნიშნავენ იელი – შავ-ფაფარა, თაფლის განმრყვნელი. ზან. ელი იელი (მეგრ. ყიფშ.). ს.-ქართვ. *ი-ალ- „იელი“ > ქართ. ი-ელ-ი || იალ-ი: (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. IV. ელი [ინგ. Ale] ღია ფერის სქელი მაგარი ინგლისური ლუდი – მ. ჭაბ. შოტლანდიის ლუდსახარში …აწარ მოებს ელს ზღვის წყალმცენარეებიდან („თბილისის ფორუმი“). V. ელი ინგუშებისა და ჩეჩნების მითოლოგიაში მიწისქვეშეთში მდებარე საიქიო – ა. სიხ. დიალექტ. VI. ელი „მელი“-სთან ერთად შელოცვის დასაწყისი სიტყვაა. „ელი ელებდა, მელი მელებდა, რას ხნებდა, ზღვას სნებდა… (იმერ. გაჩ.).

ძვ., საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ელამი მრუდე: „გარდაიქცეს, ვითარცა მშჳლდი ელამი“ (ფს. 77, 57). „წინა-აღუდგებიან ვითარცა თუალნი ელამნი“ (A-92, 344). ელმად „მრუდედ“. რათა მოქცევასა შინა სიმრგულისასა არარად ელმად და უცხოდ მიდრკეს (ქ. ცხ. II, 1, 48, 9). ვინაიდგან მხაზველობასა შინა უფრორე ხმარებულ არიან: ელამნი, ბრუდენი, მრგუალნი და გრკალის სახე ხაზებნი (კალმას. II, 228, 5). ელამი თვალბრუცი. ელამი და მჭლე მწითური ნათესავი ქიშვადისი (შჰნ. II, 3079, 1). ახ. ქართ. ელამი 1. თვალი, რომლის მხედველობის ღერძი უსწოროდაა დაყენებული დაყენებული, − მრუდე (თვალი). 2. ვისაც ასეთი თვალი აქვს, თვალმრუდი. [ნინო] ოდნავ ელამი იყო, ოდნავ კოჭლი და ოდნავ კუზიანი (ა. ბელ.). გვადის იგი (= ნოქარი) ელამი ეგონა (ლ. ქიაჩ.). დიალექტ. ციცაი ავათ რომ იყო, იმის მემრე ელამი გახდა (ჩვენ. ფუტკ.). აგრეთვე: ელმაჲ ელამი (თუშ. ცოც.).ძვ. ქართ. II. ელამი კამარა, გუმბათი: „შორის ელამსა და შორის საკურთხეველსა“ (O, ეზეკ. 8, 16). „შემიყვანა მე ელამსა მის ტაძრისასა და განზომა ელამი იგი წყრთითა ხუთ სივრცჱ… და სამჴრენი კარისა მის ელამისანი ათ წყრთა ამიერ“ (ეზეკ. 40, 48). საბასთან დასტურდება: ელამი ბჭეთა თანა აღაგიან სადგომი კაცთათვის, რათა ჰამბვისა შესლვა-გამოსლვადმდე მუნ დაიცადონ. ელამონი კარის ადგილს სადგომი ადგილი Zaa. ელაჲ ელამონს ქვეით მომცრო კამარა კარის პირი ცალი Zaa. ელამი (ებრ.) ელამონი, დიდი კამარა, კარიბჭე, სტოვა (დ. ჩუბ.). დიალექტ. ელამი ბიბლიურ წიგნთა ქართულ თარგმანში ბერძნული წყაროდან ჩანს შესული, რადგან მისი განსხვავებული იკითხვისები ზუსტად გადმოსცემს სათანადო ბერძნულ ფარდებს: ელამი, ელამონი, ელამოთი. თავის მხრივ, ბერძნული ფორმები ებრაულ წყაროში ამ სიტყვის მსაზღვრელი ნაწილაკის დართვა-დაურთველობითა და რიცხვის ცვლილებით არის განპირობებული (ცქიტიშვილი) – (გიგინეიშვილი 2016). დიალექტ. III. ელამი ელავი. ელავი პატარა ბრტყელი თევზია (იმერ. გაჩ.). ელვანა ერთგვარი თევზი (გავრცელებულია აჭარისწყალში დაბა ქედის ქვემოთ). ჭარბობს წვერა, ელვანა, ჭაფალა და სხვ. (თ. სახოკ.). შდრ. ელვანა მწერ. წყალზე შავნი ჭუანი მიმორბენალნი – საბა. ელვის მსგავსი? სწრაფი?

ძვ. ქართ. I. ელატი: „მაშინებელი, გინა მწაფელი!“ (საბა). ელატი მდევარი, გამრეკავი. „ეგრეთვე პტოსისაცა ზედა ვიტყჳთ უკუე ო ელატის და ი ელატი. „და ონისა მიერ ვიდრემე ართრონისა დავნიშნეთ „მარბეველი“, ხოლო ინისა მიერ დავნიშნეთ „ხე ელატი“ (ამონ. 110, 5). ძვ. ქართ. II. ელატი: იგივეა, რაც აღმოსავლური ნაძვი – საბა. ელატი (ხე) სოჭი, ნაძვის გვარია (ნ. ჩუბ.). ელატი ή έλάτη ნაძვი: „ელატსა რომელსამე ქუეშე დამდებელი ყრმისაჲ უშორესად-რე წარვიდა“ (ფლავ. 1: 12, 3). ელატი [ბერძ. elatē] [Picca orientalis] ძვ. იგივეა, რაც აღმოსავლური ნაძვი. ეკალმუხისა ისარი ელატის მშვილდით მშვენოდეს (ა. ჭავჭ.). ქვე დაზრა ზრონი და ელატ არს, შესაწყალია (დ. რექტ. 302 3, 3).ელატი ნაძვის უძველესი დასახელებაა („elcaur“-ბას კურად კაკალი) (ზ. მაყაშვილი 115).

საშ. ქართ. I. ელევენი „საზრდელია მწყერმარხილთა, სავნებელს არგებს“ (საბა). საშ. ქართ. II. ელევენი სარკმელი კამაროსანი, მაღალი ტაძართა შინა, გინა სახლთა (საბა). შდრ. ძვ. ქართ. ელევი კამარა: „ელევნი და ელამონნი და დანაკის – კუდები“ (I, ეზეკ. 40, 21).

საშ. ქართ. I. ემინი (არაბ. emin) გამგე, უფროსი, ინტენდანტი, ზედა-მსტოვარი, მეფის ერთგულთაგანი. ემინად იყუნეს, შესცვივდეს (შჰნ. I 447, 1). ისინი მოვლენ ემინად (შჰნ. I, 921, 2).ახ. ქართ. II. ემინი გულუბრიყვილო, არაეშმაკი ადამიანი (ქიზ. მენთ.). დიალექტ. II. ემინი ამინდი ქართლ. კარგი ამინდი, დარი (თვალად. შატბ). გაემინება გამოდარება. გაამინდება გუშინ ავდრობდა, დღეს გადაიყარა და გაემინდა (თვალად. შატბ.).

ერი წერილის სიტყვით ჩვენებურად, სამხედროსა ჰქვიან. მგონია, ესე ებრაული უნდა იყოს, სწორეთ კი ვერ დაგიმტკიცებ და ირწმუნე, ერი არც (აჰლ) აქედამ არს წარმოებული, არც ერიდამა. იერე ბერძულიც არის. საკუთრად ჩვენებური – ნათესავი, თესლი, მოქალაქე, მცხოვრები;სამხედრო, სამკვირცხლო, მკვირცხლნი ესენი, რომელსაც აქვს წასმული, სალაშქრონი ანუ ლაშქართანნი არიან და სხვანი (თ. ბაგრატ.). ერისგანნი ჯარისკაცნი. ერისთავი ჯარის უფროსი, მოსავე (თ. ბაგრატ.). ძვ. ქართ. I. ერი «გუნდი», «შესაკრებელი», «ნათესავი», «ბანაკი», «მჴედრობა», «ძალი», ჯარი, ხალხი «ერი»: „იუდა წარიყვანა ერი“ DE – „იუდა წარიყვანა მის თანა გუნდი ერთი“ (C, ი. 18, 3). „მოიყვანეთ ერადად“ G – „წარმოადგინოთ ნათესავად – ნათესავად“ M, ისუნ, 7, 14).საშ. ქართ. ერი 1. კრებული. „უკუეთუმცა ოქროსა განუყოფდი ერსა“ (ბ. კეს. 143, 20, 2). ერისა კაცი ჯარისკაცი: „ჰრქუა ერისა კაცთა მათ“ (აპოკრ. 19, 32). ზარი გახდა, შემოაკრფეს ქალაქისა ერნი სრულად (ვეფხ. 1075, 1). ანათლებს, ვითა ვარსკულავი, ლაჟვარდსა ცასა ერია, / მზესა წაუღო შვენება, მოაკლო ფერი ერია. / ხშირად სხდის უცხო თვალები, ვითა სეტყუა და ერია, / არ მოსრულიყო ქელმწიფე ჯერ, არცა მისი ერია (შჰნ. III, 271, 4). მდიდარნი ერისანი ლიტანიობდეს (ქ. ცხ. II, 21, 8). ერი ხალხი. ვა, მგონე ერი, ლეო, სად ბედნიერი? (ბეს. 146, 23). ახ. ქართ. ერი წარმოშობილი ენის, ტერიტორიის, ეკონომიური ცხოვრებისა და იმ ფსიქიკური წყობის ერთობის ბაზაზე, რომლის გამოხატულებაა კულტურის ერთობა“ (სტალინი). ვაჟკაცსა უნდა უყვარდეს მამული, თავის ერია (ხალხ.). „ვეტრფი ჩემს ერს და სამშობლოს, ოცნების თავზე ვევლები (ბაჩ.).ერი ხალხი, თემ-სოფელი. ლაშარს მშავლები ახორხორდა, გიგა არ სჯერდა თავისასა. – „გიგავ, დასჯერდი, და გენაცვალოს! ერთა ხოხორი ცუდი არი“ (ხევს. პოეზ. 751, 4) – ალ. ჭინჭ. აღდგენილია არქეტიპი *ჰერ- > *ერ (ჩუხუა 2000-2003). საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. II. ერი იერი. ისივ ეშმაკი მოვიდა, სხვაფერად, სხვაებრ ერითა (შჰნ. III, 419, 3). ადვილად საცნობი იყო კაცი ფშაურის ერითა (ვაჟა).ცის ერზე დაჩნდა კაციო (მთ.) – ა. შან.ზან. ნერი იერი, ნირი, ეშხი, შარმი. ნერია იერიანი, ეშხიანი, მიმზიდველი ნერი-ფერი იერ-ფერი (მეგრ. ქობ.).დიალექტ. ერი (მთიულ. გუდმაყ.) ძალა, შნო (ა. ვირს.). გათენდა და საწუთროსა მოაფინა მისი ერი სხივი, სინათლე (შჰნ. III, 567, 1). დიალექტ. III. ერი ერთი (გურ. შარაშ.). მაგის ერი მანეთი მმართებს (რაცხ. გურ.).

ძვ. ქართ. I. ეტლი 1. „ესე არს ურმის მსგავსი, კამაროსანი დიდებულთ საჯდომელად“ – საბა. „ვითარცა ნიავქარი ეტლები მისი“ (იერემ. 4, 13). „მავლებელნი ეტლთა მათთანი“ (O, ნაუმ. 2, 3). „ბრძანა დადგინებაჲ ეტლთაჲ მათ“ (ანდ. ანატ. 19, 3). ეტლის-თუალი „ბორბალი, გოგორა“: „ეტლის-თუალნი ეტლებისა მათისანი ვითარცა ნიავქარნი“ (I, ეს. 5, 28).მეეტლე ეტლის მძღოლი: „ყვნეს მჴედრებად და რომელნიმე მეეტლედ და წინამცორვალად“ (O, I მფ. 8, 11). იხ. აგრეთვე ამავე მნიშვნელობით ეტლის – მწაფელი – ილ. აბულ.ეტლი 1. ცხენებით სატარებელი მსუბუქი ოთხთვალა, – ფაეტონი. ორი ბედაური ცხენი ნიავსავით მიაქროლებდა ეტლსა (ი. გოგებ.) 2. ჭადრ. კოშკისმაგვარი ფიგურა, რომელიც სვლის შესაძლებლობებით ლაზიერზე ორჯერ ნაკლებია. ეტლის წარმომავლობის შესახებ შემდეგი მოსაზრებებია გამოთქმული. 1. მეგრ. ერტი < ქართ. ეტლი, არ. იტლა (ანდრონიკაშვილი II, 1996). 2. ს.-ქართვ. *ეტელ-სიგან გამოჭრილი საკაცე“. ქართ. ეტლი, *ეტელი: ზან. ატარი ჯამი, გობი (ხისა). ეტლი საერთო ქართველურ სინამდვილეში ხისგან გამოჭრილ საკაცეს თუ აღნიშნავდა, თავდაპირველად ეტლი ბორბლიანი არ უნდა ყოფილიყო, ამაზე მეგრულის სემანტიკა მიუთითებს. შდრ. მეგრ. ატარზიდი „ხის გოდრის მზიდი“ (ჩუხუა 2000-2003). საშ. ქართ. II. ეტლი ციური სხეული, „ცთომილი“, ვარსკვლავი. ცისა ეტლთა სინათლეო, დამწველო და დამანთქმელო (ვეფხ. 1107, 4). ამის ეტლისა პატრონი და მნათობი ზუჰალი არის (ეტ. და შვიდ. 10, 34). მბრუნავიმცა ეტლი გიძღვის (შაჰნამე, III, 36, 2). მიუძღუის ეტლი საკეთო (ფეშ. 21, 109, 3). ახ. ქართ. ეტლი ძვ. ცთომილი, ვარსკვლავი || ცრურწმენით – ბედის ვარსკვლავი. რა ეტლზე დაბადებულა! (რა ვარსკვლავზე დაბადებულა, რა ბედი ჰქონია). პოეტ. გადატ. ბედი, ბედისწერა სად არ ვიყავ, სად არა, ცხრა მთა გადამატარა ეტლმა წუთისოფლისამ (ი. ნონეშ.). დიალექტ. 1. ეტლი იღბალი, დავლათი;შნო, ლაზათი. ომათა ნათელისძესა ეტლი თან ჩახყვა ღთისაო (ხევს. პოეზ. 52, 3) – ალ. ჭინჭ. ეტლ იერი, შესახედაობა, ლაზათი. ნუ მოხკლავ, დამბადებელო, სოფელსა ეტლი ხჴდებაო (თუშ. ცოც.). გადატ. ეტლი უწყინარი, მორჩილი ადამიანი. ეტლია კაცათ (გურ. შარაშ.). ეტლიანი კარგი ბედისა, ღვთისგან კურთხეული. ეტლიანი იყო ხვთისავარი, რამთვენგან დეეცნეს იმის ცხვარსა და ერთხელაც ვერ აზარალეს (ფშ. ხორნ.). ამავე შინაარსისაა ეტლიან-დავლათიანი (ხევს. ჭინჭ., მთ. კაიშ.). უეტლოჲ ულაზათო, ავად შესახედი. დიდონი საერთოდაც რაჸგვერემ უეტლონ, თვარ მონა არა დიდოები ხომ მაინც როგორღაც შეუხედავები (უსანდომონი) არიან, თორემ ცუდი არაა (თუშ. ცოც.). საეტლოჲ ბედისწერა. ბიჭებ, საეტლო ხუ არ აგვერია (თუშ. ხუბ.) უსერტლო (უ-სერ-ეტლ-ო) შეუხედავი (სერი შესახედაობა, სახე, გარეგნობა) (ხევს. ჭინჭ.).ამ სიტყვის ფონეტიკური ცვლილებების შედეგი უნდა იყოს მოხეურის უსეეტლო უბედო, უანგელოზო, მოუსვენარი ადამიანი, ცხოველი. უსეეტლო ბალღია, უსეეტლო ცხენია (მოხ. ქავთ.). დასტურდება ფუძეგაორკეცებული თანხმოვანშეცვლილი კომპოზიტის სახითაც. ეტლიან-ბეტლიანი ბედნიერი, იღბლიანი (დალოცვაა ნეფე-პატარძლის). ეჯიბო, შენ ნეფეს გაუმარჯოს, ქნეს ეტლიან- ბეტლიანი (ფშ. ხორნ.). «ეტლი – ძ. არაბ. ტალა’ა ტალაა – „ამოვიდა, გამოჩნდა». ტალი’უ ტალიუ – ამომავალი: ბედის ვარსკვლავი, ბედი: «ეტლი და ბედი შენზედა დაიწყებს ბრუნვასა», ეტლი – მბრუნავი. «მბრუნავი საწუთრო ბედის ჩარხი» (იუსტ. აბულაძე 1934, 584).

ძვ. ქართ. I. ეშმაკი, სატანა, მაცთური, ბოროტი, ავი სული: „ეშმაკი ეშმაკსა – განჰჴდის“ (მთ. 12, 26). „შურითა ეშმაკისაჲთა სიკუდილი სოფლად შემოვიდა“ (O, სიბრძ. სოლ. 2, 24). „ეშმაკსა პირი დაეყავნ“ (განს. ი. 201, 11). ამავე სიტყვისაგან გვაქვს ნაწარმოები სიტყვები: ეშმაკეული, ეშმაკეულობა, საეშმაკო.საშ. ქართ. ეშმა, ეშმაკი – საბა. რად მოგრევია ასრე ეშმა, რომელ თავისა სულისა დალევისათუის ესრე ებრძუი და ცრემლთაგან თვალნი დაგიშურიან? (ვისრ. 106, 36). ვითა ეშმა დამეკარგა, არ კაცურად გარდამკოცნა (ვეფხ. 110, 3).ეშმა ძველი ირანული ფორმაა (ავ. aešma = ავი სული, დემონი), ფალაურში კი გვაქვს hešm მხოლოდ „რისხვის“ „ცოფის“„ბრაზის მნიშვნელობით (ანდრონიკაშვილი 1966, 317).საშ. ქართ. II. ეშმა, ეშმი, ეშმის ქვა [არაბ.] ამარტა ან იასპი (დ. ჩუბ.). სახლები სულ ეშმისა და ამარტისა იყო შეწყობილი (რუსუდ. 207, 35).ადრეულ ხანაში ეშმას იცნობდნენ იასპის სახელწოდებით (ქართ. მატ. ლექსიკ.). ამარტა – ეშმა – იასპისი – მოყვითალო ფერის საიუველირო ქვა (ფოფორაძე 2010;ზუხბაია 1982).

საშ., ახ. ქართ. I. ვადა დროის განსაზღვრული მონაკვეთი;პაემანი, ბორჯი – დ. ჩუბ. ვადა [არაბ. ვა’და – დაპირება;დრო] 1. დროის განსაზღვრული მონაკვეთი. სამი დღე მომიცია ვადა!“ (ვ. ბარნ.). პრეზიდენტს… ირჩევენ ოთხი წლის ვადით (ი. გოგებ.). ვადა სესხისა 9 თვეა დადებული (ილია). 2. გარკვეული დრო (დანიშნული დღე, საათი…, რომელსაც არ უნდა გადასცდეს ნაკისრი (ან დაკისრებული) ვალდებულების შესრულება. ერთი საათი-ღა აკლდა ვადას, რომ შემოვიდა ვეზირი (ი. გოგებ.). დიალექტ. იხ. აგრეთვე (ინგ. ღამბ.). ვადე (არ. ვადე) დრო, დროის მონაკვეთი. „მოიდა წასლის ვადე“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).ვადა ზან. (მეგრ. ყიფშ.).არაბ.-თურქ. vaat ვადა ზან. (ლაზ.) თანდ.). საშ. ქართ. II. ვადა ხმლის ჯვარედი – საბა. ვადა ხლმის ტარი ჯვარედინი. უვადო ხმალი, ე. ი. ლეკური – დ. ჩუბ.პირ-მზემან მაგარ-ვადამან (ვეფხ. 1244, 1).ვადიანი ვადის მქონე. სახელ კაცი, საქმებრძენი, ხმალძლიერად ვადიანი (ბეს. 130, 39, 2). ახ. ქართ. მახვილის (ან ხმლის) გადაჯვარედინებული ადგილი, სადამდისაც მახვილი ქარქაშში ჩადის. ალავერდში ნაპოვნია ბრინჯაოს მახვილი, რომელსაც ვადასთან სამი პარალელური, ბოლოსაკენ კი ერთად შეყრილი შაშრის ღარი აქვს (ივ. ჯავახ.). // ხმლის ან ხანჯლის ტარი. იძრო ხანჯარი, მუსასა გულში უმარჯვა ვადამდე (ვაჟა). დიალექტ. იხ. აგრეთვე (ხევს. ჭინჭ., ჯავახ. ბერ.).

ძვ. ქართ. I. ვალი «თანანადები»: „მიუტეო ყოველი ვალი თჳსი, რომელი თანა ედვას შენი მოყუასსა“ G, – „მიუტეო შენ ყოველი თანანდები შენი, რაჲცა თანა-ედვას მოყუასს შენსა“ (M, II, შჯ. 15, 2). „მიეც ღმერთსა ვალი ლოცვისა შენისაჲ“ (მ. ცხ. 306r). იხ. ძვ. ქართ. მოვალე, ვალიანობა – ილ. აბულ. საშ. ქართ. დიდი მაცო თქვენი ვალი (ვეფხ. 432, 3). სხვა ვალი არა ემართა (თეიმ. 316, 11). ჰკადრა: „ღმერთმან კვლა შემოგზღოს, თუცა დამდვა შენ მე ვალი“ (ნ. ციც. 423, 14). 5). თქვენც გმართებთ აწ გადახდა, თქვენზედ იდვა რაც მან ვალი (დ. გურამ). ლეხანელს კაცს საყანე ალაგი ან მიჰყიდა, ან ვალშიდ მისცა (სამ. IV, 14, 10). იქიდამ აქამდინ ვალიც ამან გარდამიწყვიტა (სამ. VIII, 752, ქვ. 11). ზან. ვალი (მეგრ. ყიფშ.).ახ. ქართ., დიალექტ. ვალი 1. სესხად აღებული ფული, ნისიად წაღებული საქონლის საფასური და სხვა მსგავსი თანხა, რომელიც უნდა იქნეს გადახდილი. ვალი ჭუჭრუტანაში შემოძვრება, მერე ისე გაიზრდება, კარებშიც ვეღარ გაეტევაო (ანდაზა). ვალი და სესხი არ დაბერდებაო (ანდაზა). [სარქის ბეგაშვილმა] ასი თუმანი ვალი აიღო მოქალაქეებისაგან (ლ. არდაზ.). 2. მოვალეობა. «მივეშურები იქით, საითკენაც ჩემი ვალი მიმიწოდებს! … სიკვდილი ან გამარჯვება!» (აკაკი).ვალი მოვალეობა, ვალდებულება. „ჩვენ ეხლა აქ ვალ აღარ გვაქვ“ (ბ. გაბ. 123, 2) – ალ. ჭინჭ. საშ. ქართ. II. ვალი (არაბ.) ისტ. ოლქის, პროვინციის (ე. წ. ვილაეთის) მმართველი თურქეთსა და ზოგ მუსლიმანურ ქვეყანაში. ქართლს დაუტევა ალიმირზა ძე იმანყულისა ვითარცა ვალი (ქ. ცხ. IV, 515, 17). დაუტევა შანდირ ტფილისს ვითამ ვალი (ქ. ცხ. IV, 628, 6). კიდევ ჰკადრეს: მუხანათობს ვახტანგ გურჯისტანის ვალი (დ. გურამ. 93, 222, 2). ან რაღად უნდა ირაკლისა თავი ცოცხალი, თუ ქართველთ მეფეს დაერქმევა ყეენის ვალი?! (ვ. ორბ.). დიალექტ. ვალი მემრე ვალი იყო იზმირის ვილაეთისა (სტ.);ისტანბულ ქალაქში ვალი გახადა (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).ვალი არაბულ-სპარსული ლექსემაა – [valī]. მისი მნიშვნელობებია: ვალი, მხარის მმართველი (ბართაია 2010). საშ. ქართ. III. ვალი საცერი. „ვალითა გაცარ“ (ქანან.). ვალაჲ ელაქ წვრილუჯრებიანი ფსკერის მქონე საცერი, რომელიც წმინდად ცრის (ინგ. როსტ., ღამბ.). IV. ვალი მაგრამ (არაბ. -სპ. ვალი) „მაგრამ“ (ფერეიდ. ჩხუბ., 105).

საშ. ქართ. I. ვალა აბრეშუმის ქსოვილი. მან მოაფინა ჴმელზედა ყირმიზი ვალა ფენადო (შჰნ. III, 523, 1). დიალექტ. ვალა აბრეშუმის მანდილი ან ხელსახოცი, – ბაღდადი. გაშალა ვალა, გაიმართა სუფრა (ჯავახ. მარტირ.). ვალა შარფი. „შავშეთიდან გადმუვედი, / გადმევტანე ვალაო, შენითანა მოშაირეს დაუყარე ჩალაო“ (აჭარ. ნიჟ.). ვალა შარფი, შინნაქსოვი აბრეშუმის თავსაფარი ქალისა (აჭარ. ნოღაიდ. დარგ. X). ვალა (თ. ვალა) პირბადე, დედოფლის თავსაფარი. „დოდოფალ შეგვიკაზმენ, ვალას გადააბურვენ“ (ზ.). „დოდოფალ დანით ახდიდენ ვალას (ზ., შავშ.). ვალა თავსაბური ზან. (ლაზ. თანდ.). დიალექტ. II. ვალაჲ ერთგვარი საცერი, რომელიც წმინდად ცრის“ (შინამრეწვ.;ინგ. ღამბ.). შდრ. III. ვალი.

საშ. ქართ. I. ვანა ვანი, ბინა. დაშრეტავე სჯობს ბაზმისა, თუცა დაგიწვას ვანანი (ქილ. 422, 22) ნუ მიგაჩანს უკეთესად, ნურცა ერთი შენად ვანად (ვახტ. VI, 109, 172, 1). შდრ. ვანი – ილ. აბულ.შდრ. (სომხ.) Վան სამყოფელი, სადგომი, ფალ. bān და ēvān, ახ. სპ. bān (ანდრონიკაშვილი I, 235). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ვანა [გერმ. Wanne რუს. ენის მეშვ.] საუბ. ლიტერატურულია აბაზანა. ჩაით, სადილით, ვანით, გათბობით, განათებითა და დალაგებით… ოთახს ეძებს [წნელიშვილი] (ი. გედევ.). მერე ვანები გავაკეთეთ, ვათბობდით თუჯეფში წყალს (გურ. იმნ. 283, 11).

ძვ. ქართ. I. ვარი (ბერძნ.) ციხე-სიმაგრე, სასახლე: „აღაშენა ეკვატანთა შინა მიდიაჲსთა ვარი“ (ესე იგი არს ტაძარი) (ფლავ. 10, 11, 7). საშ. ქართ. II. ვარი სნება, გარდამდები სენი, სატკივარი (დ. ჩუბ.). იხ. I. ვარა.დავარვება ტკივნეულება, შეწუხება, «განჭრეტა»: „თუალნი ქურივთანი არა დავარვენ“ O – „ქურივთა თუალნი არა განვჭრიტე“ (იობ. 31, 16). დიალექტ. III. ვარი: 1. (გურ.) იგივეა, რაც უარი, უარყოფით პასუხი თხოვნაზე, მოთხოვნაზე, წინადადებაზე. ქალმა იმასაც ვარი უყო და იყო ტანშიშველი (ა. ზეპირ.;აჭარ. ნიჟ.). ცივი ვარი მტკიცა (რაჭ. კობახ.). „შენ გოუცხადე იმას ვარი…“ (იმერ. გაჩ.). დიალექტ. IV. ვარი (თ. ვარ) ქონება, სიმდიდრე. იმასა ბევრი ვარი აქ ანა-ბაბოდან დარჩენილი (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. V. ვარი: დენის რეაქტიული სიმძლავრის ერთეული. ახ. ქართ. VI. ვარი: ალაბი (ი. იმედ.). იგივეა, რაც ადლი, სიგრძის საზომი ერთეული;გადატ. საზომი კრიტერიუმი.VII. ვარი ქართული დასარტყამი საკრავი (ა. ყიფშ.).

საშ. ქართ. I. ვარა სენი. დაბანიტა და ვარაი სენებს ჰქვიან ასურულად – საბა. იხ. II. ვარი. საშ. ქართ.II. ვარა 1. ესე არს ყვავილთა მრავალფოთლობა ნამეტნაობით ბუნებითსა (საბა). ახ. ქართ. III. ვარა (ესპ. Vara) სიგრძის საზომი ლათინური ამერიკის ბევრ ქვეყანაში) უდრის 80 –100 სმ-ს) საშ. ქართ. IV. ვარა: (ცხოვ.) ვარას გავწონდი ვეგ ზედან, მწვადი ცეცხლს მაქვნდის ცვრიანად (ბეს. 116, 10).

საშ. ქართ. I. ვარვარი ბარბაროზი – დ. ჩუბ.შდრ. ბარბაროზი (ბერძნ.) წარმართი -დ. ჩუბ. ბარბაროსი [ბერძ. ბარბაროს უცხო, უცხოური] 1. ველური ადამიანი, მოძალადე, კულტურის მტერი. 2.  ისტ. ძველ საბერძნეთსა და რომში – ყველა უცხოელი (არაბერძენი და არარომაელი). საშ. ქართ. II. ვარვარი ლაპლაპებს, უკომლოდ ანთია – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ვარვარი სხეულის (უპირატესად ლითონის) ძლიერი გახურება, როდესაც ის ფერს იცვლის (წითლდება, თეთრდება) და შუქს გამოსცემს, ელვარებს. რკინის ვარვარი სამჭედლოს ქურაში. – კეცი ისე გახურდა, რომ ვარვარი დაიწყო, || რისამე დიდი სიმხურვალე. ◊ ვარვარი გააქვს (გაუდის) ისე ძლიერ გახურებულია, რომ შუქს გამოსცემს. გამდნარ რკინას ვარვარი გააქვს. იხ. ასევე ვარვარა „ვარვარ- რედუპლიცირებული ფუძეა, რომლის სვანურ შესატყვისად მიჩნეულია არ- ალ „ბრწყინვა“ (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. ვარია ზრდადაუმთავრებელი ქათამი (კვერცხის დებამდე). და ამრიგი საჭმელები აჭამონ: ვარია, ხოხობი, დურაჯი (იადიგ. 364, 13).დანაბი, თავს ნუ ანებებ ვარიათ დასაპეპლადა! (დ. გურამ. 64, 24, 2). საჭამადი… მათგან ასკატაკი და ვარიაები (ფანასკ. 297, 38).ახ. ქართ. შავი აქ დაკლა ვარია, თეთრი თან წაიტანაო (ხალხ.). ქათმის პატარა შვილს წიწილა ჰქვია, მოზრდილს – ვარია (ი. გოგებ.). დიალექტ. ვარიებს რომ დავკლავდით, შევწვავდით (ზ. ქართ. III, II, 135). დასტურდება ვარიკა-ც (მესხ.-ჯავახ. ლეონ.).ვარიკა ვარია ქათამი ზან. (ლაზ. თანდ.). საშ. ქართ. II. ვარია: ვარიად ითქმის ყურდგლის დიდი ბაჭია (საბა). ვარია მიღებული ჩანს ვარიკა-საგან. შდრ. მეგრ. ვარიჸა, (სომხ.) variḳ (გიგინეიშვილი 2016). საშ. ქართ. III. ვარიას ეძახიან გლეხნი სადღობელსა (საბა). ახ. ქართ. ვარია სადღვებელი. აქვეა წყლის საზიდავი თულუხი, ერბო-კარაქის სადღვებელი «ვარია» («სახალხო განათლ.»). [აჭარაში] ვარია –სადღვებელი მაწვნისა – იმგვარივეა, როგორც ქართლში (თ. სახოკ.). დიალექტ. ვარია: არის ასეთი თქმა: „გელსუნდელთა მოსავალი ვარიაში ჩავყარეო, სათესლეც ზედ დავაყარე, ნახევრად ვერ მოვყარეო“ (ჯავახ. ბერ.), იხ. აგრეთვე (ჯავახ. ზედგ., მარტ., ჩვენ. ფუტკ., შავშ.). აგრეთვე: (ზ-აჭარ. კობერ. 146;აჭარ. ნიჟ., ფშ. ქეშიკ.). ვარია || ვარელა, (აჭარ. სურმ.). ვარიანი სადღვებელი (ალი, ქართლ. მესხ., იმერ. ქავთ.). ზან. (მეგრ.) ვარია (|| ვარელა) (ფრ. ბარილ) თიხის ან ხის მოგრძო ჭურჭელი, რაშიც კარაქს იღებენ რძის ან მაწვნის შედღვებით, – სადღვებელი. ს. ქართვ. *არ- „ურო“ > ქართ. ვარ-ია (-ჲ), ვარ-იან-ი : ზან. ურ-ო < *ვორ-ო (ჩუხუა 2000-2003). დიალექტ. V. ვარია ურო, დიდ ჩაქუჩი. პატარას კერი ჰქიან, დიდსა კი ვარიაი (მოხ. ქავთ.).ვარიოზი (თ. varyoz) დიდი ჩაქუჩი, ურო (მთ., მოხ., მესხ., შავშ.) და სხვ.ძვ. ქართ. VI. ვარია „...ქარაგმას ეწოდების, რომელ არს მძიმე“ – საბა. იოანე პეტრიწს პროკლე დიადოხოსის თარგმანებაში აშიაზე მოჰყავს პროსოდიის ათი ნიშანი ბერძნული სხელწოდებებით: ოქსია, ვარია, პერისპომენი, მაკრა, ვრაქია, ფსილი, აპოსტროფოს, ჳფენ, ჳპოდიასტელი (H-1337, 100r). ამ ცნობას საბა იყენებს თავის ლექსიკონში. საინტერესოა მისი განმარტება ეფრემის მიერ შემოღებულ ორ პროსოდისეულ ნიშანზე „ამას ეწოდების ოქსია, რომელ არს მახვილი. სადაცა სიტყვასა ზედა აკრულ აქვს, მუნ ქმისა ამაღლება ჴამს: ამას ეწოდების ვარია, რომელ არს მძიმე, სადა ქუეიდამ უჯდეს, მუნ ჴმისა დამდაბლება ჴამს აღსანიშნავია, რომ მახვილის ნიშნები – ოქსია და ვარია, რომლებიც ბერძნულის გავლენითაა შემოღებული, ქართულ ხელნაწერებში მიანიშნებს გამორჩეულ ინტონაციას, კითხვით (ან ბრძანებით წინადადებებს) (დანელია, სარჯველაძე 1997, 324).

საშ. ქართ. I. ვასვასა ძვ. «მძიმე ფიქრებით შეპყრობილის მდგომარეობა, უძილობა (სენი)» («წიგნი სააქიმოჲ»). ვასვასა (არ. ვასვასა) ცთომა. ტვინის ავადმყოფობაა–მძიმე ფიქრებით შეპყრობა (იად.). ვასვასა რომელ არს სიცოფე და სხვანიცა რამე უცხონი და საკურველნი სალმობანი (ქანან. 8, 33). ვის საურავი და შეჭირვება შეექნას, შიში ეშმაკის მაგიერი, და ან ცნობის წასულა და ან ვასვასა (ქანან. 77, 9).ახ. ქართ. II. ვასვასა: 1. (ქიზ.) რასაც ვასვასი გააქვს. ვასვასი გააქვს, გაუდის, – ელვარებს, ლაპლაპებს, პრიალებს;ბიბინებს – ქეგლ.

ძვ. ქართ. I. ვახი «ვაშტი», «ძმაცუვა», გულძვირობა, ცუდის ზრახვა: „ვახად აღუდგა მას“ M, – „აღდგა ვაშტად ძმისა თჳსისა“ G, – „ძმაცუვად აღდგა მას ზედა“ (pb., II, შჯ. 19, 18). „ვახი გულსა ედვა აბესალომს ამნონისთჳს“ (O, II, მფ. 13, 32). საშ. ქართ. ვახი ვასხი, ვახში – საბა. საშ., ახ. ქართ. II. ვახი ძვ. „საკრავია ერთი“ (საბა, თ. ბაგრატ.). გაგრძელდა სმა და პურობა, ხმა წინწილისა, ვახისა (დ. გურამ. 91, 202, 20). მოკრფეს ჯარი სატურფალი, „ვახი“ ჰქონდეს მუნ მჭვრეტელთა (ვახტ. VI, 29, 50, 2).

საშ. ქართ. I. ვილა (სომხ.) ნასთის ბოკელი, შულო – საბა. ახ. ქართ., დიალექტ. II. ვილა [ლათ. villa] მდიდრული სახლი ქალაგარეთ. ბაღიანი მდიდრული აგარაკი. ნიკოლაძეს დიდი მოკრძალებით როდენის ვილაში და ატელიეში შევჰყავდით (გ. ქიქ.). ვილა ვილა. „ჩუენ ჯუმურ ბაშქანსა ვილიები აქ ამერიკას“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ვრაქია არს ადგილი ზღვათა შინა – საბა. ქეგლ. საშ. ქართ. II. ვრაქია ქარაგმაა ამგვარი – საბა. „პროსოდიის ათი ნიშანი: ოქსია, ვარია, …მაკ რა, ვრაქია“ (H–1337, 100r).

ძვ. ქართ. I. ზაბაკი სადაფქარი;ზამბაკი ზამბიკი, ზღვის ნიჟარა, მარგალიტის მომქმედი – დ. ჩუბ.შდრ. ზამბიკი ნიჟარა. „თჳთ ვითარცა მარგალიტი საშოვალ ფიცართა ზამბიკისათა“ (ეპ. კჳპრ. -აღვს. 227, 17). ზამბაკი ძვ. მარგალიტის შემცველი ნიჟარა – ქეგლდიალექტ. II. ზაბაკი ნაკლი (გურ. შარაშ., ზ. გურ. კიწმ.). უზაბაკო უნაკლო, უმიზეზო. „უზაბაკო შვილები მყავს დიახაც… კოჭლი არაა და ბრუტიანი“ (ლეჩხ. ალავ.).შდრ. ზაბაკიან ნაკლის მქონე, ნაკლოვანი (სვან. თოფ. ქალდ.).დიალექტ. III. ზაბაკი. მტყუანი, დამნაშავე. არა, რაც უნდა პატივი ცეს ახლა, ერთში მაინც არი ბიცოლაჩემთან ზაბაკად (იმერ. ქავთ. III).

საშ. ქართ. I. ზავალი: მე გამათავა, აწ შენზედ მოიცლის, არ აქვს ზავალი (არჩ. 270, 434, 4). თეიმურაზ პირველის კრებულის 1934 წლის გამოცემაზე დართულ ლექსიკონშია მითითებულია, რომ (შემდგენელი გ. ჯაკობია) თითქოს აქ უნდა ვივარაუდოთ რუსული სიტყვა завал ზვავი, შვავი ხერგი. დიალექტ. ზავალი (არ. ზევალ) ზვავი. „ამ წვიმებზე მიწა გახეთქილა და გზაში ზავალი ჩამოსულა (თ. ქ.). „თოვლის ზავალები კიდვენ იცის მემლექეთში!“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).შეიძლება ზავალი სხვადასხვა ენებიდან იყოს ნასესხები.დიალექტ. II. ზავალი (zavalli) ღარიბი, ღატაკი, უბედური. „რა დეემართა ზავალსა (ბ.), „მომკდარა ზავალი კაცი (ჰ.), „ზარხოშია ზავალი, ბევრი უსუამს შარაბი“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. ზალა (ფრანც.) დარბაზი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ზალა [გერმ. Saal] დიდი ოთახი ბინაში ან დაწესებულებაში;დარბაზი. ზალა სულ მაყურებლებით გაივსო (აკაკი). || სასტუმრო ოთახი. შევიპარე სახლში. ზალა ჩუმად გავიარე (აკაკი). საშ. ქართ. II. ზალა შიმშა, ოჟორა, სამართი კალატოზთა – დ. ჩუბ. შდრ. ძალაყინი,ზალაყინი ძელი სანგრევი კედელთა ან საკეტი კართა – დ. ჩუბ. ს.-ქართვ. *ზალ- „გასწორება;ხაზვა;გამართვა (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ., დიალექტ. III. ზალა წალა, ჩირქი – დ. ჩუბ. ზალა თუშურად ჩირქია (ა. შან.;თუშ. ცოც.). შდრ. (ძვ. სპ.) სელე სიმსივნე. დიალექტ. IV. ზალა მარილიანი, მლაშე წყალი, რაშიაც ყველს ინახავენ. წათხი წინ უყრავ იფქლის ლავაში, ხაშლამა ცხვრის და ძროხისა, ყველი ნადები ზალაში (ბ. 476, 19) – ივ. ქეშიკ. ზალა-ძმარი წათხი, წაკა (ხევს. ჭინჭ., ფშ. ქეშიკ., ფშ. ხორნ.). აღდგენილია, ს.-ქართვ. *ზალა „მლაშე;წათხი თუშ. ზალა მლაშე წყალი (ჩუხუა 2017). დიალექტ. V. ზალა ძალა. ემ არაყს ზალაჲ არ აქ (ინგ. ღამბ.). ზალა < ძალა. დიალექტ. VI. ზალა კნინ. რძალი. ეტყოდიან ქალასაო, ასმენდიან ზალასაო (ხევს. თავისებ. 437, 17;ალ. ჭინჭ.). ზალაჲ ბიცოლა, ძალუა. ზალაჲ ბიზაჲ დეკაცი (ბიძის ცოლია) (ინგ. ღამბ.). ზალა ძალო (ინგ. როსტ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ზანგი კაცი შავი. ერთი ზანგი ვამსახურე (ვეფხ. 1144, 4). რა ესე წიგნი მისცეს მას გრძნეულსა ზანგსა, მცირე ღართწამოსხმული გაფრინდა ვითა ისარი (ამირან. 742, 7). ზანგთ საკვდავად გულნი მისნი მიხარეს (ბეს. 183, 4). თავს, პირს იცა, დაილება, მუნვე გახდ, ვითა ზანგი (ნ. ციც. 424, 103, 4). ზანგეთი გრძნეულთა, ჯადოქართა ქვეყანა. მე… მზე ვარ და ლამაზთა სიტურფითა მეფე ვარ ზანგეთისა (ვისრ. 260, 20).ზანგი [სპარ. ზანგი «შავკანიანი»] შავკანიანი ადამიანი, – ნეგრი. ბუნება ადამიანისა… ზანგია თუ თეთრი, დიდთავა თუ წვრილთავა, ყველგან ერთი და იგივეა (ილია). აფრიკა დასახლებულია უმეტეს ნაწილად შავ-კანა ზანგებითა (ი. გოგებ.)დიალექტ. II. ზანგი (სპ.) ზარი (ინგ. როსტ.). დაანგრივეს საყტრევ, ქომბაჲთ (გუმბათიდან) ზანგევ (ზარები ჩამააგდეს (ინგ. ღამბ.).საშ. ქართ. III. ზანგი კბილის სიშავე (ჟანგი). კაცმან რომე უდი დანაყოს, გაცრას და ცოტა მარილი ურიოს და დაძრულსა კბილზედა დაიყაროს… ზანგსა და ბაყლსა გარდაართვამს (იადიგ. 209, 37).დიალექტ. ზანგი: გაზანგული (სპ. ჟანგი) გასვრილი, გათითხნილი (იმერ. ბერ.) აგრეთვე (გურ. ღლ.) შდრ. ზანგელაჲ (აჭარ. ნიჟ.) ძანგელა/ჲ (მესხ. მაისურ.).

ძვ. ქართ. I. ზანდუკი სხვათა ენაა, რომელსა აწ უწოდენ;ქართულად კიდობანი ჰქვიან (საბა). ზანდუკი ყუთი: „მომართუთ ზანდუკი იგი თუალებისაჲ, და მოიღეს, მაშინ განაღო ზანდუკი იგი და იწყო აღმოღებად ქვებსა მას და მარგალიტებსა“ (მ. ცხ. 52v). საშ. ქართ. ზანდუკი: ძღვენსავე თანა თავსაბურავი ოქროქსოვილი ორასი ზანდუკი (ვისრ. 273, 1). მოაღებინა ხელმწიფემან თორმეტი მსხვილი ზანდუკი სახელმწიფოთ ტანისამოსითა (რუსუდ. 51, 9). ლალ-გოარი გაუთლელი ზანდუკებით მოედინა (ნ. ციც. 415, 54, 2). ვეცხლისა დიდი ზანდუკი ბროლით გაკეთებული (საბა 276, ქვ. 3). ერთს მის მსგავს დევს მისი ზანდუკი ეპყრა (ყარამ. 379, 6). შეჰკრეს ყუელა – და აჰკიდეს – ზანდუკი დაბეჭდულები (შჰნ. I, 193, 2). ახ. ქართ., დიალექტ. ზანდუკი (არაბ. sandók) 1. 1. კიდობანი (საბა), − ხის სახურავიანი ყუთი, გარედან ჩვეულებრივ თუნუქით შემოჭედილი;ხმარობენ საოჯახო ნივთების (ზოგჯერ სანოვაგის) შესანახავად (სინონ. სკივრი). [ლუარსაბს] ვსთხოვე… ფული შეენახა დაკეტილ ზანდუკში (ლ. არდაზ.). იხ. აგრეთვე: (ქართ. მტკ. სამ. მრეწ. I, 241;ზ.-იმერ. მრეწ. I, 444;ქვ. იმერ. მრეწ. I, 445;ქიზ. მრეწ. I, 431;გურ. მრეწ. I, 452;ქვ. რაჭა, მრეწ. I, 447). ქართულ დიალექტებში ზანდუკი ნაირგვარი ფონეტიკური ვარიანტებით დასტურდება. კერძოდ: იმერხეული: სანდუღი (მარი 1911, 59;ძიძიგური 1956, 39);სანდუკი (გიგინეიშვილი 1961, 654);გურული: ზანტუკი (ჟღენტი 1936, 224);ზანდუღი: (ზ.-აჭარ. კობერ. 172;აჭარ. ნიჟ., ჩვენ. ფუტკ.). ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში ზანდუკის წარმომავლობის შესახებ აზრთა სხვადასხვაობაა. საბა მოცემული სიტყვის სადაურობას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს (საბა 1991, 276). დ. ჩუბინაშვილი მას სპარსიზმად მიიჩნევს. არაბული წარმომავლობისადაა ჩათვლილი ი. ყიფშიძისა (1994, 440) და ი. აბულაძის (1938, 361) მიერ. მ. ანდრონიკაშვილი მიუთითებს, რომ ქართულში ის სპარსულ-არაბული ნასესხობაა (ანდრონიკაშვილი 1996, 205). სავარაუდოდ, მისი შემოსვლის გზა უშუალო და ზეპირია, ხოლო XV საუკუნიდან უკვე წერილობითი ფორმით, თარგმანებიდან, ხვდება სპარსულის გზით იგი ქართულში (იმედაძე 2014, 160). სამეცნიერო ლიტერატურაში შენიშნულია, რომ არაბული და სპარსული წარმომავლობის სიტყვებში ს ხშირად მჟღერდება. …ზან დუღი // ზანდუყი ვარიანტები აჭარულში, თურქული სანდაკ ფორმიდან მომდინარეობს… ზანტუკი ფორმა გურულში მიღებულია ზანდუკისაგან დისტანციური ასიმილაციის (გამკვეთრების) საფუძველზე. … სვან. ზანდიკ // ზანდიკ < ზანდუკი (ი, უ ბგერთა მეტათეზისის საფუძველზე (ავალიანი, დადიანი 2005, 3-5.). ძვ. ქართ. II. ზანდუკი ხორცისფერი, «წითელი»: „რომელ ზანდუკითა გამონიშნული (წითლითა გამონიშნული)“ (A-1335, 2v). „რომელი იგი ზანდუკითა არს (რიცხჳ), აუწყებს თითოეულის წიგნისა წამებათა განწესებასა“ (S-407). გადატ. ზანდუკი საძიებელი, ცხრილი წიგნისა: „ზანდუკი საწელიწდოჲ, გამოკრებული სახარებისაჲ, საძიებელი“ (Q-1062);„განთესულნი არღარა დავწერენ ამისთჳს, რამეთუ ზანდუკი მასვე მოასწავებს“ (A-484, 10r). „შევწირე ოთხთავი ერთი სრული და გამოკრებული ზანდუკითა და კამარითა“ (A – 484, 315).მეზანდუკე: ერგო... მეზანდუკეს თანბერინას შვილი რომ ზის, ის დუქანი თავისის სიგლითა (სამ. IV, 296, 21). ზანდუკი, იგივე ბერძნ. Σάνδυξ ანუ „წითელი მელანია“. და ამ მნიშვნელობით ეს სიტყვა XI საუკუნის ტექსტში კი ეგევე სიტყვა „სარჩევს“ აღნიშნავს. რომ გასაგები გახდეს ამ სიტყვის მნიშვნელობათა ასეთი ცვლა, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ წითელი მელნით ანუ ზანდუკით იწერებოდა სათაურები და ამ სათაურთა კრებულის ანუ სარჩევის დასაწყისი ასოები (ან თვით სარჩევი მთლიანად) რადგან „სარჩევში“ დომინირებდა წითელი მელანი ანუ ზანდუკი, თვით მელნის სახეობის სახელწოდება მეტაფორულად გადატანილ იქნა ამ მელნით შესრულებულ სარჩევზე (დანელია, სარჯველაძე 1997, 302;აბულაძე II, 1976, 85). ახ. ქართ. ზანდუკი ძვ. სარჩევი (წიგნისა). „ყარამანიანის“ ზანდუკი.III. ზანდუკი რეისტრი – თ. ბაგრატ. შდრ. რეესტრ-ი [საშ. ლათ. registrum-იდან რუს. ენის მეშვ.] ოფიც. 1. სია, ნუსხა. 2. საქმეებისა და დოკუმენტების ჩასაწერი წიგნი, დავთარი.

ძვ. ქართ. I. ზარი მწყობრი, გუნდი;ხალხი. „აჰა ესერა ზარი დიდი წარმოჰვლიდა, და იტყოდეს წარმავალნი“ (მ. ცხ. 311v). შდრ. არაბ.-სპ. zâri გლეხი. საშ. ქართ. II. ზარი (სპ. ზაჰრ.) შხამი, გესლი. გემოდ გუელისა ზარსა ჰგავს (ვისრ. 53, 22). შდრ. ზაჰრიანი: იმას თუ უკუნისამდიცა შეაგუბებ და მსახურებ, იგივე ზაჰრიანი გუელია, ოდესცა კბენა დაემართების (ვისრ. 231, 6). „რად არ ასპიტისა გუელისა ზარი შევსუი?“ (ვისრ. 225, 35). ვეშაპი… ზარისა – გესლისა და ნაფასისა მთესვარი (შჰნ. III, 279, 31). და თერიაყსა მოსაკლავად აღზავარდს ზარი გაერივა (შჰნ. I, 1989, 4). ზერია (სპარ. ზეჰრ, ზაჰრ) შხამი, საწამლავი. ესენი დაძღნენ თრიაყით, ზერია რა სასმელია (შჰნ. II, 3771, 3). სპ. zähr –„შხამი, გესლი“. საშ. სპ. ზაჰრ – „შხამი“, (სომხ.) „ზაჰრ“ (ანდრონიკაშვილი II, 1996). საშ. ქართ. III. ზარი ოქრო. „მერმე გაუგზავნა შაჰრო ასულსა, ვითა ჴელმწიფეთა წესია, ეგრე ზარიანად, მაჰრანით კუბო ოქროითა, თუალითა მარგალიტითა შეკაზმული“… (ვისრ. 39, 33). დიალექტ. ზარ ბრჭყვიალა ამობურცული წერტილები ანუ ბზინები ქსოვილზე. ისტიფას შიგ ზარ აქ (ინგ. ღამბ.). საშ. სპ. Zarrēn –„ოქროსი“, ზარრ –„ოქრო“ . ძვ. ირან. *ზარნუ (ანდრონიკაშვილი II, 1996). ზარი სპარსული ლექსემაა – [ზარ]. მისი მნიშვნელობებია: ოქრო და მოხუცი. ქართულში ეს სიტყვა დავიწროებული სემანტიკით შემოსულა (ბართაია 2010). ძვ. ქართ. IV. ზარი შიში. „დაეცა მათ ზედა ზარი და შიში ფრიადი“ (O, ნეემ. 6, 15). „კელარი იგი შეპყრა შიშმან და ზარმან ფრიადმან“ (მ. ცხ. 424r). ზარი დიდი ხმაურობა, ტირილი, მოთქმა, შიში, ძრწოლა. ორთავე ლაშქართა შიგან იყო კივილი, ზათქი და ზარი (რუსუდ. 378, 14). ეგრევე ტირილითა და ზარითა მოვიდა (რუსუდ. 199, 12). ერთი ასეთი ზარი მითქსო ე შვიდი წელიწადიაო, რომე შინ მოსვლა აღარ მიამებაო (რუსუდ. 31, 35). ამ სიტყვასა ტკბილად გითხრობ, გაგეხარდეს, არ გეტყვი ზარს (არჩ. 203, 117). მისთა ლაშქართა შიგან ზარი და ტირილი შეიქნა (შჰნ. III, 508, 25). დასცა ლაშქართა ზარი (ამირან. 139, 4). ახ. ქართ. უზომო შიშით ან რაიმე საშინელი სანახაობით, ამბით გამოწვეული შეშფოთება, – შეძრწუნება, ელდა. და [ბერმა] შიშით, ზარით გარს მოიხედა (ილია). // ის, ვინც, ან რც შიშსა და ძრწოლას იწვევს. ისპანია, ერთხელ გათქმული და ზარი ევროპისა, თითქმი მიწასთან გასწორდა (ილია). || გადატ. ელდა (მოულოდნელი სიხარულით გამოწვეული. ვით დიდ ბოროტს, ისეც დიდ მადლს თავისი ზარი ჰქონია (ილია). 2. ძვ. სამგლოვიარო უსიტყვო გალობა მიცალებულის გასვენებისას. მე ვიქნები ზარის მთქმელი, მე ვიქნები მესაფლავე (ი. გრიშ.). || მოთქმით ტირილი, დატირება ვისიმე. გლოვა და ზარი იყო სათაგვეთში (თ. რაზიკ.). მ. ანდრონიკაშვილს შესაძლებლად მიაჩნია ზარი დაუკავშიროს სპარსულ ფორმას ზაჰრ „შხამი“(ანდრონიკაშვილი 1966, 323). ბ. გიგინეიშვილი კი მიიჩნევს, რომ მნიშვნელობათა დაშორება, სერიოზულ დაბრკოლებას უქმნის ამ ვარაუდს (გიგინეიშვილი 2016). იუსტ. აბულაძის აზრით, ზარი „ხმაურის“ მნიშვნელობით უკავშირდება ახალ სპარსულ zāri ფორმას, რაც ნიშნავს „დიდ ხმაურს, ყიჟინას, „ოხვრა-კვნესას (იუსტ. აბულაძე 1916, 895;გიგინეიშვილი 2016). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ზარ „მოთქმა, ძახილი, ქართ. „ზარი, ზარის თქმა (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. V. ზარი (სპარს.) რვალის დიდი სარეკელი – საბა, დ. ჩუბ. მისთა კერძთა კაცთა დაუწყიან ცემა ზარსა (ამირან. 471, 1). შეიქნა ხმა ტაბლაკთა და ზრიალი ზართა (რუსუდ. 191, 16). ახ. ქართ. ზარი ლითონისაგან (ჩვეულებრივ, სპილენძის შენადნობისაგან) ჩამოსხმული ღრუ სარეკელი. ატყდა, ატყდა ზარის რეკა, დიდი ზარიც ბოხ ხმას აძლევს (რ. ერისთ.). || პატარა ზარი (ან სხვა რაიმე სახის სარეკავი მოწყობილობა) რისამე სანიშნებლად. ენკენის თვის პირველში გაისმა სკოლის ზარის წკრიალიც (თ. რაზიკ.).ს.-საერთ. *ზარ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000;ქურდიანი 2010;ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. VI. ზარი საუბ. იგივეა, რაც კამათელი. ზარის გაგორება. ზარი (თურქ. ზორ) კამათელი ზან. (ლაზ. თანდ.). საშ., ახ. ქართ. VII. ზარი, ძარი გოდორი, შესანახავი სიმინდისა, ან ქორთა საჯდომი გალია (დ. ჩუბ.). შდრ. ძარი ქორის საჯდომი გოდორი – საბა. მოჰყვანდეს ზარში ნაჯდომი იგ ბედაური ქორები (თეიმ. I, 134, 69, 2). გოდორს თავი აკლიაო, ცხრის ურმისა ზარში ჰყრიდენ (დ. გურ. 107, 317, 3). ზარი დაწნული სასიმინდე, ოთხბოძზე მდგარი (შდრ. ძარი). სიმინდი ბევრი მოსულა, ყველას დაუდგამს ზარია (თ. რაზ.). ზარში ნაჯდომი შავარდნის ხმითა/ შენთან ვუყივი პირველ სიყვარულს (გ. ლეონ.)დიალექტ. ზარი ძარი, წნელით მოქსოვილი, გოდორზე მოზრდილი ჭურჭელი. ესა დედეს მოქსოვილი ზარია (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ზოგი სასიმინდის კედელს ვწნავდით წკნელით. ასეთ სასიმინდეს ვეძახდით ზარს (ქვ. სამეგ. მრეწ. I, 399). ზარი სისიმინდეა (გ.-კახ. მრეწვ. I, 116).

ახ. ქართ., დიალექტ. I. ზარა კუთხ. (მთ.) ნიშანი, რომელსაც უსვამენ ქვის პატარა ნატეხზე კოჭაობის თამაშობის დროს. იხ. აგრეთვე: (მოხ. ქავთ.). ზარა.დიალექტ. II. ზარა იხ. VI. ზარი. ზარა შამოქმედის მონასტერზე ზარას რომ შამოკრავდენ, ავდგებოდით ყველაყაჲ (გურ. იმნ. 195, 20). მამისონის უღელტეხილთან ტყის თავს სახლები იყო, ზარა ეკიდა და, თუ ვისმე გაუჭირდებოდა, რეკდა (რაჭ. კობახ.). გადატ. ზარასავით ხმა კარგი, მკაფიო და მაღალი ხმა (იმერ. ქავთ. III). დიალექტ. III. ზარა ყვავილი ქარცხვის ყვავილი. საკვირაოს იცის ლურჯ ბუბუნაებ ზარსავითეად. ზარა ყვავილ ხქვიანის – საკვირაოს (მთაა). ამოდის ლურჯი ყვავილი, ზარსავითაა (ფორმით) და ზარა ყვავილი ჰქვია (თუშ. ცოც.).საშ. ქართ. IV. ზარა: მსუქნის ქათმისა ხარშო შეაქნევინეთ და შიგან ზარაცა გაურიოს და აჭამოს (ფანასკ. 16, 38). შდრ. II. ზირა.დიალექტ. V. ზარა მცირე, ცოტაოდენი, ძალიან ცოტა (შდრ. არაბ. > სპ. zārre „ცოტა“, მცირე“.). „ერ ზარა ფოთოლი მამე – წაჲღო, დოოყარო ემ თხასაო“ (ფერეიდ. ჩხუბ.).

საშ. ქართ. I. ზარარი სიყვითლე. წამალი ღუიძლის ზარარისა. იცოდით რომე ღუიძლის ზარარი მას გამოუჩნდეს, რომე ცხელსა სიცხეშიგა ევლოს (ქანან. 300, 14).ზარარი (არაბ. ზარირ) 1. ზიანი, ვნება. 2. სიყვითლე (იუსტ. აბულაძე 1940). შდრ. ზარალი (არაბ. ზარარ).საშ. ქართ. II. ზარარი მარიულსა ქვიან (არაბ. ზარარიჰ) – შპანსკის ხოჭო ან შპანსკის ბუზი (ქანან).

საშ., ახ. ქართ. I. ზარაფი, მეკერმე, ფულის პატრონი ან დამახურდავებელი (არაბ. თ. ზარაფ., ნ. ჩუბ.). ახ. ქართ. ზარაფი ძვ. საფასურით ფულის დამხურდავებელი. ფულის დახურდავება და ამაში გროშების აღება სახელდახელო რამ იყო ზარაფისათვის (ვ. ბარნ.). || სარგებელით ფულის გამსესხებელი. ერთმა ზარაფმა თავის შვილს განათლება მისცა და მილიონიც ადრე დაუტოვა (აკაკი). ზარაფი გამოიყოფა კომპოზიტში ზარაფხანა – [არაბ.-სპ.] 1. სახლი, სადაც ზარაფი ფულს ახურდავებდა და სესხად აძლევდა. 2. სახლი, სადაც ფულს ჭრიდნენ – ქეგლ. იხ. (ბართაია 2010, 51). ახ. ქართ. II. ზარაფი 1. პატარა, დასაწკარუნებელი ხელის ზარი (აწ ელექტრონის ზარის ღილი). ზარაფს ჩამოჰკრავდა და საუზმის მოტანას უბრძანებდა (ნ. ავალ. თარგ). 2. ფულების დამხურდავებელი. ბანკირი ეს ზარაფები 30-40-იან წლებში იყვნენ სიონის ქუჩებში და ბანკის მოვალეობას ასრულებდნენ. „ზარაფული ანგარიშია“ (რ. ერისთ.) – ი. გრიშ.

საშ., ახ. ქართ. I. ზარდაო (სპ.) კვერნა – დ. ჩუბ., ქეგლ. საშ., ახ. ქართ. II. ზარდაო ცხენის ერთგვარი ავადმყოფობა, რომლის დროსაც ცხენს სითხე უდგება მუცლის ღრუში – საბა;ქეგლ. ზარდაო – მუცელში სითხის ჩადგომა (ზნენ. 15).

საშ. ქართ. I. ზარიფი (არაბ. ზარიჶ – ლამაზი, კეკლუცი) – იუსტ. აბულაძე. მოხენილი, კეკლუცი, ნარნარი. მიაბარეს მისი ზარიფი და სურნელობით სავსე ტანი შავსა და ყოველთა შვენიერთა დამღუპავსა მიწასა (რუსუდ. 600, 14);ზარიფობა მოხდენილობა, სიკეკლუცე, სინარნარე… დედოფლისა სახელმწიფოსა სწავლისა საქციელითა უნაკლულოსა და სიყრმითგან ზარიფობითა აღზრდილისა (რუსუდ. 601, 13). ღვინო ოქროსა თასისა, მზესა ჰგავს ქალი ზარიფი (შჰნ. I, 2257, 3).ახ. ქართ. II. ზარიფი მეკერმე – ი. გრიშ. იხ. I. ზარაფი.

ძვ. ქართ. I. ზილი კოღო. „მოუვლინოს ღმერთმან ზილი და ბზიკი ფესანგი“ (S – 1141, 511). „ვერ დამდგომ იქმნეს იგინი წინაშე ბზიკისა და ზილისა“ (იქვე, 512). საშ. ქართ. II. ზილი წულილი ჴმის ცემა – საბა. ზილი საშუალო ხმა სამხმიან სიმღერაში. ფიგურ. შაშვი ამბობს ზილსა, მსმენი იკრთობს ძილსა (დ. გურამ. 213, 36, 3). მაიორს ზილი წილად ხვდა (ბეს. 88, 8). მგალობელნი უნდა იყვნენ ექვსნი და შეაწყონ ესსახედ, რომელთაცა უწოდებთ: თქმა, მაღალი ბანი, და ზილი… (კალმას. 398, ქვ. 1). მუღნსა ჰკრეს, ძალსა მოსწივეს, ზილს ჰქონდა მორთუით ებანი (ფეშ. 161, 1).ახ. ქართ. დედა-შაშვი ერთ მუხლს დაათავებდა თავის ტკბილი ზილისასა, ჩაჰკორტნიდა შვილებსა, ჩახილავდა და შემდეგ მეორეს დაიწყებდა (ს. გალობ.). დიალექტ. ზილი სიმღერის ხმაა (გურ., შარაშ., ინგ. ღამბ.). ს.-ქართვ. *ზილ- „ტირილის ხმა“. ხათურში შემორჩენილია წინარესინდური ფუძე-ენიდან მომდინარე ალომორფები, რომელთაც კანონზომიერად შეესატყვისება ს.-ქართვ. *ზილ-არქეტიპი (ჩუხუა 2017).დიალექტ. III. ზილი (სპ. თურქ.) პატარა ზარი, ზანზალაკი, ეჟვანი (ჯავახ. ბერ., აჭარ. ნიჟ., ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. IV. ზილი ძილი. „ზილი მუუდა, გო! ძილი, მუსაფირსა! დააწვინე! (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ზილ (1) ძილი;მიმღ. ზილიან მძინარე (ინგ. ღამბ.).

საშ. ქართ. I. ზინდა ნაჭერი. ფოლადის ზინდა ფოლადის ნაჭერი. კბილები ფოლადის. ზინდას უგვანდა (შჰნ. III, 315, 15). ს.-ქართვ. *ზინდ- „საკვერავი, საწური“ > ქართ. ზინდანი || ზინდალი: სვან. ზერდ || ზრდ < *ზინდ (ჩუხუა 2000-2003)საშ. ქართ. II. ზინდა მრისხანე, მძვინვარე, მთვრალი, საშინელი. ზინდა სპილო: მძვინვარე სპილო. ერთის მუშტის დაკვრით ზინდა სპილო მოკლაო (შჰნ. III, 312, 1).საშ. ქართ. III. ზინდა ჯადო. საშინელი ჯადო იქ, იმ მთაში ერთი ზინდა ჯადო ზის, რომ იმისი შიშით იქითკენ ვერავინ გაივლისო (შჰნ. III, 328, 19).შეიძლება, რომ II. და III. ზინდა ერთი წარმომავლობის სიტყვები იყოს.

საშ., ახ. ქართ. I. ზინდანი. გრდემლი (ჩახრუხ. 76) – ნ. ჩუბ. შდრ. I. ზინდა. გასაპრტყელებელი ვერცხლისა თუ სხვათა თხლად ფურცლებად, ზინდანი მაკრატელი (კალმას. 350, ქვ. 13).ზინდანი 1. კუთხ. (ქართლ.) საკვერავი პატარა გრდემლი, რომელზედაც სამეურნეო იარაღს (მაგ., ცელს) წკეპენ. იკურთხოს თქვენი მარჯვენა, ვინც კვერსა სცემდეთ ზინდანსა (ი. დავით.). 2. (ქიზ.) ოქრომჭედლის პატარა კვერი.ზინდალი იგივეა, რაც ზინდანი – ქეგლ. დიალექტ. ზინდანი, ზინდალი (ქიზ. მენთ.). ზინდანი (ქართლ. ძიძიგ., კეცხ., ხუბ., გრიშ.).ზინდალ [აზ. ზინდან] ზინდანი, საკვერავი გრდემლი (ინგ. ღამბ.).დიალექტ. II. ზინდანი (სპ. zindan) სიბნელე, ციხე. ჲესირი მეგემ ზინდანში ჩააგდეს (მეზ., ჩვენ. ფუტკ.). „ქალაქური ლექსიკონის“ მიხედვით ზინდანი „ტაჯეკისტანში“ ანუ ტაჯიკეთში ნიშნავს – საპყრობილეს. დავუმატებდით, რომ ზინდანი არა მხოლოდ ტაჯიკეთში, არამედ მთელ სპარსულენოვან სამყაროში ნიშნავს საპყრობილეს, რადგან ის არის ანალოგიური შინაარსის მქონე სპარსული (სპარსულ-ტაჯიკური) ლექსიკური ერთეული – [zendân]. რაც შეეხება მის მეორე განმარტებას – გრდემლი, ამ შემთხვევაში სხვა სპარსულ ლექსემასთან გვაქვს საქმე, ეს არის – [sandân] – გრდემლი. როგორც ჩანს, ქართულ ენაში სპარსულიდან შემოსულა ორი სხვადასხვა ლექსემა – [zendân] – საპყრობილე და – [sandân] – გრდემლი (ბართაია 2010, 55).

საშ. ქართ. I. ზირა (სპ. ზირა) მცენარე. მსუქანი ცხურის ხარშო მუხუდოთა ანუ დარიჩინითა და ანუ ზირითა (ქან. 44, 26). შიგან გაურიოს… სათარი, ზირა (ფანასკ. 10, 33).ახ. ქართ., დიალექტ. ზირა, ზირაკი ქოლგოსანთა ოჯახის ერთწლოვანი მცენარე;მისი სურნელოვანი ნაყოფი იხმარება საჭმლის საკმაზად. [ხორცს] მოაყარეთ… ჩაის კოვზი დანაყილი ზირა (ბ. ჯორჯ.). „გვინდა ჭინჭარს მოვიყვანთ, გვინდა სალათას დავთესავთ, ანუ ზირასა და ეკალას!“ (ი. მაჩაბ. თარგმ.).ზირა ერთგვარი მცენარის სუნოვანი თესლია, რომელსაც საჭმელში ხმარობენ (ი. გრიშ.).ზირა (კახ., ფშ., ქართლ., რაჭ.) ტყიურა;კვლიავი, მცენარეა ერთგვარი (ა. მაყ.).ზირა (სპ.) ზირე „ზირაკი წონე ზირა, მწვანე ზირაკი, სანელებელი წონე ზირასა, ზარდაჯუას, პილპილია ჩოოგდეფთ გემოსათი (ფერეიდ. ჩხუბ.).დიალექტ. II. ზირა || ზირი: ზირა მეჴრეჲ გუთანთან ახლოს მყოფი მეხრე. გუთანში სამი წყვილი უღელი ება, თითოეულ უღელთან ჩარგავზე იჯდ ერთი მეჴრე: ზირი ულაყს ზირა მეჴრეჲ მიჰლალავდა (ინგ. როსტ.). ზირაი ძირი, ძირს. „იმისი ზირაიც დუზია“ (ტ., ჩვენ. ფუტკ.). სპარს. ზირ – „ძირი, ქვედა ნაწილი“ (ანდრონიკაშვილი II, 1996). შდრ. ძირი.

საშ., ახ. ქართ. I. ზმილაკი «სუროა» (ხე) (საბა). ზეთისხისა მშვილდსა ისრად ხე – ზმილაკი შეუგროვე, და ზირაქას ვკარ ზურგსა ზედან, ხელთ სიმარჯვე დავახსოვე (ბეს. 116, 7, 4).საშ., ახ. ქართ. ქართ. II. ზმილაკი მცირე სფირიდი – საბა, დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ზმირინი (ზმირნი) გუნდრუკი (მური) – საბა. ზმირინი (ბერძნ. < smуrna) გუნდრუკი. გუნდრუკ-ზმირინებ ყრჩის ცა რაზარინ- ნარდიონ ალოდ (ბეს. 51, 4).ნუ გაქვს ზმირინთ ზინზლად ფშვება! (დ. გურამ. 183, 1, 4). საშ. ქართ. II. ზმირინი // სმორენა // სმორენე ...გველ-თევ ზისებრთა ოჯახის (ლათ. muraenidae, რუს. мурены) ერთ-ერთი წარმომადგენელი მტაცებელი თევზის სახელია. სპეციალურ ლიტერატურში ეს თევზი Muraena–ს სახელითაა ცნობილი (რუს. мурена). საბასთან დადასტურებულია ზმირნი ფორმა;ასევეა დ. ბაგრატიონთან, რომლის მიხედვით ზმირნი – ზღვის გუჱლთევზია. „და კუალად ამის შორისცა არიან ბევრეულნი განყოფილებანი: ვითარცა ვეშაპნი და გრძელ-თევზნი და ზმირინი, და გუელ-თევზნი, რომელნი იგი უყეანთა მდინარეთა და ტბათა შინა იშვებიან“ (ექუს. დღ. 82, 17). ბერძნული σ–სიგმა ქართულში ჩვეულებრივ გადმოიცემა ს და ზ ბგერებით. ჩვენს მაგალითში ორივე ეს შემთხვევაა დადასტურებული (ბერძ. ზმირინი – სმორენა). რაც შეეხება ხმოვნებს, ბერძ. ύ ერთ შემთხვევაში გადმოიცემა ი ხმოვნით, ხოლო მეორეში – ო-ნით. საერთოდ კი ბერძნულ ფუძესთან ახლო დგას სმორენა ფორმა. ზმირინი // სმორენა იმეორებს ბერძნულ ფუძეს, ახალ ქართულში თევზის ამ სახეობის აღსანიშნავად გამოყენებულია სახელი გველთევზა (ქერქაძე 1974, 202).

საშ. ქართ. I. ზმირნი გუნდრუკი – საბა. საშ. ქართ. II. ზმირნი თევზია – საბა.

ძვ. ქართ. I. ზმური: მური mirrha. „ჴელთა ჩემთა დასუწუთა (დასწუთა M) ზმური (მური)“ (ქება, 5, 5). როგორც ჩანს ზ-ს განვითარებით ფუძის წინ ზმირინის (ბერძნ. smуrna) გუნდრუკის კონტამინაციით. საშ. ქართ. II. ზმური ნიშნავს ზურმუხტს, ის წარმოშობით ირანულ-სომხურ სამყაროს უკავშირდება. ზამირი < ზმირი;ეპიფანე კვიპრელის ძეგლი „პატიოსანი თუალი“. იცნობს სახელწოდებას ზმური. ზმირი < ზმური („ზურმუხტი“): გჳრგჳნი აღკმული იაკინთთა, ზმირთა და სმარაგდოთა მიერ (ქ. ცხ. II, 21, 7, კეკელიძე IV, 79-80).

საშ. ქართ. I. ზოფა, ზოფაი, ზოვფა „ურცი“: urcithymus. აიღე, ზოფა, ჴმელი პიტნა და ქუშტი (ფანასკ. 141, 25) ზოფაი (ფანაკ. 415, 19);ზოვფა (ფანასკ. 388, 28). დიალექტ. II. ზოფა (sopa) მსხვილი კეტი, ხელკეტი, კომბალი. ზოფაი უნდა დედაბერსა (სტ.);სიმინდი სანაყელაი ზოფაი, ტაკვეცი გუაქ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).

ახ. ქართ. I. ზუზი, ზუზვი საუბ. გარკვეულ ზომაზე ცოტათი ნაკლები. «დათიავ! აი შენ თითონ ხედავ ზუზია [ლიტრა], მაგრამ შენის ხათრისთვის ლიტრად ავიღებ!» (ზ. ანტონ.). შდრ. იხ. I. ზუზა. შდრ. გამოზუზული ზუსტად, ძალიან სწორად გაზომილი (გურ. შარაშ.).ახ. ქართ. II. ზუზი (გურ. აჭარ.) შვეული. იხ. II. ზუზა.

საშ., ახ. ქართ. I. ზუზა ქართულად ეწოდება რუბლსა და დიდრაქმასა. ზუზა სწორედ საკუთარი ქართული სახელია, დიდრახმა (!) ებრაული უნდა იყოს და ბერძულიც (თ. ბაგრატ.). ზუზმა, რუზმა – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. ზუზა ძვ. წონის საზომი ერთეული, დიდრაქმა (საბა). (რაჭ.) რისამე სისქის საზომი, ხის ნაფოტი ზედ დაჭდობილი დამყოფებით. ყოფილხარ მრუდე-მრუდეი, ზუზაში გაგასწორებო! (ხალხ.). «არ მიმტყუნოს ზუზამ და გონიომ!» [რაჭველის ნატვრა] (რ. ერისთ.).

საშ. ქართ. I. ზუზია გესლი მსწრაფლ მომაკვდინებელი – დ. ჩუბ. ფ ი ლ ი პ ე მ ო ც ი ქ უ ლ ი ს ნ ე ტ ა ფ რ.: „დასთხია თქვენ ზედა მკვდარი იგი ზუზია“ სტრაბონის მიერ აღწერილი სვანთა მიერ ხმარებული საოცარი შხამი, ან ზუზია, რომელიც სულხან-საბას განმარტებით არის „გესლი სწრაფმაკვდინებელი“, აგრეთვე ტეტანუსის შემცველი ნაკელი, და სხვა (ზნენ. 5). საშ. ქართ. II. ზუზია: ზრუნავს ზარგანხდით, ზარობს, ზუზია ზატიკობასა (დ. გურამ. 159, 4, 1). ახ. ქართ. ზუზია 1. საქმეში ნელი, საქმის ნელა მკეთებელი. 2. ძუნწი, ხელმოჭერით გამცემი რისამე. 3. კუთხ. (იმერ.) მორცხვი, გაუბედავი.საშ. ქართ. ზუზვა ვსწუწკობ;ვჰგვიანობ;ზოზინი გვიანობა, ვჰსჯანჯლობ – დ. ჩუბ. ზუზვა გამოუმეტებელობა, წუწკობა, ან ზოზინი (ნ. ჩუბ.).

საშ. ქართ. I. ზუკი storax შავ საკმელს ჰქვიან. აიღე… ზუკი დაზაფრანი (ფანასკ. 267, 32). ამავე მნიშვნელობისაა ზუკია (ფანასკ. 159, 4);ზუგი (ფანასკ. 410, 19).საკმეველია სუნნელი ZAB. ხატთთაყვანისცემის მეტაფრასში: „საკმე(ვე)ლი, კოჭუპრია, ზუ(ნ)გია და მასტაქი“ – საბა. საშ. ქართ. II. ზუკი კუზი – დ. ჩუბ. შდრ. კუზი ღურკანი – დ. ჩუბ.კუზი ხერხემლის (ან გულ-მკერდის) ძვლების ღამახინჯებით გამოწვეული ამოზნექილობა.დიალექტ. ზუკი კუზი, ბეჭების მოხრილობა. ზუკიანი – კუზიანი. „ჯერ რა ხნისაა, რო ზუკი გაუჩნდა?!“ (ჯავახ. ზედგ.).

საშ. ქართ. I. ზუფი (სპ. ზაფა) ურცი, ერთგვარი სამკურნალო ბალახი – უსუფის ყვავილი Hissopus Officinalis. ზუფი მინდორულსა ურცსა ჰქვიან (ქანან. 64,1). გვხვდება შემდეგი ფონეტიკური სახითაც: ზოვფა „ურცი“ (ფანასკ. 388, 28);ზუუფა (ფანასკ. 87, 7);ზუფა (ფანასკ. 10, 20);ზუფვა (ფანასკ. 414, 8). საშ. ქართ. II. ზუფი ძვ. „ლარია (ფარჩა) უჭრელო, ღელვაიანი» (საბა). ახ. ქართ. III. ზუფი, იგივეა, რაც ზუფანი. ზუფანი / ზუფინი [სპარ. ზუბინ] ძვ. სასროლი მოკლე შუბი (საბა). მას (ზაალს) აბჯარი ტანთ ჩააცვეს, ხელთა მისცეს ზუფინია («შაჰნამე»). ზუფინი და ჴმალი, ლახტი მის აბჯარსა არას ავნებს (შჰნ. II, 4684, 2).IV. ზუფად ერთად: „შე-ღავე- სძინავს უცხო თესლთა მათ ზუფად კრებულად უბესა მას ველისა მის ტიტანელთაჲსა“ (O, II, მფ. 5, 22).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. თაბახი (არაბ.) ღრმა ტაბაკი ან მრგვალი ვარცლი – დ. ჩუბ. ხის დიდი ლანგარი, გობის მსგავსი. ვხვეწდი თაბახებს, ხონჩებს, ხის ჯამებს (ვაჟა). [მონადირემ] თაბახს სახურავი დააფარა (ი. გოგებ.). ძირს დაფანტულა დუქანბაზარი: გოდრის თევზი და თაბახზე – ხილი… (გ. ლეონ.). აგრეთვე: (ფშ. ქეშიკ., შ. კახ. III, II, 39, გ.-კახ. III, II, 42). თაბაღი // თაბაღა (ჯავახ. ზედგ.). ზან.(მეგრ.) თაბახი თაბახი, დიდი ფართო გობი (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ. II. თაბახი ფურცელი ქაღალდისა (დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. გარკვეული (დიდი) ზომის საწერი ქაღალდის ფურცელი. ბატონის მიერ ნახევარ თაბახ ქაღალდზე დაბღაჯნილი საჩივარი საკმარისი იყო (ე. ნინოშ.). 3. პოლიგრ. ერთი ნაბეჭდი ფურცლის დაკეცვით მიღებული თექვსმეტი გვერდი, რომლებისგანაც იკინძება წიგნი, – ფორმა. როცა [ასოთამწყობმა] თაბახის ანუ თექვსმეტი გვერდის აწყობა გაათავა, აწყობილი შავად აღბეჭდა ქაღალდზე (ი. გოგებ.). თურქულ ენაში ცალ-ცალკე განიხილება ტაბაკ – თეფში, სინი, თასი. და ტაბაკა – ფენა, ფურცელი (ქაღალდის). ორივე ფორმა არაბული წარმომავლობითაა დაფიქსირებული. ქართული tabaki სპარსული წარმოშობის, მაგრამ არაბიზებული ფორმაა, რომელიც ასეთივე სახით მიიღო ქართულმა (იმედაძე 2014, 167). შემოსული ჩანს თურქულიდან არაუადრეს მე-18 ს-ის II ნახევრისა (შდრ. tabak/tabayi „ქაღალდის ფურცელი (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. თავლა მკბენარი ჭიის სახელწოდება. ერთი ჭია სხვა არის თავლა ჰქვიან (ქანან. 447, 28). ახ. ქართ., დიალექტ. II. თავლა (არაბ.) ცხენის (ჯორის და მისთ.) სადგომი შენობა, – საჯინიბო. «შედი თავლაში, რომელიც საუკეთესო რაში იყოს, იმაზე შეჯექი!» (ზღაპ.) გამოიყვანეს ვირი თავლიდან (ვაჟა). თავლა (არაბ.)საცხენე, ცხენის ბოსელი. ბაბამ ცხენი დააბა თავლში (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). აგრეთვე: (ინგ. ღამბ., როსტ.).

საშ. ქართ. I. თათარა მწერი – საბა. ახ. ქართ. თათარა ნემსიპარია (რ. ერისთ.).საშ. ქართ. II. თათარა ტკბილი კვერი – საბა.ახ. ქართ. თათარა ნადუღი ყურძნის ტკბილისა და პურის ფქვილისაგან გაკეთებული ფაფისებური საჭმელი (სინონ. ფელამუში). ჩურჩხელებს თათარაში ავლებენ. – ასი ჩურჩხელა შეჭამა, ორი თაბახი თათარა (ხალხ.). თათარი თეთრ თათარასა ჭამდა (ენის გასატეხი). [მოხარშული ტყემალი] დაასხით ფიცარზე თხლად და, როგორც თათარა, ისე გააკარით (ბ. ჯორჯ.).თათარა (თურქ.) tatar (გურგენიძე, რუხაძე 2017, 49).ახ. ქართ., დიალექტ. III. თათარა კუთხ. (იმერ.) ღველფში დახეთქილი სიმინდი, – ბატი-ბუტი («დიალ.»).

საშ. ქართ. I. თაკარა „ჭიქათა სადნობელი, შესაქნელი ადგილი“ – საბა. თაკარა მინდორი. ცხელი ვარვარა მინდორი. თაკარა მინდორი მძორითა ავსილ იყო (შჰნ. III, 232, 19). ახ. ქართ. თაკარა 1. მხურვალე, მცხუნვარე, მწველი, ვარვარა (ჩვეულებრივ ითქმის მზის, ცხელი დღის და მისთ. შესახებ). ადნობს თოვლიან მთებს თაკარა მზე (ა. მირცხ.). 3. დიდი სიცხე, – პაპანაქება. გავარვარებული მზე თაკარას აფრქვევდა (რ. გვეტ.). გაზაფხულის მცხუნვარე მზემ ადრევე შეუკიდა თაკარა უჩრდილო ფერდობებს (ა. ადამ.). დიალექტ. თაკარა დიდი სიცხე. დღეს თაკარაში ვმუშაობდი (ფუთი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). თაკარო მაგარი სიცხე. – იმისთანა თაკარო იყო, სული კინაღამ ამომიშპა ზეით (რაცხ. გურ.).ზან. (მეგრ.) თაკარუა 1. დაცხუნება. 2. დიდ ცეცხლზე ცხობა და მოწვა პურისა (მეგრ. ელ.). საშ. ქართ. II. თაკარა დალაგებული. მკუდრისა გორი თაკარად იდგის (შჰნ. III, 221, 28). ახ. ქართ. თაკარა ერთმანეთზე დაწყობილი ფიცრები, შეშა. «თაკარა დააყენაო, შეშას რო[მ] დაჭრიან ხოლმე» («დიალ.»). || (იმერ.) ერთმანეთზე დაწყობილ კეცებში ჩასმული მჭადები. დიალექტ. თაკარა ერთიმეორეზე მიყოლებით დაწყობილი, შემოწყობილი შეშა, ლოგინი, დაკეცილი ტანსაცმელი, ჩალის ან ნეკრის კონები და მისთ (რაიმე ნივთების მოწესრიგებული რაოდენობა, გროვა). სამი თაკარა შეშა აქ საშეშეში (თ. ქ.);მივაყარე თაკარა, ტანში გამაკანკალა (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). თაკარა წყობა, დალაგება. რათ გინდოდა მაგდენი, ერთი თაკარი პური, რომ შემოიტანე? დათაკვრა რაიმეს ერთმანეთზე დაწყობა, დალაგება. ცხელ პურებ ეგრე ნუ დათაკრამ, დაიტყლირჭნება! (ჯავახ. ზედგ.). შდრ. (თურქ.-სპ. თეკერ).

ძვ. ქართ. I. თალია ძველ ქართულში «ძაძა», „ტომარია“: „ერთი ოდენ თალიაჲ იფქლისაჲ, რომელ არს ძაძაჲ, უქმნით მას წელიწადსა შინა“ (მ. ცხ. 108r). საშ. ქართ. თალია ძაძის ტომარი. თალისა ნატათაგან შთასადებელი საუბე(დ) გინა მისი უდიდეს ჩანთა – საბა, დ. ჩუბ. დიალექტ. ლეჩხუმურში თალია ნაჭერი, ნაგლეჯი (ლეჩხ. ალავ.). სავარაუდოა, რომ თალია – ბერძნ. tallis ტომარა (გორდეზიანი 1985, 100). ახ. ქართ. II. თალია (საუბ.) ერთი (ორი…) თალია, ერთი (ორი) ხელი (თქმის რისამე თამაშის შესახებ). ერთი თალია ნარდი ითამაშეს. 2. ერთხელ, ერთი პირობა. ერთი თალია შევჭოჭმანდი (მენთ.) – ქეგლ. იწყევლებოდა, თან ერთი თალია კიდეც გაუხარდა (გ. ლეონ.). თალია ერთი ჯერობა, ერთხელ;ამბობენ: მოდი, მოდი ერთი თალია ჩავარტყათ და მერე წადიო. იმიტომ რომ თითო თალიაზე აქ სამოცდაათი მობინავე შემოდის (მედგარი, „მუშა“, 1938 წ., №198) – ი. გრიშ. ერთი თალია ერთ ხანს. ერთი თალია მთაში წასვლა დავაპირე (გ.-კახ. სახლთხ.). ერთი თალია შავჭოჭმანდი, ვიფიქრე, რა არი, მეთქი (ქიზ. მენთ.). თალია ჯერი, წყება. ერთი თალია ერთი ხელი, ერთი ჯერი, ერთი წყება, ერთი პირობა, ერთი მომენტი (მოხ. „დიალექტ.“). ერთალია ერთხელ, ერთჯერ;პირველად. ერთალია ვიფიქრე, დავბრუნდები- მეთქი (მესხ. ფეიქრ.). ამ შინაარსის თალია ვფიქრობთ მომდინარეობს სპარსულის დასაწყისის, პირველის აღმნიშვნელი täly! სიტყვიდან. ახ. ქართ. III. თალია [ბერძ. Thaleia] ბერძნულ მითოლოგიაში: კომედიის მუზა – მ. ჭაბ. ქანდაკების მარჯვენა ზემო თავში იყო სილამაზის სამი ქალღმერთი, სამი და აგლაია, თალია და ეფროსინე (ზევს.).

საშ. ქართ. I. თალისა (მცენ.) ბარდანა (დ. ჩუბ.). საშ. ქართ. II. თალისა ნატათაგან შთასადებელი საუბე(დ), გინა მისი უდიდესი ჩანთა (საბა). იხ. I. თალია.

საშ. ქართ. I. თალხი «სამგლოვიარო ფერი» (საბა). თალხი (სპარს.) მოჭირებული ან სამგლოვიარო ფერი – დ. ჩუბ. სოსანმან უთხრა რეჰანსა: „ქუფრი გაქვს, თალხი ფერები“ (თეიმ. I, 104, 20, 1). შაეტყობოდათ, განთიად ჩაცმა არ სწადდათ თალხისა (დ. გურამ. 91, 202, 3).მყუდროება … თალხად ბნელისა მაისის დროს (ნ. ბარათ.) – ვაჟნო, სჭვრიტეთ ამა სახლსა, / სადგურსა ბნელსა, ყოვლით თალხსა (ალ. ჭავჭ. 33, 16).ახ. ქართ. ჩაგიცვამს თალხი ძაძა (ი. გრიშ.). [ქალმა] დედისეული თალხი ქიშმირის შალი ამოიღო, მხრებზე მოიგდო (მიხ. მრევლ.). ტახტზე მოკეცილი იჯდა დედაკაცი, რომელსაც თალხი ტანისამოსი ეცვა (ეკ. გაბ.). || მუქი ფერისა. ჩოხა ეცვა გაცვეთილი, თალხი, უფრო მტვრის ფერი (ლ. ქიაჩ.). თალხად ზმნს. თალხ ფრად, – შავად. კარის-კარად დავალ გლახად, ტანთ მაცვია თალხად (დ. გურამ.). დიალექტ. თალხი ძაძა, შავი, სამგლოვიარო (ჯავახ. ზედგ.). წინდები… მოხუცებულებისათვის თალხი, დარბაისლური ფერისა (ქიზ. მრეწვ. III, 117). თუ თალხი კაბა იყო, თეთრი ღილი უხდებოდა სარდაფის (ზ. ქართლ., მრეწ. III, I, 165). ქალი რომ დაქვრივდებოდა… თალხებს აცმევდნენ (შ. კახ. მრეწ. III, I, 45).თალხი ფქვილი მოშავო ფერის ფქვილი (კახ. მარტ., იმნ.).დიალექტ. II. თალხი 1. ზომაზე ფართე: სამოსის ჩამცმელი რომ ვერ ავსებს, ჩახვრეტილი ხვრელი რაც უნდა ჩაისვას მასში, რომ ვერ ჭედავს, ბოლი. „თალხი არის ეს კაბა ხო ხედამ, გოგოს როგო განზე ადგია“. „ჩავხვრიტე მარა ცოტა თალხი მამივიდა, მანჭვი არ გაიჭედება შიგ, სოლებით’ნა გავჭედო“ (ჯავახ. ზედგ.). თალხ წყლიანი, თხელი ფაფის მსგავსი. იხ. ასევე გათალხევაჲ (ინგ. როსტ.). თალხი ჭკუა დამჯდარი ჭკუის პატრონზე ითქმის, ჭკვიანზე – ი. გრიშ. შდრ. თალხნათ/თალხნეთ თავისუფლად, გაშლილად. ჭაჭას ნიჩფით დავშლით და წყალში იქნება თალხნათ თავისუფლათ, შეკუშნულები არ იქნება (წიფა);კარები თალხნეთ არი (მორძგვ. ზ.-იმერ. ძოწ.). ვვარაუდობთ რომ თარხანი [არაბ. თარხ «თავისუფალი»] > თალხანი > თალხი. საშ., ახ. ქართ. III. თალხი (არაბ.) სალამანდრო, ქვა ჭიკის მსგავსი, თხლად დაიპობის და იხმარების სარკმელთა და სანთურთათვის – დ. ჩუბ. თალხი < ტალკი.

საშ. ქართ. I. თამაშა, თამაში (სპარს.) შექცევა თვითოგვარი უცხო სანახავი რამ – დ. ჩუბ.თამაშა სეირი, სანახაობა;გართობა. სულ იმის სეირსა და თამაშაში ვიყაო (რუსუდ. 201, 23). აყვედრიან ერთიერთსა, ჩვენ თამაშა გავიბაქეთ (ბეს. 149, 28).ახ. ქართ. თამაშა ძვ. და საუბ. იგივეა, რაც სეირი. «ერთი მანდ მოვიდე, მე გაყურებინებთ თქვენს თამაშასა!» (თ. რაზიკ.). «ჩვენ თუ ერთმანეთს მხარი არ დავუჭირეთ და მაგისთანა რამეები ვილაპარაკეთ – ნახეთ ჩვენი თამაშა!» (ს. შანშ.). || სანახაობა, თვალის სეირი. ყველამ თავის სახლისაკენ გასწია სრულიად კმაყოფილმა, რომ ეს სამარცხვინო და გულის ამაზრზენი თამაშა ნახა (ილია). «შეგხვდებით, როცა თამაშა დაიწყება» (გ. ყიფშ. თარგმ.). ახ, ქართ. II. თამაშა ფარღალალა კარებზე აკრული გრძელი ვიწრო ფიცარი – ა. სიხ. შდრ. თამასა კარისა, ფიცრისა – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. თანგი სპ. Täng „ვიწრო“, „მჭიდრო“, შევიწროება, მოუსვენრობა. ამათშიდ ომი შეიქნა ერთმანერთში და თანგია (შჰნ. III, 475, 2).დიალექტ. თანგი (ჩიქ.) (სპ.) ვიწრობი. თები რო წამწნიკდების, თანგია, რო შაქუჩდება გორები და ანქ წნიკ გზა არი;გული თანგი აქ ჴელეფს შოოკრავყე ყმაწილსა, თანგს ნუ იქყე ყმაწილსაო (ფერეიდ. უთურგ. ჩხუბ.).ზან. (მეგრ.) თანგი (მეგრ. ყიფშ.). საშ. ქართ. II. თანგი საწნახლის ძირის გასამაგრებელი ხე. ოლეს მშვილდი მოკლე თანგი ოსტერად მაქვს ისრად ფრანგი (ბეს. 117, 21). ახ. ქართ., დიალექტ. თანგი 1. ხელოვნ. დურგლის (ჭახრაკებიანი) ხელსაწყო, რომელშიაც წებოთი შეკავშირებულ ფიცრებს დებენ, ვიდრე გაშრებოდეს და შემტკიცდებოდეს. თანგი დურგლის ხელსაწყოა ერთგვარი (ქიზ. მენთ.).

საშ. ქართ. I. თართი თევზია ზუთხა-ღორა – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. თართი [cipenser stellatus] თევზი (ზუთხების ოჯახისა), რომელიც გავრცელებულია შავსა და კასპიის ზღვებში, ქვირითობისას შედის მდინარეებში;მისგან მზადდება ზურგიელი, დოში, სათალი, ჭიპა, ხიზილალა (შდრ. ზუთხი). «ბოზბაში წვნიანების მეფეა, როგორც თართი თევზებისა» [ამბობს ლუარსაბი] (ილია). [მზარეული] შებრუნდა იქვე სამიკიტნოში, მოსთხოვა კარგი თართისა დოში (რ. ერისთ.). საშ. ქართ. II. თართი დიდი ძაღლი (საბა). თართი დიდი ძაღლი საცხვრე – დ. ჩუბ. დიალექტ. III. თართი კუთხ. (მთიულ.) სუსტი («დიალ.»). თართი (კაცი) გუდ., მთ., მოხ., ფშ. ხ. უღონო კაცი, სუსტი (ა. შან.).ხევს. ითართების – დრკება („ხმალი გაითართა“). უკავშირდება თრთის ზმნურ ძირს (არაბული 2001, 67).

საშ. ქართ. I. თარფი (არაბ.) მხარე – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. თარფი ძვ. 1. მოწნული ლანკანი, თაბახი. თბილისელი კინტო ვარ, თარფით ვყიდი წიგნებსა (ი. დავით.). 2. ეთნ. ასეთი ლანკანი, თაბახი, სავსე სხვადასხვა ხილით ქორწილზე, დღეობაზე და მისთ. მოსართმევად. თარფით მოლოცვა მიღებული იყო ქორწილ-ლხინებში (ი. გრიშ.). ახალი წლის თარფი მოდის, გოლეულით თავმოდგმული (ი. გრიშ.).

საშ. ქართ. I. თარჯი გვირგვინი (კორონა B.;თაჯ Z, თაჯი Aa;სამეფო სახურავი – საბა. იხ. I. თაჯი.თარჯ- თომრიან-ჯიღოანნი გაგვიხადა, ქმნა უჯიღო! (დ. გურამ. 88, 183, 3). „ვინც მოგხადა თარჯ-თომარი, იმისგანვე დაიხურე!“ (დ. გურამ 103, 289, 4).ახ. ქართ. დიალექტ. II. თარჯი (იმერ.) სასაზღვრო ნიშანი, – სამანი. 2. (იმერ. გურ.) ნაჭდევი ხეზე საზღვრის ნიშნად. პირობის ნიშნად ამოიღო ხანჯალი და ეზოში მდგომ მუხას სამჯერ შემოჰკრა, თარჯი დაადვა (ნ. ლორთქ.). 3. ძვ. ზღუდე, გალავანი ქალაქისა. 4. სპორ. სარბენ ბილიკზე დადგმული სპეციალური პატარა ღობე, რომელსაც უნდა გადაახტეს მორბენალი (იხ. თარჯრბენა).თარჯი ნაჭდევი ხეზე რისამე საზღვრის, მიჯნის ნიშანდ, საზღვარი ტყეში (ლეჩხ. ალავ.).თარჯიანი რასაც თარჯი – საზღვრის ნიშანი აქვს – ხე, ქვა და სხვ. „თარჯიანი ხიები აჩეხა და კოლექტივის ფართობისკენ გეიწია, ბეური ადგილი მეიმატა“ (გურ. ჯაჯ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. *თერძ- „პირველხვნა;საზღვრის მიჩენა კვალის გავლებით“ (ჩუხუა 2000-2003).

საშ., ახ. ქართ. I. თაფი [სომხ.] რომლისაც მეორე მხარეს ჰქვიან ჭუტი (დ. ჩუბ.). თაფი სათამაშო კოჭის (ვეგის) ერთ-ერთი მხარე (თამაშში ცუდ მხარედ ითვლება). ამ კოჭს ოთხი მხარე აქვს: ალჩუ, თოხანი, ჭიკი, თაფი (ი. გრიშ.). ფიგურ. [იაკობს] არ გამოუდის თავისი გუნების ცხოვრება, აყრილი კოჭები ალჩუზე არა ჯდებიან, სულ თაფი და თაფი (ბ. ჩხ.).საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. II. თაფი პურის თორნეში ჩავარდნა – საბა. ◊ თაფს იზამს კუთხ. (ქართლ.) იგივეა, რაც ითაფებს – ქეგლ. ითაფებ-ს (ითაფა, უთაფნია) კუთხ. (ქარლთ. კახ.) აიტკრიცება და ჩავარდება (თონეში ჩაკრული პური), – თაფს იზამს. იხ. აგრეთვე: თაფი ქნა, თაფად ჩაცვივდა (პური): ამ პურ რა მოუვიდა, თაფი ქნა, სუ ითაფა (ჯავახ. ბერ.).2. თაფ ხიდან ჩამოცვენილი და დაბეჟილი ხილი (ინგ. ღამბ).

საშ. ქართ. I. თაფა გორა – საბა.ახ. ქართ. თაფა მიწის ყრილი;ბორცვი, გორაკი ველზე. ირაკლის თაფაც (სადაც ერეკლე მეფემ ერთ-ერთი ბრძოლა გადაიხადა) გამოჩნდა…, აჰა, მთაც კიდობანისა! აი მყვირალა ზანგიცა და ბურჯნი ერევანისა (გ. ორბ.). ჩაჩქანს, მუზარადს, ერეკლეს თაფას მწყემსი ლექსებში თაფლა აღარ ახსენებს (ი. გრიშ.). დიალექტ. თაფა (თურქ.) პატარა გორა, გორის თავი, ბორცვი. თაფზე გოვიდა, ჴმას ჩედიოდა (გორაკზე ავიდა და იძახდა);თაფი ზედაჲთი (გორაკიდან) დაგორდა (ინგ. ღამბ.).შდრ. თეფა (ქიზ. მენთ. თუშ. უთურგ, აჭარ. ნიჟ.).ახ. ქართ. II. თაფა: თაფა ლავაში ან თაფლა ლავაში (ქართლ.) პატარა ზომის ლავაში.

NULL

ახ. ქართ. I. თახუმ-ი (ქიზ.) «ხარაზებში მიღებული სათვალავი ერთეულია ერთი ჯგუფი ფეხსაცმლისათვის, რომელიც შეიცავს №№19–31. ე. ი. 11 წყვილს» (ს. მენთ.). ერთი კაცი ერთ დღეს 30 თახუმს კერავდაო («შინამრეწვ.»). თახუმი (თ. takim) აჯათი (ინსტრუმენტი), ზინათი (აჭარ. ნიჟ.). დიალექტ. II. თახუმი გვარი, ტომი ჯიში, ჯილაგი, ჩამომავლობა, ოჯახი, ჯალაბობა (აჭარ. ნიჟ.).

საშ. ქართ. I. თაჯი სპარსთა მეფის გჳრგჳნი, რომელსაც დაახვევენ მძიმედ ოქროს ქსოვილს, დილმანს და შეამკობენ 12 ჯიღითა (სომხურად თაგ და თაგავურ გჳრგჳნოსანი, ე. ი. ხელმწიფე ) – ნ. ჩუბ. თაჯი (არაბ.-სპ. თაჯ) გვირგვინი. თავსა შვიდი უთარე თაჯი ეხურა (შჰნ. III, 297, 4). მე თაჯ-ბეჭედი გავგზავნე ნიმროზელთ დასაცდელითა (შჰნ. I, 1447, 3). ჴელმწიფურებ თაჯი ხურავს (ხოსრ. 32, 22). დახურა თავსა ზედა თაჯი და დოლბანდი (ქ. ცხ. IV, 395, 4). თუის თავზე მოვა ხალათი, თაჯი, ჯიღა და თომარი (ფეშ. 221, 1). ახ. ქართ. თაჯი ძვ. გვირგვინი. [მეფემ] თავს პაწია ოქროს თაჯი დაიხურა (შ. დად.). მცხეთის ერისთავს თაჯი ახურავს თავზე (კ. გამს.). დიალექტ. დადგეს თაჯ-თომარი და დააყენეს მეფეთ (ჯავახ. ზედგ., ბერ.). თაჯი 1. გვირგვინი 2. ქოჩორი. დოდოფალსა ლამაზი თაჯი ქონდა თავზე (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. II. თაჯი (არაბ.) თაჯის დადება საქონლის საკუთრების გამოსახატავად ნიშანდება, დადაღვა, თაღის (დაღის) დაკვრა (აჭარ. ნიჟ.). დიალექტ. III. თაჯი პურის გამოსაცხობი ხელსაწყო, თუჯის ამობურცული მრგვალი თუნუქი (ჯავახ. ზედგ.). იხ. I. თაჯა.

საშ. ქართ. I. თაჯა ჯავახური პური. თუმც არ მეჭამა მე პური თბილ-თაჯა ჯავახურია (დ. გურამ. 127, 439, 1). ახ. ქართ. თაჯა კუთხ. (ჯავახ.) «ახალი გამომცხვარი პური» («დიალ.»);ახლად გამომცხვარ (დღევანდელ გამომცხვარ) პურს თაჯა პურს ეძახიან (კლდ., ალგ. სალ.) თაჯა (თაჟა < თაზა თურქ.) (ჯავახ. ბერ.).დიალექტ. II. თაჯაი ბოტ. დაჯირა, ხმარობენ საღებავად (მოხ. ქავთ.). შდრ. დაჯირა [Salvia verticillata] ბოტან. ტუჩოსანთა ოჯახის მრავალწლოვანი სარეველა ბალახი, აქვს მოპირისპირე ფოთლები და ღეროს წვერზე რგოლ-რგოლად შეკრებილი სოსანი ყვავილი. ესალმება ფხოვის ტყეებს, ტყეებს მწვანე მოლიანსა, დაჯირას და უკადრისას, სატყრობელას ჭორიანსა (ანა).

ძვ. ქართ. I. თეგი დასაბეჭდავი (საბა). თეგი დასაბეჭდავი ნიშანი განსაშვენებლად წიგნთა შეკრულობისა (ნ. ჩუბ.). „საცეცხური… თეგითა შექმნულნი“ (A– 484, 315v). თეგი დასაბეჭდავი, სტამბა. ჩემსა ჯუფთისაგან ლხინისა თეგითა ჩემსა პირსა სიხარულისა ნახჭსა დავაჩნევდი (ქილ. 674, 15). თეგი 1. სპეც. ვარაყის დასაკვრელი ხელსაწყო, – სატვიფარი. ამ სიაში სარკის მაგივრად ნახსენებია «მიჭვრიტინა» («მიჭვრიტინა ვერცხლის თეგით მოჭრილი») (ი. გრიშ.). || ბეჭედი, შტემპელი;შტამპი. თეგის დასმა ხელს უშლის წიგნის დატაცება-მითვისებას («სახალხო განათლ.»). თეგზე აღნიშნული უნდა იყოს სკოლის სახელწოდება («სახალხო განათლ.»). 2. სატეხი («დიალ.»). || კუთხ. (გურ.) პატარა სატეხი, – თენგი (გ. შარაშ.).თეგი პატარა სატეხი (ლეჩხ. მრეწ. I, 409). თეგი დიალექტ. მოხ., ფშ., ხ., რკინის გასაჭრელი იარაღი (რკინაა, პირიანი, მჭედლები ხმარობენ) – ა. შან. მცირე ზომის სატეხი (რაჭ. კობახ.). გვხვდება თენგიც: „ძელების საყელოებს ამოიღებდით პირთხელით, საკოტავებს – თენგით“ (ზ.-იმერ. მრეწ. I, 267). სახლის გძელებს თენგით გამოთენგავენ ხოლმე (ქვ.-იმერ. მრეწ. I, 295).შდრ. აგრეთვე: II. თანგი.ახ. ქართ. II. თეგი კუთხ. (ქიზ.) მიწაში ჩარჩენილი მსხვილი ძირი მოჭრილი ფიჩხის ან გათიბული ბალახისა. გაბომ თეგს ფეხი წამოჰკრა და წაიქცა (ს. შანშ.). 2. ბალახი («დიალ.»). თეგი მიწაში დარჩენილი ხის ყუნჭი (თუშ. ა. შან.;ცოც.). შდრ. სპ. tärke სპ. როკი, ნუჟრი.

ძვ. ქართ. I. თე, თეე, თჱ, თეჱ საბრჯენი კავი / ჩანგალი, კოჭი, დირე: „თჱ იგი მესამჱ, სწორ ლერწმისა მის სივრცჱ და სწორ ლერწმისა მის სიგრძჱ“ (O, ეზეკ. 40, 8). „თჱ იგი ბჭისაჲ მის შინაგან და თეჱნი სამნი იმიერ და სამნი ამიერ“ (O, ეზეკ. 40, 10). „გაზომა ბჭჱ იგი კედლითგან თეჱსაჲთ სივრცჱ ოცდახუთ წყრთა“ (O, ეზეკ. 40, 13). საშ. ქართ. II. თეეა დირე, კოჭი: ექუს-ექუს თეეის ზომათ (წყობილ. 133, 4). ძვ. ქართ. თეე (|| თევი || თეი) ებრ. tā’, τόϑεέ. მცირე ზომის გვერდითი ოთახი (ჯიხურივით) ტაძრის შესასვლელში, განკუთვნილი ტაძრის მცველთა და მეთვალყურეთათვის. ამგვარი ოთახები განლაგებული იყო კარიბჭის ორივე მხარეს (სამ-სამი თითო მხარეს);ამ ე. წ. საყარაულო ოთახებიდან მოდარაჯენი თვალყურს ადევნებდნენ ტაძარში შემსვლელთ (ცქიტიშვილი 1976, 303).

საშ. ქართ. I. თეო (ბალახ.) თერო – საბა. საშ. ქართ. II. თეო მდგურის კიდე – საბა. თეო, თეოჲ (ფშ. თუშ. ქართლ.) ადგილი ცხვრის ბინის განაპირას (ვაჟა).დიალექტ. საყარაულო ადგილი ცხვრი ფარასთან (თუშ. უთურგ.). თეოჲ ღამით დამდგარი ცხვრის ადგილის ნაპირი, სადაც მეცხვარეს სძინავს. „ბოსელაჲ დაწოლილიჸ – თეოზედ! „ბალღი-დ’ ძაღლ თეოსა“ (თუშ. ხუბ.). თეომოკრულ ცხვრის ფარის წინა წყების რკალისებურად ძოვება (თუშ. ხუბ.).ცხვრის ბინის გარშემო ალაგი, სადაც ძაღლები დარაჯობენ (კირიონი). ძაღლები ლეკვობიდანვე თეოზედა ჰყავთ, სწურთნიან და აჩვევენ (ფშ. მრეწ. I, 182). ქართულ ძირს კანონზომიერად შეესატყვისება კოლხ. (მეგრ.) თიბ-, თიფ- (< *თიბ) (კელაურაძე 2013, 6).

საშ. ქართ. I. თერო ბალახი, თეო – საბა. შდრ. I. თეო.დიალექტ. თერო მრავალწლიანი მცენარე პარკოსანთა ოჯახისა (ფშ. ქსნის ხეობ., ფერეიდ.).საშ. ქართლ. II. თერო თეო „მდგურის კიდე“ (საბა). იხ. II. თეო.

საშ. ქართ. I. თირი: თირი ლბილი კლდე;მჭადაქვა – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. თირი 1. ნაცრისფერი რბილი ქვა;ითლება, ცეცხლზე არა სკდება (მისგან აკეთებენ კერას), – რბილი კლდე, მჭადაქვა. || «მიწაა ერთგვარი, აკეთებენ მისგან ქოთნებს, ქვევრებსა» («შინამრეწვ.»). ჭურის თავზე აყალო მიწა რომ არ გახმეს, თირს მოაყრიან («შინამრეწვ.»). თონესა და ღობეს შუა ჩაყრილია თირი (მშრალი მიწა) («შინამრეწვ.»). 2. ბოსტნის კვლებს შუა დარჩენილი გასავალი ბილიკი («დიალ.»).დიალექტ. თირი მიწა (გუდამაყ. მრეწ. II, II, 200). თირი ფაყლაჲ ბოსტნის თირებზე დათესილი ლობიო (ინგ. ღამბ.). თირი თავსაბანი მიწა (ფარცხ., მარაბ.;ქართლ. მენთ.). შდრ. (აზ. თირ) „ნათესში კვლის ირგვლივ მოსაზღუდავად აბექებული მიწა“ (ინგ. ღამბ.). ახ. ქართ. II. თირი (ინგილ.) იგივეა, რაც საყვავე. თირის გადება («შინამრეწვ.»). თირის გათლა («შინამრეწვ.»). თავსა და ბოლოში სვამენ თავკაპიან დაბალ ბოძებს და ზედ დებენ «თირს» – საყვავეს («შინამრეწვ.»). დიალექტ. თირ 1. (აზ. თირ) კოჭი, გათლილი ძელი, რომელიც ჭერზე გარდიგარდმო გადებული და რაზედაც ლამფაა მიკრული;ანდა იატაკქვეშ გადებული ასეთივე ძელები იატაკის ზედ დასაგებად (ინგ. ღამბ., იმნ.).დიალექტ. III. თირი (სპ. tir) ისარი (ფერეიდ. არნ. ჩიქობ.).

საშ. ქართ., დიალექტ. I. ხუავი-თიღი – საბა. თიღი (თურქ., სომხ.) ხვავი. თიღი (თ.) გალეწილი ხორბლეულის, სიმინდისა და მისთ. ხვავი;ერთად, ზედიზედ, დაწყობილი მძიმე ნივთები, საგნები, დიდ გროვად დაყრილი, – დახვავებული (აჭარ. ნიჟ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. თიღი (ქიზ.) ხელოვნ. 1. სადგისის წვერი. 2. სარანდავი იარაღის პირი. თიღი (თურქ.) საქსოვი ჩხირი-სადგისი. ეს თიღით მოქსოვნილია;ეს თიღის ოია არი;დადგება თიღი ბუღდისა. თიღმაქინაით გაასუფთებენ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). თიღი სალაშინის დანა, რომელიც ჩამაგრებულია ავშარით. ავშარა არი ხე, რომელიც სალაშინის თიღს ამაგრეფს (კავთ., ქართლ. მესხ.). თიღი რკინის მახვილპირიანი იარაღი. აკაკი კარის გულფიცრის ბაზოების გაშალაშინებას რომ მორჩა, ფოლადის პირიანი თიღი კარგად გალესა და იმით იმ ბაზოების ერთმანეთში ჩასასმელი ჭრილი ამოჭრა (მთ.-რაჭ. ლობჯ.)დიალექტ. III. ქართ. თიღი „ჯიღა (მამლისა).ს.-ქართვ. *თჷღ-„მამალი ცხვარი;ბატკანი (ჩუხუა 2017).

საშ., ახ. ქართ. I. თომარ-ი (სპარ.) თომარ «გრაგნილი (რომელსაც ჯიღასთან ირჭობდნენ») ძვ. ძვირფასი ქვებით მოოჭვილი ქუდზე სატარებელი ფრთა;ჯიღა (დ. ჩუბ.). თუის თავზე მოვა ხალათი, თაჯი, ჯიღა და თომარი (ფეშ. 221, 1).(თურქ.) თომარი ანუ (არაბ.) თუმარ აღრიცხვა, წვრილი, გრძლად ნაწერი ქაღალდი დახვეული (ი. გრიშ.). დიალექტ. II. თომარი ბევრი, სულ ერთნაირი (ჯავახ. ბერ.). ახ. ქართ. III. თომარი ჟარგ. ლაპარაკი, საუბარი. „ჩემზე რომ ყიამყრალი თომარი დაიწყოს, სკოტლანდიარდში ჩემზე რამე მართლა ხომ არ მოიძებნება“ (გ. და კ. ჯორჯანელები, თარგმ.) „მთელი დღე ისმოდა ქურდული თომარი“ (ტ. ჭანტურია). აგრეთვე: თომარი გაუშვა ლაპარაკი დაიწყო;თომარობს ლაპარაკობს – ლ. ბრეგ.

საშ. ქართ. I. თორი თორნი. ძვ. ტანთ საცვამი რკინისა, ჯაჭვივით – საბა. ახ. ქართ. სხეულის დასაფარავი ჯავშანი. ლომს დაეხურა თავს მუზარადი, ტანთ საომარი ჩაეცვა თორი (გ. აბაშ.). თავადაც თორი ეცვა რაჟდენს (კ. გამს.).თორი იგივე უნდა იყოს რაც (სპ.) დერ ჯავშანი. დ და თ-ს მონაცვლეობა ქართულში ცნობილია. რაც შეეხება ფუძის თავკიდურში დ || თ მონაცვლეობის ორიოდე მაგალითს, რეგრესული ასიმილაციის გარდა, აქ საფიქრებელია იგი იმ ენის დიალექტური მონაცემია, რომლიდანაც სათანადო სიტყვა შემოვიდა ქართულში: დოვლათი > თოვლათი: თქუენის ქვეყნის თოვლათით (საქ. სიძვ. 503. 1794 წ.);შდრ. აგრეთვე: დუშმანი || თუშმანი (აქედან გვარის სახელი თუშმალიშვილი), მაგრამ ასეთი თითო-ორორია და ინდივიდუალური ჩანს (ქავთარაძე 1964, 339). საშ. ქართ. II. თორი ავადმყოფობა (ქანან.). დიალექტ. III. თორი ზისცვრისას აკეთებენ ერბოს, სატანს, კალტსა’, დოვს, ხარშოს, ტკბისვლის თორს (შინამრეწვ. 64). [ტკბისვლის] ადუღებიდგე ძირჩი კალტ ჩაიყრებია-დ’ აიმას ტკბისვლის თორნ ხქვიან. გაწურიდგე კალტ-ხქვიან (შინამრეწვ. 74-ა). შდრ. თრ (სვან. თოფ., ქალდ.). დიალექტ. IV. თორი: დაიქირავა თამბაქოს საკრეფად, თორებზე ასასხმელად და დასადასტებლად (მელან.) (ი. გრიშ.).თორი (თ. თორ) 1. ბადურად ნაქსოვი სარტყელი;2. ბადე. წელს უმშვენებს – თორი სირმით მოქარგული (ლ. გელ., აჭარ. ნიჟ.).თორ [აზ. თორ] ბადე, ქსელი. ფარდა ძაფით ნაქსოვი;თევზი დანაჭერ თორ (თევზის დასაჭერი ბადე);აბრეშუმის ჭიის ქსელი გაბმული პარკის მოსაქსოვად (ინგ. როსტ.);ჭიაჲ თორ (აბრეშუმის ჭიის ქსელი) (ინგ. ღამბ.). თორი: თევზსაჭერი ბადე: ღელეებში დეჲჭირავ, საჩმაით, თორით (ხოხ., შავშ.). თორსა დაქსელვენ ფილფიტებით (ინ.). ჩუენი ძუელები თორსა იბმიდენ წელზე (ჰ., ჩვენ. ფუტკ.). თორი წელზე შემოსარტყამი ქამრის მაგიერი, რომელიც მოქსოვილია აბრეშუმის ძაფისაგან ზან. (ლაზ. თანდ.). მიიჩნევენ, რომ თორი (< tor) ხელმანდილი. „სილგის მერე ახურავთ თორი, იგივე ხემანდილი (ბოძაური);თორი თხელი ნა იყოს, ბადესავითაა (შუბანი). თურქულში დადასტურებულია სიტყვა tor „ნაქსოვი ნაჭერი“, თხელი ბადე, ფაქიზად მოქსოვილი ნაჭერი „დაწნული სარტყელი“, აჭარულში სიტყვის მნიშვნელობა დავიწროებულია (გურგენიძე 1973, 45).2. ს.-ქართვ. *თორ- მოხვევა, ჩაცმა, ჩასაცმელი=მოსახვევი“ > ქართ. თორ-ი || თორნ-ი (პლურალია ტანტუმ) ზან. {თორ-} : სვან შდრ- || შტორ- || შდორ- < *შთორ (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. V. თორი [სკანდინ. თჰორ] სკანდინავიურ მითოლოგიაში: ჭექა-ქუხილის ღმერთი, მიწათმოქმედების მფარველი – მ. ჭაბ.

ძვ. ქართ. I. თორნე «ფარი»: მოიღო თორნჱ − უძლეველი სიწმიდჱ O, − „მოიღოს ფარი− უძლეველი ღირსებისა“ (pb., სიბრძ. სოლ. 5, 20). „თორი, ჯავშანი, ფარი, და თორნეჱ ჯაჭუედი ემოსა მას“ (I მეფ. 17, 5).1. ძირითადად ამ მნიშვნელობით დასტურდება თორი, თორნი. სიტყვა ბერძნულიდან უნდა იყოს ნასესხები ό ϑώραρ,-āko 1. ჯავშანი (უპირატესად გულმკერდის დასაფარავდ). 2. საფარი, სიმაგრე, საყრდენი;3. (სხეულის ნაწილი, რომელსაც ჯავშნით იფარავენ), ე. ი. მკერდი ან ტორსი (გელენიძე 1974, 76). 2. ს.-ქართვ. თორ „მოხვევა, ჩაცმა, ჩასაცმელი= მოსახვევი“ > ქართ. თორი || თორნი (pluralia tantum): ზან. [თორ- : სვან. შდრ- || შტორ-|| შდორ- *შთორ-) (ჩუხუა 2000-2003).ახ. ქართ. II. თორნე, თურნე საცხობი, ღუმელი. „ფურნე და თორნე განჴურვებულნი“ (ტიპ. 29, 2). „გამოცხობილი თორნითა“ (O, ლევიტ. 2, 4). „ვითარცა თორნე, შთაგზებული ცხობად“ (O, ოვსე, 7, 4). „ხვალე თორნესა შთაგზნეს“ (ლ. 12, 28). „აღატყდა ვითარცა თორნე გულნი მათნი“ (O, ოვსე, 7, 6). „და გამოჴდეს მდინარისა მისგან მყუარი… და შევიდეს სახლსა შენსა… და სახლთა მსახურთა შენთასა და ერისა შენისასა და თბესა შენსა და თორნესა შენსა“ (გამოსლ. 8, 3) – კ. დან. საშ. ქართ. თორნე პურის საცხობი – საბა. თორნე (თათრ.) თიხისაგან შექნილი უძიროდ დიდი სიავი პურის გამოსაცხობი – დ. ჩუბ. შეჭირვებისაგან გული მწუადსა უგუანდა, თორნესა შიგან შემწუარსა (ვისრ. 87, 19). შევკრიბო… ყოველნი… თორნითა და ჩაფხუტებითა“ (O, ეზეკ. 38, 5). საცხობლად პურისა აქვთ თორნეები ძველადვე, ხოლო უკანასკნელ ქალებთა შინა შემოიღეს ფურნე, რომელსა შინა აცხობენ ლავაშსა ყიზილბაშის გვარზედ (კალმას. II, 556, 20). ახ. ქართ. თორნე იგივეა, რაც თონე. ერთი დედაკაცი თორნიდან თბილ-თბილ შოთებს ყრიდა (ბაჟა). [ხაბაზები] დღეში ორჯერ გაახურებენ თორნეს, გამოაცხობენ საცხობს (აკაკი). მოშორებით იდგა… სამზარეულო…, პატარა ხულა…, იქით თორნე, მარანი (დ. კლდ.). დიალექტ. თორნე თონე. ქერაბინს… მერე წევიღეფთ საწვავ თორნეში (გურ. იმნ. 221, 4). რთონეს უძახით და თორნე ქვე ჰქვია თურმე (რაჭ. კობახ.). ქეგლში დასტურდება როგორც თორნე ისე თონე ლექსემები. ძირითად სალექსიკონო ერთეულად თონეა მიჩნეული. სიტყვა თონე უნდა მომდინარეობდეს სირ., ებრ., არაბ., აქად. tinûru სიტყვიდან (კ. წერეთ.). შესაძლოა, ეს სიტყვა ინდოევროპული იყოს. ძირია θω (ურუშაძე 1980, 216). ასევე გავრცელებულია თორნე (ინგ., ქართ., ჯავახ., ზ.-იმერ., ქვ. სვან., გურ.;მრეწ. III, II).ჰრ. აჭარიანი სომხურ tonir ფორმის შესახებ ამბობს, რომ ის ნასესხები სიტყვაა და ამასთანავე მთლიანად შემოსული აღმოსავლეთიდან. მოაქვს სხვადასხვა ენათა ფორმები: თვლის რომ სემიტური არეალიდან სიტყვა შევიდა ირანულში (ზენდ. სოღდ, ფალ. და ახ. სპ.) ხოლო სპარსულიდან ისესხეს ავღანურმა, ქურთულმა და ქართულმა. გიგინეიშვილის აზრით, უფრო მოსალოდნელია, რომ სომხური ფორმა ადგილობით ბრუნვაში (i tonri) ყოფილიყო ქართულის წყარო. *თონრი უთუოდ მოგვცემდა *თორნის, რადგან ნრ მიმდევრობა ქართულისათვის არაბუნებრივია. მაგრამ ბოლოკიდური ი-ს ე-დ გარდაქმნა მაინც აუხსნელი რჩება (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. ცეცხლის სასროლი (+ ჴ ე ლ მ ე ხ ა ქართულად ჰქვიან უჴმ.) – საბა. შემოსული ჩანს თურქულიდან შდრ. (თურქ.) ტოფ „ზარბაზანი“). „ესროლეთ, თოფის კომლითა ვერ დაინახონ, დარენი!“ (ი. ტფილ. 65, 2).უნდა მიეცეს ჩახმახის თოფი (სამ. IV, 303). რა განქარდა თოფის კვამლი, შეუტივეთ ერთპირობით (არჩ. 316, 643, 1). თოფ-ზამბურაკი: ავღანთა იწყეს თოფ-ზამბურაკთა სროლა (ქ. ცხ. IV, 488, 17). თოფჩიბაში: ხოლო იესემ… რომელი იყო თოფჩიბაში (ქ. ცხ. IV, 492, 20). თოფსა… დამბაჩაც უნდა (ნ. ბარათ.) – გ. გოგატ. თოფხანა საჯაბადრო, ჯაბახანა. ჩემ[მ]ა ერთმა სახლისკაცმა თოფხანის ატუტენტმა თავის რასათი ხარჯი მომცა (სამ. VIII, 436, 19). თოფი სპარსულად ზარბაზანს ნიშნავს (ი. გრიშ.). თოფი (თურქ.) top ზარბაზანი (ლაზ. თანდ.).ახ. ქართ. თოფი ხელში დასაჭერი გრძელლულიანი ცეცხლსასროლი იარაღი. სანადირო თოფი. – ორლულიანი თოფი. – თოფის სროლა. – თოფის გატენა. – თოფის დაცლა. – ცარიელი თოფისა შორს მტერს ეშინია, ახლოს – პატრონსაო (ანდაზა). თოფს მსროლელი უნდაო (ანდაზა). [მხედრებმა] მხარზე თოფები გადიგდეს. ფარ-ხმალი დაიკიდესა (ვაჟა). ბატონს თოფი დავუმიზნე, გადმოვიღე მაჭახელა (აკაკი). უცებ სადღაც ტყეში გავარდა თოფი (ნ. ლომ.). საშ. ქართ. II. თოფი მატერიის, ქსოვილის მთლიანი ნაჭერი, ბრტყლად დახვეული მატერიის ზომის მსხვილი ერთეული. ერთი თოფი ეხლაც დაკარგული მაქვს სხვის ხარჯისათვის (სამ. VIII, 21, 13). ერთი თოფი ნარმა (სამ. VIII, 336). ახ. ქართ. [ოქრომჭედელი] რამდენს ტანსაცმელს დაიფერთხდა, იმდენი თოფი ფარჩა, აბრეშუმი და ხავერდი ვარდებოდა ციდან (ნ. ლორთქ.). იმ წამსვე რამდენიმე თოფი ფარჩა გადმოაწყო (ნ. ავალ. თარგ.) – ი. გრიშ. ზან. (მეგრ.) თოფი ქსოვილის ზომის ერთეული (ქაჯაია 2009, 252).დიალექტ. III. თოფი (თურქ.) ბურთი. აქა თოფ ექცევიან, ითამაშებენ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. თოხლი კვერცხი – ნ. ჩუბ. შდრ. თორხოლო (კუერცხი). თოხლო «კვერცხი ნახევარმწვარი» (საბა, ქეგლ). თორხულო თოხლო, ნახევრად მწუარი (საბა): კვერცხის გული თოლხოლო (ქანან. 278, 18) საშ. ქართ. თოხლო 1. ისე მოხარშული კვერცხი, რომ ცილა და გული გამაგრებული არა ჰქონდეს, – ოდნავ მოხარშული. თოხლოდ ზმნს. ისე, რომ თოხლო იყოს. თოხლოდ მოხარშული კვერცხი, 2. საუბ. გადატ. უფხო, უგერგილო, დონდლო, ლაყე. ჰაი, შე თოხლო, შენა! საშ. ქართ. II. თოხლი ბატკანი. მისი საჭმელი: ჴორცი კრავისა ან თოხლისა (ფანასკ. 131, 26). ახ. ქართ. თოხლი ცხვარი ექვსი თვის ასაკიდან ერთ წლამდე (პირველი გაპარსვიდან მეორე გაპარსვამდე), – ბუწი (საბა). მამალი თოხლი. – დედალი თოხლი. – ცხვარში ერთი შავი თოხლი ურევია (ზღაპ.). ახლად ნადოლებ ბატკანს ორივე სქესისას შემოდგომაზე მთით დაბრუნებისას «თოხლს» ეძახიან («შინამრეწვ.»). ორ მეცხვარე თუშს ოთხიოდე ჭედილა და ხუთიოდე თოხლი წინ გამოეგდოთ და სოფელში მიერეკებოდნენ…, იქნება გავყიდოთო (ილია). დღეობისათვის სამი დეკეული დაკლეს, ამდენივე თოხლი (ს. შანშ.). ს.-ქართვ. *დოხლ- „ერკემალი, ცხვარი“> ქართ. თოხლი: ზან. თოლხი < *დოხლი: სვან. დუხ > || დუხ (< *დოხ) (ჩუხუა 2000-2003).თოხლი შემოსული ჩანს თურქულიდან (გიგინეიშვილი 2010).ახ. ქართ. III. თოხლი (ჟარგ.) პურმარილი, ქეიფი („თოხლი“ ებრაულად ჭამას ნიშნავს). „გუშინ თოხლი იყო“ (ზურღან გემაზაშვილი) – ლ. ბრეგ. თოხლი ჩახეთქვა, გატყვრომა – ი. გრიშ.

საშ. ქართ. I. თოხუმი ჯიში, ჩამომავლობა – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. თოხუმი [სპარ. თოხმ «თესლი»] ჩამომავლობა, ჯიში, ჯილაგი. ჩვენი იუდა არც ისკარიოტელია, არც ძმა იაკობისა, იგია ნამდვილი ქართული თოხუმისა (ს. მგალობ.). «თქვენი თოხუმი გაწყდეს და, გასაწყვეტიცა ხართ!» (ვაჟა). «ავი თოხუმისა ხარ» (ს. მენთ.). თოხუმი ჯიში, ტამაზლუხი, ხვასტაგი, მშრომელი, თესლი კვერცხი. ამბობენ: გეტყობა, რა თოხუმიცა ხარო! ძველ ინდოეთში ხალხი რამოდენიმე ნაწილად, კლასად ან თოხუმად იყო გაყოფილი (ი. გრიშ.). დიალექტ. თოხუმი ჯილაგი, ჯიში. თარაქაებ და თურქებ ერთი თოხუმი აქთ (ჯავახ. ზედგ.). ეგა ჩვენი ცხვრის თოხუმისა არ არის (ქართ. ძიძ. კეცხ. ხუბ.). ჩონ ერ მზრ გოქ (მოზვერი გვყავს), თოხუმიბე (საჯიშედ) შოგინახი (ინგ. ღამბ.). თოხუმობა იგივეა, რაც თოხუმი, შთამომავლობა, შვილები, შვილიშვილები, მათი შვილები. ჩემი თოხუმობა ორმოცზე მეტია (მოხ. ქავთ.).დიალექტ. თოხუმი კუთხ. (ლეჩხ.) «ეშმაკი ადამიანი» (მ. ალავ.).საშ. ქართ. II. თოხუმი კუთხ. (ქიზ.) იგივეა, რაც თახუმი. «სამი თოხუმი ფეხსაცმელი» (ს. მენთ.). 2. ხარაზის ტერმინი, იგივეა რაც თახუმი (ლეჩხ. ალავ. 1).

საშ. ქართ. I. თუთი ფრინ. (თურქ.) სხვათა ენაა, ქართულად ზორაყი ჰქვიან (საბა). თუთი ლაღობს რაღა წვად (ბეს. 56, 13). შდრ. თუთიყუში.დიალექტ. II. თუთი (ქიზ.) ხელოსნ. სადგისის ტარზე წამოცმული სალტე, სარჩიელი. «სადგისის ტარს თიღის გარშემო რომ სარჩიელი აქვს შემოკრული, თუთი ჰქვია» («შინამრეწვ.»).

საშ., ახ. ქართ. I. თუთუნი (ოსმ.)თამბაქო დ. ჩუბ. თუთუნი [თურქ. თუთუნ] საუბ. იგივეა, რაც თამბაქო. თუთუნის მოწევა. – თუთუნის ქისა. – «ერთი დააკვესე. პატარა თუთუნი მაინც მოვწიოთ!» (ს. მგალობ.). «თუთუნის ერთი შეკვრაც მიმაქვს თან ფოთლად» (ლ. ქიაჩ.). თუთუნს ვახვევ სიფრიფანა თხელ ქაღალდის სამოსელში (ი. გრიშ.). დიალექტ. თუთუნი (თურქ.) თამბაქო. „თუთუნ გავახმობთ, ზამთრისთვინ შევნახავთ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. II. თუთუნი კუთხ. (ფშ.) «მრავალი ადამიანის ერთად მოძრაობა» («დიალ.»). შდრ. ფუფუნი, ფუთფუთი.

საშ., ახ. ქართ. I. თული ძვ. და კუთხ. მთ. «მეკობარი, ავაზაკი» (დ. ჩუბ.). ყაჩაღი. «მაშ არ მესროლა, რომ თულებივით დამტაცეთ საქონელი?!» (შ. არაგვ.). «ერთი უყურეთ, უყურეთ მაგ სისხლის მწოველ თულებსა!» (ვაჟა). თულიაანთ რატო ეძახიან მაგათ? იმიტო, რო წინაპარი თული ჲყოლიათ, გავარდნილი ყაჩაღი (გ.-კახ. სახლთხ.). „ხომ არ მოვიდნენ თულები, ნეტა რამ იბირდგნიალა“ (ბ. 133, 24) – ივ. ქეშიკ. „შენ, ბაკურიშვილო, შემოგეხვივნეს თულები) (თუშ. ხუბ.).შდრ. თულინგრი (გურ. ღლ.).დიალექტ. II. თული (იმერ. მესხ.) მოღუნული წნელი, ოდრიკალი, რომელზედაც აჯენენ მიმინოს გასაწაფავად (ვ. ბერ. კ. დონდ., 372). თულანა ერთი მეტრის სიგრძის მრგვალი ხე, რომელზედაც მოქსოვილი შალი ეხვევა (მთ. კაიშ.). III. თული ნაკლები ძალის მქონე არაყი, სულ ბოლოს გამონადენი გამოხდის დროს არაყს რო ძალა გამეელევა (თანაც მომჟაო გემოსია), იმას ვეტყვით თულს. იმერლები უძახიან საიას (მესხ. ფეიქრ.).

საშ. ქართ. I. თულო ძვ. ფუნდრუკი, ერთგვარი თამაშობა (საბა). „თამაშ-თულობით, თავის თხოვნით შენ, თავხედო ბრიყო“ (დ. გურამ. 159, 5, 1). თულო-ერთგვარი თამაშობა-შექცევა. „ყვერიელი რო მოვიდოდა, ჩადგებოდნენ ოთხიოდე კაცი, შუაში უცხო კაცსა – სიძეს მოიგდებდნენ და სცემდნენ აპეურებით. ეს შუაში მოქცეული კაცი როცა გასჭრიდა (ფეხით) რომელსამე აპეურიდან კაცს, რომელიც სცემდა მას, მაშინ გაშველდებოდნენ“ (წრელახტა (თონ., დვალ., ღოლოვ., ქართლ. მენთ.).II. თულო თივისაგან დაგრეხილი მსხვილი თოკი (ნადირაძე 2011).თულო ულო უჭერენ ხორომს, როცა კონად კრავენ. „ძიენ უხეირო თულო მეგეჭირა, დაშლილა ხორომი“ (ჯავახ. ბერ.). შდრ. II. თული.ოტია კახაძის აზრით ცალკე უნდა აღინიშნოს, რომ ზემო რაჭაში ზოგან ულო თულო-ს სახითაცაა ცნობილი და ამავე მნიშვნელობით „სარტყელიც“ იხმარება;მაგ.: ნამჯი კონას „თულოთი“ შევკრამთ. თულოს „სარტყელიც“ ქვია (ზემო რაჭა, 38). სვანურად ჭერა, შემოჭერა ლი-თლე და თელა ჰქვია (ხვითლე, ხითლე, ხოთლე…) საინტერესოა, ხომ არაფერი აქვს საერთო მასთან თულოს, რომლის გამარტივებულ სახეს თითქოს ულო უნდა წარმოადგენდეს (კახაძე 1987, 91).

საშ. ქართ. I. თურ-ი ძვ. «ქორის საჯდომი» (საბა). თუ ქორი ზედ აღარა ზის, კაცს რას არგებს, მარტო თური (ი. ტფილ. 647, 301, 3). ქანდარაზე ან თურზე… მიბმული თეთრი მიმინო… თვალებს კუსავდა (დ. შენგ.). საშ. ქართ. II. თური ხმალი. ისარი წუიმას ემგზავსა, მწარედ ისროდენ თურებსა (ფეშ. 773, 3)დიალექტ. თური (ქისტ. თურ „ხმალი) ხმალი. მამასწვრეს ხახონაურთა, იდგა თურების პრიალი (ხევს. პოეზ. 584, 3) – ალ. ჭინჭ. თურო თური სომხურად ხმალი – საბა. დიალექტ. III. თური მაქმანი (სპ. თური) მაქმანი ახანძალს ლაბას ჩააცმენ, თური ლაბასსა (ფერეიდ. ჩხუბ.).

საშ. ქართ. I. თუხმი მოუნელებლობა. შეიქნას მისგან სიმსივნე გრილი და ჴმელი (ფანასკ. 344, 18). საშ. ქართ. II. თუხმი (სპ. თხმა) მარცვალი, თესლი. თუხმი რეანისა – ხუთი დრამი (ფანასკ. 184, 38).

საშ. ქართ. I. იალქანი ქალის თაჯი, ანუ გვირგვინი. თავთ იალქანნი ქალთანი დევთა რქად გამოვსახეო (დ. გურამ. 131, 466, 2).ძვ. ეთნ. პატარძლის საქორწინო (ჯვრისწერის) გვირგვინი. სადედოფლო იალქანი არ ედგა ქალსა (ვ. ბარნ.). გვირგვინს ანუ იალქანს აქვს ოთხი ტოტი («შინამრეწვ.»). იალქანი თუით დარბაზსავე დარჩომოდა (ვისრ. 166, 28). და რომელნიმე იხმარებენ ყანჩასა – ჯიღასა… იალქანსა და სხვათა იარაღთა (კალმას. 555, ქვ. 9).ამავე მნიშვნელობით გვხვდება იელქანი (ქიზ. მენთ.).საშ. ქართ. II. იალქანი „აფრას მნიშვნელობით ეს სიტყვა პირველად ტიმოთე გაბაშვილის „მიმოსლვაშია“ მოხსენიებული და ისიც მხოლოდ ერთხელ: „ნავით მიმავალი მონაზონნი ბერვითა სპეტითა იალქანითა ბორიოს“… (ბერაძე 1981, 35-36).ახ. ქართ. იალქანი 1. ხომალდის (ნავის) ანძაზე მიმაგრებული ტილო, რომელსაც საჭიროებისამებრ გაშლიან ხომალდის ასამოძრავებლად (ქარის საშუალებით), – აფრა. დიდი იალქნის დაბერვას დიდი ქარი უნდაო (ანდაზა). და განთიადის თეთრი ღრუბელი აცურდა ისე, ვით იალქანი (გ. ტაბ.). აფრის პარალელურად ქართულ ენაში დამკვიდრდა იალქანი. ეს სიტყვა ამავე მნიშვნელობის თურქული „იელქენიდან“ მოდის. ეს თურქული ტერმინი, როგოც აკად. ს. ჯიქიამ გაგვიმარტა, ორი თურქული სიტყვის – „იელ“ – ქარი და „იქენ“ – სვლა – შეერთების შედეგადაა მიღებული და ქარით მავალს ნიშნავს. საინტერესოა, რომ იალქანი ქართული მწერლობის ძეგლებში XVIII საუკუნის დასაწყისიდან გვხვდება და თავდაპირველად რაღაც სამკაულს აღნიშნავდა, რომელიც თავისი ფორმით იალქანს წააგავდა (ბერაძე 1981, 35-36). სიტყვა შემოსულია თურქულიდან (გიგინეიშვილი 2010).

საშ. ქართ. I. იარა ლერწამი. იარა და თურბუთი დანაყონ და გაცრან (იად. 419, 6). ერთი დირჰამი იარა და ნახევარი დირჰამი დანაყილი და გაცრილი თეთრი თურბითი გაურიონ (იად. 418, 4).საშ. ქართ. II. იარა დაჭრილი – საბა. ანუ სხუათა ადგილთა უჟამოდ იარა პირზედა (ფანასკ. 240, 34). თმისა ტევრი, სისქე მიჯრით ბაღსა შენ იარა, / სურნელებთა სუნი შენ გდის, დაცა სჩაგრე შენ ია რა, / სხივნი შენნი გულსა ჩემსა მოეფონა შენ იარა, / წყლულსა ჩემსა ვინ ჰკურნებდა, მოსწრებოდა შენი არა? (თეიმ. I, 158, 6). ახ. ქართ. იარა 1. ჭრილობა, წყლული;დაწყლულებული სიმსივნე. დაჭრილმა… წამოდგომა დააპირა, შენძრევაზე ოდნავ შეხვეული იარა გაეხსნა (ეკ. გაბ.). ბერდიამ მოჰბანა ელგუჯას იარები (ა. ყაზბ.). გააკეთებინა რაღაც ბალახების წვენი და იარებზე დააფენინა რაღაც ფოთლები… (ნ. ლორთქ.). 2. გადატ. სულიერი ტკივილი;დარდი, მწუხარება;ტანჯვა. წუთის სიტკბოების გრძნობამ მხოლოდ… ძველი იარები აუშალა (ა. ყაზბ.). დიალექტ. იარამ ჰავა აიღო იტყვიან, როცა ჭრილობა გამიზეზდება, შესივდება (განსაკუთრებით სიცივის გამო) გაჭრილი თითი არ შეიხვია, ეტყობა შესცივდა და იარამ ჰავა აიღო – გაუსივდა (მესხ. ფეიქრ.). იარა-ფარაიანი ფეხები ეგე გასივებული და იარა-ფარაიანი გოქონდა, ქი დედამიწაზე ვეღარ ვდგებოდით (ფერეიდ. ჩხუბ. 323).დაიარალება (< თ. yarali იარის, ჭრილობის მიყენება, დაკოდვა, დაჭრა (აჭარ. ნიჟ.).სიტყვა შემოსულია თურქულიდან შდრ. (თურქ.) yara „ჭრილობა“ (Deeters 1926, 60, გიგინეიშვილი 2016).ზან. იარა ჭრილობა (ლაზ. თანდ.).

ძვ. ქართ. I. იეფი უხვი. საბა კი განმარტავს იეფი „გამცემელი და პურადი“. ნ. ჩუბინაშვილი – იეფობა „სიმრავლე ნივთთა მცირით ფასითა საშოვართა || პურადობა, უხვება. იეფის „გაიეფდების, განმდიდრდების“. იეფი: „უხვი“ „სიუხვე“: „იყოს… ყოველი ნაყოფი იეფად“ (Sin-38, 139v). იეფობა: „სისავსითა პურისაჲთა და იეფობითა ნუკვეულობდა იგი“ (ეზეკ. 16, 49). „სადა იეფობაჲ ბოროტისაჲ, მუნ მოკლებაჲ კეთილისაჲ“ (ი. ბოლნ. 135, 10). „კუალად შემდგომთა მათთა მრავლისა ქებისა მიმთხუეულ არს იეფობისათჳს ნაყოფთა მისთასა“ (ასურ. 13, 4). საშ. ქართ. მოეგებნეს დიდებულნი, ძღვენსა სძღვნიდა იეფოსა (ვეფხ. 142, 2). აივსებოდა ნილოსი და იეფობდა ეგჳპტე (ქ. ცხ. II,13, 34). მოვდევ შენსა საწდომელსა, რაცა გწადდეს, გიიეფე (ვახტ. 42, 65). ჯიმშედს აჯობეს სამართლით, ნუშრევანს მოიეფობით (თეიმ. I, 98, 305). მქონდა ლხინი და უკუყრა საქებო სიიეფობით (ფეშან. 48, 9). ქართლურ, მოხეურ და მთიულურ დიალექტებში კი იაფი გულუხვი, ხელგაშლილი კაცის ეპითეტად გამოიყენება. იაფი „ხელგაშლილი“ (მთ. კაიშ.). თავის ქონება რო არც თავისთვინ შურს და არც სხვისთვინ, ადვილათ რო მისცემს ყველაფერსა, ის იაფი კაცია, რო დაინანეფს, ის ძვირია (ქორ.). იაფია გოგიაი, იაფი (ქორ.). აგრეთვე (ძეგ., ხოვ. ქართლ. ლექსიკ.). საშ. ახ. ქართ. I. იაფი / იეფი ადვილი. ყველა იეფად იშოებოდა (რუსუდ. 414, 2). მაინც ჩემი სული არ არის ეგრეთ იაფი (გრ. ორბ. 352, 1). ქართველებს როგორღა დაუჯდათ ეს სახელოვანი გამარჯვება, ძვირად თუ იაფად (ი. გოგებ.). სწორედ კარგ მოყვარეს შოულობთ, მერე სულ იაფად (დ. კლდ.). დიალექტ. გადატ. მოუიაფებს გაიუიოლებს. რა გატირებს? სად წავა, მოვა… მოუიაფა ზესნახემ (ნ. წულეისკ.). იაფი ხშირად გვხვდება სინტაგმების შემადგენელ ნაწილად: 1. იაფი წისქვილი წისქვილი, სადაც საფქვავი ცოტაა. წისქვილში, საცა იაფები იყო, იქ წაიღებდნენ ხომე საფქვავსა, საცა ძვირები-არ წაიღებდნენ (ბაზ.) (ქართლ. ლექსიკ.). 2. იაფური ქალამანი ერთგვარი წესით ამოსხმული ქალამანი. ნახვრეტებში კოპი ნაკვანძი კი არ არის, ნახვევია. ასე ამოსხმული ქალამანი არც კოხტაა, არც მკვიდრი (ქიზ. მენთ.). 3. ჩალის სახურავის იაფური დართვა. ერთგვარი წესით სიგრძივ დახურვა ჩალისა სახურავად. ასეთი სახურავი მალე ცვდება (ქიზ. მენთ.).იაფად ხშირად. [ქადაგს] თუ ზარის დაკვრაჩი მაუვიდის ჯვარი, თუ არადა სკამზე ნაჯდომმ იქადაგის ძვირა მაუვიდის, არ მაუვიდის იაფად (თ. ოჩ. სარწმ. 66;ხევს. ჭინჭ.). ახ. ქართ. ახალ ქართულში იგი ხშირად დასტურდება ფას-სიტყვასთან: ისინი ყიდულობდნენ კავკასიის ნაწარმოებს იაფფასად და გაჰქონდათ უცხო ქვეყნებში (გ. წერეთ. 7, 8). ქინძისთავი და ყველაფერი ეს უბრალო, შესახედავათ უმნიშვნელო, იაფფასიანი, მაგრამ მცოდნეთათვის ერთადერთი იშვიათი, ფასდაუდებელი (ნ. ლორთქ.).ამ მნიშვნელობით ძველ ქართულში იხმარებოდა „ადვილფასი“. რაჲცა-რა მუნ უუნდოესი და ადვილფასისაჲ (A=689, 31r, 37 a-b) – (სარჯ.). (შდრ. ხევს. ალფასი იაფი, იაფფასიანი, მუქთი. იარმუკაზე გაგიყვანთ, ალფასად გადაგყიდითა. ასევე: ფშ. ალფასი – ალ. ჭინჭ. იაფფასიანის“ პირველი ნაწილი იაფი იღებს მთლიანი კომპოზიტის მნიშვნელობას და აღნიშნავს „მცირედ ფასად ღირებულს, მცირე ფასისას“ (საპირ. ძვირი). იაფი ხორცი წვენს არ გამოსცემსო (ანდაზა). დიალექტებში იაფი გვხვდება იეფი, ეფი-სახითაც. იეფი დაბალი ფასისა, ნაკლებად ღირებული, იაფი. წინწინ იმფო იეფი იყო საჭამადიც და ჩასაცმელ-დასაბურავიც (ინ.). იეფობა სიიაფე. თქუენთან იეფობა ყოფილა, გერჩექია?! (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ეფი იაფი. ეფად მიყიდია. ეფობა: ბაზარში ეფობა არი თუ ძვირობა? გაეფდება იაფი გახდება, გაიაფდება. წნეულს კაი მოსავალი იყო ხილი გაეფებულა ბაზარში (რაჭ. კობახ.). ზან. ეფი იაფი, იოლი, ადვილი, ეფიანი იაფიანი, იაფფასიანი (მეგრ. ქობ.);მაეფა ძალიან იაფი (მეგრ. ქაჯ.). სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით იეფი || იაფი || ეფი „უხვი, მრავალი“ სპარსულიდან მომდინარეობს (ანდრონიკაშვილი II, 1996, 103, 105).დიალექტ. II. იაფი (თურქ.) „შენობა, სახლი, ნაგებობა ჲაფი. აქ რაცხა ჲაფი ყოფილ;გოუკეთებიან იაფი (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). დღეს მაგაჰ კაი ჲაფი აქ, მუშებ ვერ აუვა (ჯავახ. ბერ.).

საშ. ქართ. I. ილი (ებრ.) „ღმერთი“ (საბა). საშ. ქართ. II. ილი, ამამა, დედამძლავრა, ჰილ (ი. ბაგრატ.). ვინ არ დიდსულობს, სულმოკლედ არს ყოვლგან დანაფიცარი. / დამკარით პირსა და ტკაცი მიქმენით, თუ სცნათ, ვინც არი, / მას მოკამათე ლიზღვრად სჩანს, ვით მუხას ილი მისცარი, / ვით არ ბაღ ლურჯად შევიდე, არც მასთან დავიმტკიცარი (ბეს. 113). ახ. ქართ. ილი [Elettaria cardamonum] ბოტან. სამხრეთ ინდოეთში გავრცელებული მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე, რომელსაც მოგრძო ფოთლები და თავთავად შეკრებილი ლამაზი ყვავილები აქვს. 2. ამ მცენარის ნაყოფი;გამოიყენება მედიცინაში, აგრეთვე კულინარიაში. დიალექტ. ილი მოცვი (მთ. ალ. მაყ.). დიალექტ. III. ილი (სპ.) საზაფხულო საცხორებელი კარავი (ბახტიართა) (ფერეიდ. ჩხუბ. 323).

ახ. ქართ. I. იოლი ადვილი;მარტივი, უბრალო. ტარიელმა… იგრძნო, რომ საქმე იოლი არ იყო (ლ. ქიაჩ.). ირმა ღონიერი გოგო იყო, ჩალის ღერებს იოლად თხრიდა (რ. გვეტ.). ◊ იოლად (იოლას) მიდის, გა[მო]დის (წავა, გა[მო]ვა…) იოლად, ადვილად [მი]აღწევს რასმე, – თავი გააქვს (თავს გაიტანს);მცირედით [და]კმაყოფილდება. „გზას აღარ მაძლევენ, რომ პატარა მივდგე, მოვდგე, ვიშოვო რამე, შენი სიკეთეც გადავიხადო და თავადაც იოლად გამოვიდე“ (ვაჟა). დიალექტ. იოლ საშუალება, ეკონომიური სახსარი. „რაჸისიც იოლ მექნებ, იმას გავაკეთებ მეაც, აბა დიდიოდ ქორწილს ვერას ვიქ (თუშ. ცოც.). იოლათ (|| ჲოლათ წასვლა) 1. გაჭირვებით, მაგრამ როგორმე თავის გატანა. შენი წუღები ჯერამ ისოვ თელია, ცოტა ხან კიდო ჲოლათ წახვალ 2. გადატ. ერთმანეთთან შეთვისება, კეთილგანწყობილება. არა უჭირს მეზობლები არიან და იოლათ წავლენ (მესხ. ფეიქრ.). საშ. ქართ. II. იოლი ამქრის წესდებაში ჯარიმას ნიშნავს. შეგირდი ხელობის შესასწავლად რომ ჩაიწერება ამქარში, ვიდრე ოსტატად არ იკურთხება, იხდის ჯარიმას, რომელსაც უწოდებენ „იოლს“. ვინც კვირა გასტეხოს, ხუთი აბაზი იოლი აქვს (კუცია 1984, 92). ვინც მკვდარზედ დააკლდეს აბაზი იოლი აქვს (კუცია 1984, 138). III. იოლი ადვილი. სპარსულად „იოლ“ გზას ნიშნავს. ამბობენ იოლად წაველიო, ე. ი. გზა ვიპოვნეო (ი. გრიშ.).

ძვ. ქართ. I. იონი ბერძენი (საბა) იონი (’Ελλήν, ό) ბერძენი: „აღვადგინნე შვილნი შენნი, სიონ, შვილთა ზედა იონთასა“ (ზაქ. 9, 13) – კ. დან. „მეფეჱ იონთაჲ არს“ (O, დან. 8, 21). „იონთა სოფელი“ (რიფს. 172, 5). საშ. ქართ. იონი იონელი, ბერძენი. იონთ ბრძენთა მოვეწივე (ქილ. 388, 11).იხ. ახ. ქართ. იონიური (წიგნ.) იონიაში (ძველი საბერძნეთის ერთ-ერთი კუთხე) წარმოქმნილი, შექმნილი;იონიისა თუ იონიელების დამახასიათებელი. ძველი ბერძნული ენის იონიური დიალექტი. – იონიური ფილოსოფია. იონი საბერძნეთი, ბერძენი ზან. (ლაზ. თანდ.). ახ. ქართ. II. იონი (ბერძნ. iōn) მიმავალი ფიზ. დამუხტული ატომი ან მოლეკულა, რომელშიც ერთი ან რამდენიმე ელექტრონი ნორმაზე მეტია ან ნაკლები – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ.I. ირეოსი სურნელი „კასია“. გამოსლ.: „კალამი, ირეოსი, სთველი და ქალბანა“ Е – საბა. შდრ. აგრეთვე: ირეოჲნი – საბა.საშ. ქართ. II. ირეოსი საწყაო, ინი – დ. ჩუბ.

ძვ. ქართ. I. იროჲ სურნელი;„სპარსნი დარიჩინს უწოდებენ“ (საბა). „მიუყიდიან რჩეულნი იგი სულნელთა შორის იროჲ და კინამოჲ შეუმწინკულებელი“ (A=129 211v, 2-4b). შდრ. I. ირეოსი კასია – საბა.საშ. ქართ. II. ირო (ბერძ.) გმირი. პირითა მნათობიერითა კაცი იროად საგონებელი (ქ. ცხ. II, 25, 9). საშ. ქართ. III. ირონი და ირო ესე ორნივე ეშმაკთა ბუნების მქონებელ არიან, არა სრულიად მსგავსი მათი, არამედ უდარესნი (საბა). ირონო, ირო, იონე, მოჰკალ, იმან ეს გიყო! (დ. გურამ. 159, 5, 2).საშ. ქართ. IV. ირო ირონი. ირონ ბერძნულად თოვლი(ა) – საბა.

საშ. ქართ. I. იჯარა (თურქ.) სავაჭროთა ხარკი – საბა. ახ. ქართ. იჯარა [არაბ. იჯარა] ეკონ. 1. უძრავი ქონების (შენობის, მიწის…) დროებით დაქირავება სათანადო ხელშეკრულების დადებით, – არენდა. ზოგმა იჯარით აიღო მიწა (დ. კლდ.). [ვაჭრებს] სადუქნე ადგილი იჯარით აქვთ აღებული აქაური მემამულისაგან (თ. სახოკ.). 2. გადასახადი ასეთი ხელშეკრულების მიხედვით. «არხი ყველგან მონაწილეების მიწაზე არ უწევდა და ვის მიწაზეც ხვდებოდა, იჯარას ვაძლევდით» («შინამრეწვ.»). საშ. ქართ. II. იჯარა იგივეა, რაც იჯრა. ორი პური ყოველთა დღეთა იჯარად მქონდა (შჰნ. III, 582, 36). შდრ. ინჯრა, იჯრა, ჯერი – საბა.შდრ. იჯრა არს ერთი დღე საყოფი ღომი, თუ პური, ან სხვა რაივე რაიცა – საბა. ახ. ქართ. იჯრა ჭამა ერთ ჯერობაზე. არ შეიძლებოდა, რომ აქ სამი თუ ოთხი საპალნე ღვინო ერთ იჯრაზე არ დალეულიყო (გ. წერეთ.). || საჭმელი, რასაც ერთ შეჭმაზე, ერთ ჯერობაზე ჭამენ. [ლეღენდერას] მადაც… იშვიათი დაჰყოლოდა, სამი კაცის იჯრას თვალის დახამხამებაში ნთქამდა (რ. გვეტ.). «ჩემთვის… ადამიანს არ ენანება მჭადის ნატეხი, იჯრის გადანარჩენი ხორცი» (ნ. ლორთქ.). იჯრა ერთი ჯერი საჭმელი. „იქ ძალიან კაი იჯრა გვქონდა, გვრჩებოდა“ (ჯავახ. ბერ.). შდრ. არაბ. iğrá – „საჭმელი“.

ძვ. ქართ. I. კაბალა. ძველ ქრთულში კაბალა დასტურდება ნაწარმოებ სიტყვში 1. მაკაბალეობაჲ „მორიგება“. „ჯერ-არსო კჳრიაკესა შინა მაკაბალეობაჲ“ (დ. სჯ. 156, 33) – ზ. სარჯ. 2. მიკაბალებაჲ მიტაცება, მითვისება. „არცა ეპისკოპოსმან, არც მოყუასმან, არცა მონაზონმან, არცა დაბაჲ ანუ სოფელი მიიკაბალოს“ (დ. სჯ. 269, 27). საშ. ქართ. კაბალა ჴართა გააბარებენ სასარგებლოდ იფქლთა მოსაცემელად პირობითა რითმე სხვადასხვითა (საბა);მიიკაბალოსა კაბალად შეიქმნას – საბა (არაბ.) გამუშავებული ხარი სამუშავოდ ან ქირით (ნ. და დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. კაბალა [არაბ. კაბალა «ვალდებულება»] 1. ისტ. ძველ რუსეთში (მე-14 – მე-17 ს. ს.) – ხელშეკრულება, რომლის თანახმადაც მოვალე სესხის მიმცემის ყმა ხდებოდა, თუ ვალს ვადაზე არ გადაიხდიდა. 2. მონობის მსგავსი, მეტის მეტად მძიმე დამოკიდებულება ვინმეზე. თუ რუსეთში კაბალა ვალსა ჰნიშნავდა და აღებულ ვალში გადასახდელ სარგებელს, საქართველოში უძრავ ქონებას ეხება… კაბალაჲ აქ იმ ქონებრივი სახსრის, სახელდობრ თითქოს სახლის ქირის, აღმნიშვნელი უნდა იყოს, რომელიც საკაბალოდ მიღებული ქონების მფლობელს პატრონისათვის უნდა გადაეხადა (ჯავახიშვილი VII, 1984, 319-320). კაბალა, როგორც სამართლებრივი ტერმინი უშუალოდ არაბულიდან ზეპირი გზით გავრცელებული ფორმაა ქართულში ადრეული საუკუნეებიდან (იმედაძე 2014, 122). ახ. ქართ. II. კაბალა [ძვ. ებრ. კაბბალა «საიდუმლო მოძღვრება»] 1. ებრაელთა მისტიკურ-რელიგიური მოძღვრება საშუალ საუკუნეებში. 2. გადატ. გაუგებარი, გონებით მიუწვდომელი რამ. დიალექტ. III. კაბალაი 1. ოთხკუთხა ფიცრის ჩარჩო ქსოვის დროს სახეების გამოსაყვანად „კაბალაი გქონდისკე ოთხკუთხი ხისა, იმაზე ტყლაპი გამავაკრითკე მიტკლისა და იმაზე ძაფი დავასთით“, 246. 2. რიკი, კოტა, გუთნის ან ცელის ხელმოსაკიდი. 3. ჩაჭდეული მოკლე რიკი ხამუთის ტყავის გამოსანასკვად. 4. ურმის ნაწილია – ოთხკუთხა ჩარჩო უბის წინ, ცხენს იცავს დაწოლისაგან (მოხ. ქავთ.). ურმის ღერძში გაყრილი რკინის რიკი, ჩალხი რომ არ მოსძვრეს (რაჭ. კობახ.).

საშ. ქართ. I. კადრი [არაბ. „შესაფერი პატივი“, „ღირსება“] გაბედვა, შებედვა (დ. ჩუბ.). ვფიქრობთ, რომ ამ მნიშვნელობის სიტყვაში იგივე კადრ- ფუძე გამოყოფა, რაც ძველსავე ქართულში დადასტურებულ სიტყვაში კადრება, კადნიერი „გამბედავი“, „თამამი“, „მხნე“, მორიდებული “ სიტყვაში გამოიყოფა. იუსტ. აბულაძის ვარაუდით. კადრ-არის იგივე არაბული კადრ „ზომა“, „ხარისხი“, „ღირსება“, „ფასი“ (იუსტ. აბულაძე 1938). ბ. გიგინეიშვილის ზრით, სიტყვის ეტიმოლოგია დაუდგენელია (გიგინეიშვილი 2016).ახ. ქართ. II. კადრი [ფრან. cadre] ჩვეულებრივ მრ.-ში კადრები: 1. რომელიმე დაწესებულების, წარმოების, მეურნეობის ამა თუ იმ დარგის, პროფესიული ან პარტიული ორგანიზაციების მუშაკთა ძირითადი შემადგენლობა;ამა თუ იმ საქმიანობისათვის, სპეციალობისათვის საგანგებოდ მომზადებული მუშაკები.2. სამხ. სამხედრო ნაწილების მუდმივი შემადგენლობა.ახ. ქართ. III. კადრი [ფრან. cadre] კინოლენტის ცალკეული სურათი. || კინოლენტის ნაწილი, რომელზედაც აღბეჭდილია ფილმის ერთი რომელიმე სცენა, ეპიზოდი.

ძვ., საშ. ქართ., ქართ. დიალექტ. I. კაკაბი [Perdix] ზოოლ. „ვარიის ტოლა გარეული ფრინველი (ქათმების ოჯახისა)“. „ჴმა-ყო კაკაბმან“ (I, იერ. 17, 11).დააბა, ვითა კაკაბი მახესა (ვეფხ. 2331, 3). კაკაბს შეხედავდა, სიარულში შირინს ამგზავსებდა (ხოსრ. 51, 14). ზედა მიუჴდა საომრად, ვითა კაკაბსა ბარია (ფეშ. 846, 2). ქორი ხან კაკაბსა და ხან როჭოს იჭერდა (თ. რაზიკ.) არ კაკანებენ კაკბები, მელაც თვლემს დიდი ხანია (პ. იაშვ.). აგრეთვე: კაკაბივით არის, კაკბის მკერდა, კაკბობა (ეთნ. ნადირობა, XIV, 162;ხევს. ჭინჭ.). ამ სიტყვას შეეხო შმიდტი, კლიმოვი, მათ მოსაზრებებზე დაყრდნობით აღდგენილია ქართულ-ზანური ერთიანობის დონეზე *კაკაბ-არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). კაკაბი მ. მაჭავარიანს ფრინველის ხმიანობის აღმნიშვნელ სიტყვად მიაჩნია (მ. მაჭავარიანი 1989, 84). ნასესხები სიტყვაა კაკაბი: ხეთ. კაკკაპა, აკად. ḳaḳbanu (ურუშაძე 1980, 223). ბ. გიგინეიშვილის აზრითაც კაკაბი ნასესხებია ბერძნულიდან ქართულ-ზანურ პერიოდში. ფორმა კა-კა-პო = კაკკაბოს („კაკაბი“) დამოწმებულია –B- ხაზოვანით შესრულებულ მიკენურ ტექსტებში, რომლებიც ძველი წელთაღრიცხვის XV-XIII სს-ებს განეკუთვნებიან (გიგინეიშვილი 2010). ახ. ქართ. II. კაკაბი (ქართლ. კახ.) „ხის სადგამი, რომელზედაცაა დამაგრებული ქართული გუთნის ფრთა“ („დიალ.“) – ქეგლ. კაკაბი გუთნის ნაწილი. გუთნი ფთა უნა დაიჭიროს კაკაბმა, უნა ჩავიდეს კბილში და კბილში დამაგრდება (ოძ.);ხებრუნდი კაკაბი უჯდა გუთანსა (კავთ.);კაკაბი ქართული გუთნისა არი, ფთა უნა დავაკრათ იმაჲ ზეიდანა (ერთაწმ., ქართლ. მესხ.). კაკაბა გუთნის ნაწილი – „კბილასთან ზევიდან არის, იმაზე მანჭია, და ზედ ფრთაა. ბელტსა წყვეტდა (ქართლ. გაჩ.). კაკაბი გაყრილი იყო ფთეში. და კბილში და ქვეიდან კაკაბს გაყრილი ქონდა ფარეში, რომ ზემოთ არ ამეეგლიჯნა (ფშ. მრეწ. IV, II, 105). კაკაბჲ წინდა წინდის ორნამენტი (აჭარ. ნოღაიდ. დარგ. X). კაკაბი/ა კომპოზიტია. კაკაბი გადატანით იგივე უნდა იყოს რაც კაკვიბერა. ს.-ქართვ. *კაკ-აბ- „დირე, მორი“ > ქართ. კაკაბი || კაკაბ-ა : სვან. კიკბერ (ჩუხუა 2000-2003). დიალექტ. III. კაკაბი (რაჭ.) საცერი, ცხრილზე მომცრო თვალედები აქვს (ვ. ბერ.). მოკაკბვა: განიავებულ პურს „მოკაკბავენ“. მოკაკბვის დროს კაკაბაში გადის პური და სარეველა მცენარეების კაკლები. რომ გავანიავებთ ჯელღოთი გავჯელღავთ, მერე გავკაკბავთ, მერე ცხრილით გავცხრილამთ, ჯელღოში ბზეს მოვართმევთ, კაკაბაში ქვა და ხვინჭკი (წვრილი ქვა) ძირ გაცვინდება, მერე ცხრილით გავკაზმავთ ბღვერს (ზ.-რაჭა, 38;კახაძე 1987, 90). როცა გავკაკბავთ, კაკალი ძირს ცვივა და ბულახი და ქვა კაკაბაში რჩება (ლეჩხ. მრეწ. IV, II, 232). კაკაბა 1. დიდი ძარი. ბზე კაკაბა ძარში ჩაყარე: 2. ცხრილი (ლეჩხ. ალავ.) ვფიქრობთ, ამ მნიშვნელობის კაკაბი კავშირში უნდა იყოს ლათინური ქვაბის აღმნიშვნელ caccabus-თან.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. კანტი (სომხ.) მომცრო, სუსტი;გამხდარი, ჭანი – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. კანტი 1. «მომცრო და მჭლე» (საბა). 2. კუთხ. (ქართლ.) მარდი, მოქნილი ტანისა, სხარტი. სიღარიბემ თავისი დაღი დაასვა ცეცოსა: ის იყო კანტი ანუ, როგორც ჩვენში იტყვიან, სხარტი ბიჭი (ს. მგალობ.). 3. (ქიზ.) ზანტი მჭამელი;მძიმე, ზარმაცად მოძრავი. კანტი 1. წვრილი და თხელი ადამიანი. 2. კოხტად ჩაცმულ-დახურული ადამიანი (მარაბ., ქართლ. მენთ.). ახ. ქართ. II. კანტი [გერმ. Kanke რუს. ენის მეშვ.] ქსოვილის ვიწრო ზოლი ტანისამოსის კიდეზე მოვლებული ან ნაკერში ჩაყოლებული. დიდ განიერ შარვალსა… სიგრძეზე წითელი კანტი აქვს ჩაყოლებული (აკაკი). || რაიმე მასალის ვიწრო ზოლი, შემოვლებული რისამე კიდეებზე. ქუდის კანტი. – კანტი წიგნის ყდაზე.

ძვ. ქართ. I. კაპარი ტყვია. „განქარდეს კაპარი“ (O, ეკლ. 12, 5). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. კაპარი! (ლათ.) ბალახი. არს კაპარი მრავალი (ქ. ცხ. IV, 332, 19). არ მინდა შირაქის შავი ხე, ქარქვეტა, ბროწეული, წიწმატ-ბოლოკი, კაპარი, თუთუბო მოწეული (რ. ერისთ.). 2. (იმერ.) ჯონჯოლი – ქეგლ. დიალექტ. კაპარი მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე, რომლის გაუშლელ კოკრებს ხმარობენ მწნილად და უწოდებენ ჯონჯოლს. კაპარი ტყის მცენარეა, ჯონჯოლს ისხამს (პერევი). უნდა მეიტანო ჯოხები თხილისი, წაბლის, კაპარისი (ჯონჯოლი რო იცის, ფოთლეფს რო აკეთებენ ჯონჯოლათ, ისაა კაპარი, დათალო პაწია დანითი და გააკეთო ტკეჩი (ბოსლევი, ზ.-იმერ. ძოწ.). აგრეთვე: კაპარი / კამპარი (რაჭ. კობახ., ქვ. რაჭა, მრეწ. I, 336., ზ. გურ. კიწმ.).ზან. (მეგრ.) კამპარი /კაპარია /კაფარი/ კამპური (მეგრ. ქობ., ქაჯ.).საშ. ქართ. კაპრის წნილი: 1472 წლის დავით გარეჯის ერთ-ერთ სიგელში ვკითხულობთ: „დოდოს უდაბნოს დავით გარეჯის ძღვენი უნდა მიერთმეოდეს ქართველთ მეფეს და კახთ მეფეს: ქ: ექვსი ქვევრი თაფლი: ქ: სამი ქვევრი კაპრის წნილი [ჟორდანია, II, 1897, 300). გარეჯული ძღვენი: კაპარი, კალამი და ცოტა ძღვენი (გარიგ., 87, 11).III. კაპარი ბურახი. ხორბლისას აკეთებენ ხომე, ოსები ბურახს უძახიან, ქართველები – კაპარსა. კაპარი, როგორც მაჭარი, ისე შუშამს პირსა, ტკბილიც არი (ქვ. ჭ.);აგრეთვე მჭად., ქართლ. ლექსიკ.). აგრეთვე: (ხევს. ჭინჭ., მთ. კაიშ., მოხ. ქავთ., თუშ. ცოც.). ს.-ქართვ. *კაბ- „მჟავე, დამჟავებული;კუხი“ > ქართ. კამპ-არ-ი || კაპ-არ-ი: ზან. კობ-უ || -ო || -ალ-ა. ეძებნება შესატყვისები იბერიულ-კავკასიურ ენებში (ჩუხუა 2002-2003, 118).

ძვ. ქართ. I. კაპარჭი, კაბარჭი საისრე: „განმზადნეს ისარნი კაპარჭთა მათთა“ (ფს. 10, 2). „კაპარჭნი მათნი, ვითარცა სამარჱ აღებული“ (I, იერემ. 5, 16). „კაპარჭნი ისართა მისთანი წარმოაცალიერნა“ (მ. სწ. 84, 21). „კაბარჭსა მისსა დამფარა მე“ (I, ეს. 49, 2). „მბრძოლთა სახლებსა ჰკიდავნ მრავალფერი საჭურველი: ჴრმლები და ჰორლები, ფარები და მშჳლდ-კაბარჭები შემზადებულები“ (მ. სწ. 10, 10). იხ. აგრეთვე: მშჳლდ–კაპარჭი // კაბარჭი, კაპარჭოსანი [მეკაბარჭე], მემშვლდ-კაბარჭე) – ილ. აბულ.საშ. ქართ. ხმალ-კაპარჭი მოიმაგრა (ვეფხ. 93, 2). თუ შენი კაპარჭი ისრითაცა სავსეა, მუნით ერთსაცა შენსა მოყუარესა ნუ შესტყორცებ (ვისრ. 215, 15). შეირტყა მშუილდ-კაპარჭი და გავიდა (ამირან. 233, 5). ხმალ-კაპარჭთ რიდი არ აქვნდის (დ. გურ. 85, 159, 1). კაპარჭი ისრით სავსე წელთ ერტყა (რუსუდ. 324, 14). რა ჩემი შვილი მოვიდეს, წელთ ერტყას კაპარჭ-მშვილდები (შჰნ. II, 3083, 3). ახ. ქართ. კაპარჭი ძვ. ისართ ქარქაში (საბა), ისრების ჩასაწყობი ბუდე, ისრების ქარქაში (იოთამმა) მშვილდი და კაპარჭი… დედაბოძზე წნელით მიმაგრებულ ირმის რქაზე ჩამოჰკიდა (ვაჟა). // ფიგურ. სპარს ცხენოსანთა სპასპეტი ცხენიდან გადაიხარა, დახარჯა მთელი კაპარჭი, ჯავრი ვერ ამოიყარა (გ. ლეონ.). დიალექტ. კაპარჭი „ისართა ქარქაში. მისი შვილდნი და კაპარჭნი კლდეთა ჩაუცხიაო“ (რაჭ. ძიძიგ. 207). აგრეთვე: (ხევს. ჭინჭ., თუშ. ცოც.). მკვლევართა აზრით 1. კაპარჭი (სომხ.) კაპარჭ ისართ ბუდე. ისართ ქარქაში – (საბა, დ. ჩუბ., გიგინეიშვილი 2016). 2. კაპარჭი ქართული ლექსი არს, მშვილდ-ისარს თავისის ბუდით ეწოდება (თ. ბაგრატ.). ქართ. კაპ-არჭ-ი გამოიყოფა ს.-ქართვ. *კაპ- „ჯოხი, ხის ტოტი > ქართ. კაპ-ი, ორ-კაპი : ზან. კომპ-ულ-ი < *კოპ-ულ-ი, კოპ-ალ-ი : სვან. კპ > || კმპ || კაპ. როგორც ჩუხუა მიუთითებს სქოლიოში -არჭ-ის გამონაწევრება სხვა მაგალითშიც არის შესაძლებელი: ძვ. ქართ. მ-ღულ-ი, ღულ-არჭ (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ., დიალექტ. II. კაპარჭი // კაპაჭი: კაპარჭი (ფშ.) ფუტკრის საშოვარი, ფეხებით რომ მოაქვს (ი. ჭყ.). რა კარგია მინდვრიდან თაფლით და ყვავილთა ფქვილის კაპარჭით დატვირთული ფუტკარი (თ. რაზიკ.). შდრ. კაპაჭი ფუტკრის საკვების ძირითად წყაროს ნექტარი და ყვავილის მტვერი ანუ კაპაჭი შეადგენს (ვ. ერისთ.). ფშაურსა და ხევსურულში კაპარჭი „ყვავილის მტვერი, ფუტკრის საშოვარი, ფეხებით რომ მოაქვს“ (ფშ., შან;ხორნ;ხევს. ჭინჭ.). კაპარჭი, კაპარჭის მიკვრა: გადატ. კაპარჭის მიკვრა გამორჩენა, გამოძალვით გამდიდრება, გასუქება. „კაპარჭს იკრავსო“, – იტყვიან კაცზე, სხვისაგან გამორჩენი გამოძალვით რომ მდიდრდება (ფშ. გოგატ. 143). (ბიგა) დიდკაცების სახლებშიც შინაურივით იყო და ყველგან საკმავო კაპარჭს იკრავდა (თ. რაზიკ.) – (ივ. ქეშიკ.). შდრ. (თურქ.) Kapicik თესლოვანი მცენარეების თესლკვირტი;ყვავილის ჯამი ახ. ქართ. III. კაპარჭი ნავის ერთ-ერთი სახეობა – ა. სიხ. შდრ. კარჭაპა – დ. ჩუბ. კარჭაპი მოზრდილი განიერი ნავი ტვირთის გადასაზიდად – ქეგლ.

ძვ., საშ. ქართ. ქართ. I. კაპოეტი „მწვანე“: „ვითარცა წიგნნი ეწამებიან სიტყუათა ამათ ჩუენთა, ვითარმედ ფისონ მდინარესა იპოვების ზმური, და იტყჳს, ვითარმედ: „ფისონ მდინარჱ მოეხუევის ქუეყანასა მას ევილათსა. მუნ არს თუალი პატიოსანი აკატჱ, ძოწეული და კაპოეტი“ (შატბ. 130, 33). ძვ. ქართ. II. კაპოეტი ძვირფასი ქვა: „მუნ არს ანთრაკი და ქვაჲ იგი კაპოეტი“ [sin=37 12v). აყიყი და კაპოეტი… და სხვანიცა არიან მრავალნი ქვანი (კალმას. II, 272, ქვ. 1). ძვ., საშ. ქართ. III. კაპოეტი: კაპოეტება ფრთების გაცვენა. „რაჟამს იკაპოეტის ყარყატი სიბერითა…დაატფიან იგი ფრთითა თჳსითა“ (ბ. კეს. – ექუს. დღ. 115, 9). კაპოეტი წელიწადგამოვლილი მიმინო, ან ქორი, აქედან: ხუთკაპოეტი: ხუთი წლის. ხუთკაპოეტსა ქორსა გავს (შჰნ. I, 1345, 3). ბებერმან ხეზედა მჯდომი კაპოეტი ქორი ნახა (ნ. ციც. 5 448, 235, 1).ახ. ქართ. კაპოეტი 1. „ფრინველი წელიწად-გამოვლილი“ (საბა). 2. მტაცებელი ერთგვარი. მეშავარდნეთა სამკლავზე დინჯად ისხდნენ კაპოეტები (ს. კლდ.). გულს გლეჯდათ კაპოეტი (გ. ლეონ.). || გადატ. ავი. || სუსხიანი. „ცივა, ხომ ხედავ? – „ჰო, ჰო, ჰო, კაპოეტი დილაა!“ – ჩაილაპარკა ქუციკომ (ბ. ჩხ.). კაპოეტი-ს მნიშვნელობა თავდაპირველად იყო „მწვანე“, „ღია მწვანე იყო „მწვანე“, „ღია მწვანე“ „ლაჟვარდისფერი“, რომელიც მოგვიანებით შეიზღუდა ფრინველით („ლურჯი ფრინველი“ > „მტრედი – სანსკრიტში, „ღია მწვანე ფრინველი“ > ქორი ან მიმინო-ქართულში. მტაცებელ ფრინველებისაგან გამოვიდა „ფრთების გაცვენის და ახლით შემოსის“ მნიშვნელობა. საბოლოოდ კაპოეტი/კაპუეტი ქართულში ქორ-მიმინოსთვის იქნა გამოყენებული (გიგინეიშვილი 2016). საშ., ახ. ქართ. IV. კაპოეტი: გემრიელი თევზი არის, აქ, რუსეთში არ იცის, საქართველოში მრავალი არის (თ. ბაგრატ.). აიღე კაპოეტის თევზის ნავღელი (ფანასკ. 340, 13). კაპოეტი (თევზი): ფრონეთა შინა შემოვალს წყალდიდობას მრავალნი კაპოეტნი, იქმნების ჟამად ორაგულნიცა (ქ. ცხ. IV, 378, 11). თევზები: კაპოეტი, ფიჩხული, სვია (კალმას. 551, 19).ახ. ქართ. კაპოეტი ზოოლ. მტკნარი წყლის ერთგვარი თევზი (კობრისებრთა რიგისა). „აბა მედუქნე მიხაკასავით ცოცხალ-ცოცხალი კაპოეტები მოგიტანო, თუ იმავე წამს მოწყალე თვალით არ დამიწყო ცქერა?! (ნ. ლომ.). ამ მნიშვნელობის სიტყვისათვის ამოსავალია *კაპ – კაპოეტი < ირან. kapot თევზი (ანდრონიკაშვილი 1966, I, 90).

ახ. ქართ. I. კაპუეტი ზოოლ. იხ. II. კაპოეტი. გამოდის მდინარიდან ორაგულები…, კალმახები – თითო ორი-სამი მტკაველი, ჭანრები, კაპუეტები (ვაჟა). [მცურავები] რა კაპუეტებს იჭერდნენ ბოროტად მოცეკვავე ტალღებში! (ვ. ბარნ.). უცებ გაექანა მელა, დასტაცა პირი ერთ კაპუეტსა და მოცხრილა (ი. გოგებ.).ახ. ქართ., დიალექტ. II. კაპუეტი ზოოლ. იხ. III. კაპოეტი (მნიშვ. 2). ჩამოღამდა. ტყის უღრანში კაპუეტმა შეჰკივლა (მიხ. მრევლ.). || გადატ. ავი, კაპასი, კაპარჩხინა. «ჰო, რა კაპუეტი [მაიაა]! გამიგონია სისხლი უყვარსო!» – მძიმედ წარმოთქვა ახალგაზრდა გლეხმა (ლ. ქიაჩ.). კაპუეტი ძველი მიმინო. ძველ მიმინოს კაპუეტი ქვია, მიორე წლისას. რამდენ ხანს გეყოლება სულ კაპუეტი ქვია (გურ. იმნ. 297, 26). კაპუეტი დასრულებული ასაკის ყოჩი (კახ. მარტ., იმნ.).კაპუეტი თავისნათქვამა, უტეხი;ძნელად მოსახარშ ქათამზედაც იტყვიან: კაპუეტიაო (გურ. შარაშ).კაპუეტი სიმსუქნე, (მსუქანი), გასუქება. „კაპუეტში ჩასცვივდენ ქათმები და კუერცხს აღარ დებენ“ (იმ. ჩვენ. ფუტკ.).ახ. ქართ. III. კაპუეტი კაპუეტა. მრავალწლოვანი ბალახი (მარცვლოვანთა ოჯახისა). შდრ. კაპიოტა ბოტ. ბალახია – კაპუეტა. კაპიოტა სასთლო ბალახია, ლელის ბალახსაც ეძახიან (მოხ. ქავთ.)ივ. ჯავახიშვილს ცნობით ად. როლლოვს… დანდურის სახელად კაპოეტი-ც აქვს აღნიშნული… რ. ერისთავის განსაზღვრით კი კერეტა, კაპოეტი, ანუ კაპუეტი (ჯავახიშვილი, V, 1986). ზან. (მეგრ.) IV. კაპუეტი იხ. კაპეტი. კაპუეტი, მაგარი (გადატ.);ძნელად დასამუშავებელი, ნასვენი, მაგრამ ნოყიერი მიწა (იგივეა, რაც კაბეტი) გარეული მონადირე ფრინველი (საზოგ.);კალმახ-ორაგულის მსგავსი ჯიშის თევზიცაა ზან. (მეგრ. ქობ.).

კარაბა (ყარაბა ZAaB.;+ 17, 1 იერემ. ZAa) ფრანგულია, ჭიქის საღვინეს ჰქვიან ZA – საბა. ძვ., საშ. ქართ. I. კარაბაჲ ჭურჭელი ნელსაცხებლისათვის. ალაბასტრი კარაბაჲ არს [A- 88 407r]. შდრ. ყარაბა (სპ. ყარაბე) ფიალა, სასმისი.ყარაბა საღვინე თითოსა და თითოს კარაბას ღვინოს დალევდიან (ხოსრ. 35, 17). აიღე ხუთი ღრიანკალი ცოცხალი და ჩააგდე ჭიქის კარაბასა შიგ (ფანასკ. 297, 11).ახ. ქართ. II. კარაბა (იმერ.) 1. ზღურბლი. 2. კარის ჩარჩოს ზედა ნაწილი. დუქნიდან თავდახრით გამოდიოდნენ, რომ კარების კარაბასთვის თავი არ მიერტყათ (ნ. ლორთქ.).შდრ. კარაბანი (იმერ.) კარის ადგილი, ზღურბლი- ქეგლ. კარაბა < კარაბანი.კარაბანი < კარაპანი არდგმული, საცეხველი – დ. ჩუბ. კარაპანი (კალაპან BCDE.) არდგმული ZABCab. ესეც (კარაპანი CqD) სომხურია, ქართულად ა რ დ გ მ უ ლ ი ჰქვიან CqDE – საბა.კარაპანი 1. სახლის უკედლო დერეფანი. ერთხელ დედა-ჩემი ჩვენს კარაპანში იჯდა, მარცხნივ კალათი ედგა, მარჯვნივ კვერცხები ეწყო (ი. გოგებ.). ერთი დედაბერი კარაპანში, სახლის კარების ზღურბლთან იჯდა და... მზეზე თბებოდა (შ. დად.). სცენის სიღრმეში დოლაბივით კარაპანია (გ. ყიფშ. თარგმ.). 2. ძვ. კალოს სახლი (საბა). სინონ. არდგმული – ქეგლ.

ძვ. ქართ. I. კარაპი მომცრო ნავი: „გარდამოვიდა მეფჱ… ნავისაგან კარაპად“ (Sin. – 11,95r). „იხილეს მენავეთა მათ დიდი იგი ჭირი, კარაპსა გარდაიცვალეს“ (Ler. – 140, 176r). ეს სიტყვა ნასესხებია ბერძნულიდან (შდრ. საშ. ბერძნ. karábi „გემი“) (გიგინეიშვილი 2016).საშ. ქართ. II. კარაპი ფრინვ. სომხურია, აკაური ქართულად ჰქვიან – საბა.„არვეონად და გროანად ფრინვენ, ვითარცა კარაპნი და ღერღედნი და წერონი“ (A= 689 39r, აშიაზე).„კარაპი“, ისევე, როგორც „ჩინი“ ქართულშიც იხმარებოდა, რასაც მოწმობს საბას ლექსიკონში განსამარტ ერთეულად მისი შეტანა (მაჭავარიანი 1989, 134).

ძველ ქართულში დადასტურებული კარგი ქართულ ლექსიკონებში სხვადასხვანაირადაა ახსნილი, ანდა განუმარტებლადაა მოცემული. კარგი „რიგსა“ ჰქვიან ახლა რომ ვეძახით იმას არა ჰქვიან (რჲა);კარგი რიგს ჰქვიან და საკარგავი – ყოველ გასარიგებელს (ტლა). – ვახტანგ VI. თეიმურაზ ბაგრატიონი კი აღნიშნავდა – კარგი ქართულში ორ სახედ განიმარტება: კარგი კეთილს რასმე ნიშნავსკარგად და წესიერად… ანუ კადნიერად საქმესა რასმე ქმნილსა, ანუ ნივთსა. კარგი, ანუ კარქი რიგსა ნიშნავს. საბას „სიტყვის კონის“ ZA რედაქციაში კარგი შეტანილი ორ სხვადასხვა სიტყვად სათანადო კონტექსტების მითითებით კარგი (28, 17 გამოსვლ.);რიგი, კარგი (5, 9 ესაია) კეთილი. კარქი რიგია სომხურად და ჩვენს მწერლებს ზოგგან გაუსინჯაობით კარქის ნაცვლად კარგი დაუწერია. კარგი კეთილს ჰქვიან, ხოლო კარქი რიგსა“. ასევე ორ სხვადასხვა სიტყვადაა განმარტებულ კარგი ნ. ჩუბინაშვილის მიერაც. ამასთანავე რიგის აღმნიშვნელ კარგთან სომხური კარქ სიტყვაა მითითებული. აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ შ. მესხიას აზრით ეს განმარტება საბას არ უნდა ეკუთვნოდეს. ამის საბუთად იგი აღნიშნავს, რომ საბა თვით იქვე განმარტავს კარგს, როგორც რიგს, სხვაგნ კიდევ ანგელოზთა ჩამოთვლის დროს, თვით ხმარობს კარგს (და არა კარქს) რიგის მნიშვნელობით (მესხია 1982, 34). ძვ. ქართ. I. კარგი რიგი: „რამეთუ ფერჴთა შესასხმელისა სამოსელისა იყო ყოველი სოფელი და მამათა დიდებანი ოთხ-კარგთა მათ ანთრაკად გამოქანდაკებული და დიდებაჲ შენი შარავანდსა თავისა მისისა“ (სიბრძ. სოლ. 18, 24). კარგი ერთი იყოს ანთრაკთა სარდიონი, პაზიონი, და სამარაგდონი და „კარგი მეორე ანთრაკი და საფირონი და იასპი;და კარგი მესამე ლიგჳრიონი და აქატე და ამეთჳსტონი და კარგი იგი მეოთხე, ოქრო ანთრაკი და ბირჳლიონი და ანუქიონი, გარე მოთხზულ ოქროთა, შეტკეცილ ოქროთა იყუნედ კარგად, კარგადი იგი მათი“ (გამოსლ. 28, 16-21). 2. წესი: „ვისწაოთ მისგან სათნოება და წესი, საქმჱ კეთილი და სამართლი, სახჱ, სიტყუაჲ და კარგი, შევიდეთ და ვიხილოთ ქალაქი“ (ეფ. ას. იონ. 48, 5). კარგ- ფუძისაგან არის ნაწარმოები განკარგვა ზმნა, რომლის მნიშვნელობაა „განწესება, „განგებულება. შესაძლოა, თავდაპირველი მნიშვნელობა იყო „რიგი“, წესი და სწორედ ამის გამო არის ეს სიტყვა მიჩნეული სომხურიდან ნასესხებად (სომხ. კარგ „რიგი, წესი (აჭარიანი II, 1973, 548). არაა ნათელი, რა კავშირი აქვს კარგ-თან კარგვა // დაკარგვა ზმნას (გიგინეიშვილი 2016);ძვ. ქართ. II. კარგი სასურველი, მოსაწონი: „რამეთუ ისმინეს ყურთა უფლისა საბაოთისთა ესენი, რამეთუ უკეთუ იქმნენ სახლნი მრავალნი, საოჴრად იყუნეთ, დიდნი და კარგნი და არა იყუნენ შორის მკჳდრნი“ (ეს. 5, 7). „ველსა ზედა კარგსა, წყალთა შორის მრავალთა, ეგერა განპოხნების ყოფად მორჩთა და გამოღებად ნაყოფსა, ყოფად ვენაჴად დიდად“ (ეზეკ. 17, 8). „შვილნო ჩემნო საყუარელნო და კარგნო“ (მაკარ. 57, 24). „ხოლო თანააღრაცხილ იყვნეს კარგთა უკეთესნი“ (ორენტ. 310, 31). საშ. ქართ. კარგი რამ მჭირდეს, გიკვირდეს, ავი რა საკვირველია (ვეფხ. 1175, 3). რა კარგი არქუა ხუასრომან მოლაშქრესა: რათგან სირცხუილი არა გაქუს, რაც გწადიან, იტყოდიო (ვისრ. 83, 21). კარგნაქნარი და გინა ავნაქარი ყმაწვილობისა და ბერობისა – ყველა ამაში გამომიყვანია (რუსუდ. 146, 2). ახ. ქართ. კარგი 1. ისეთი, როგორიც საჭიროა, საჭირო თვისების მქონე, საჭირო ღირსების, – სასურველი, მოსაწონი (საპირისპ. ცუდი, გონჯი, უხეირო, ავი). კარგი ვაჟკაცი ყოველთვის პატივსადებია (ვ. ბარნ.). 2. სიკეთე. კარგი ქენი, ქვას დადევი, გაიარე, წინ დაგხვდება (ხალხ.). 3. საკმაოდ, მნიშვნელოვნად, კარგა (მნიშვ. 1). გაიარა კარგმა ხანმა, სადილობ გადავიდა (ა. ყაზბ.). 4. კეთილი! ჰო! დაე, ეგრე იყოს! [სვიმონი] მივიდა ახლოს მათიასთან და გადაწყვეტით უთხრა: „კარგი, წამოვალ!“ (ა. ყაზბ.). 5. მოსწავლეთა ცოდნის შეფასების ნიშანი – ფრიად დამაკმაყოფილებელზე ერთი ნიშნით ნკლები, – ოთხიანი. 6. ზმნისართის მნიშვნ. კმარა, გეყოფა! „ეს რა ვნახე, თქვენი ჭირიმეთ!“ – „კარგი, ნუღარ მომაგონე! – (ილია). 2. ჯანმრთელად. „ოღონდ შენ მყავდე კარგად, თორემ მე არა მიშავს-რა!“ [უპასუხა ცალთვალამ არსენას] (მ. ჯავახ.). „სასურველის, მოსაწონის“ მნიშვნელობით ნახმარი კარგ-ფუძიანი ზმნები იშვიათად თავს იჩენს სამწერლო ენაშიც. ჟურნალ-გაზეთობა და მწერლობა გაძლიერდა და განკარგდა (ილია). კაი ბიჭები შეაქე, რომ ლაჩრებიც გაკარგდნენ (გ. ლეონ.). კარგმა ცხოვრებამ ხალხიც გააკარგა (ო. ჭილ.). დიალქტ. III. კარგი: კოჭის მხარეებია: ალალი, ჴელმწიფე, ქურდი, კარგი, ვირი, ჴვრამფი (ფშ. გოგატ. 308). შუა საუკუნეების სამწერლო ძეგლებში. კარგი გამარტივებული კაი / კაა-ს სახითაც გვხვდება. თუ სამ კაი სანადიროა, ხვალ ვინადიროთო (რუსუდ. 219, 37). თუმც მამუკა უმჯობეა, მაგრამ არის ისიც კაი (არჩ. 474, 9). დარბაისელნი იბრძვიან, მეფისა კაამყოლანი (ი. ტფილ. 604, 67, 4). კაი თავს იჩენს დიალექტებსა და სასაუბრო მეტყველებაშიც.

საშ. ქართ. I. კარდი ხაოს მიმცემი ხორკლიანი კენკრა – დ. ჩუბ., საბა. დაასხი ზედა კარდის ზეთი (ფანასკ. 158, 24). ახ. ქართ. II. კარდი (ზ.-იმერ.) სამგლოვიარო (ჩასაცმელი). შდრ. კაბაკარდი. გლოვის დროს საქართველოში კაცთათვის მიღებული იყო ქამარ-ხანჯლის გარეშე შავი ჩოხების ტარება. სპეციალურ ტანსაცმელს, რომელსაც ამ დანიშნულებით იყენებდნენ, ზ. იმერეთში „კაბა-კარდი“ ერქვა, აღ. საქართველოში კი „კაბა“, რომელიც იყო ახალუხის ტიპისა ყოველგვარი გაწყობის გარეშე (ნადირაძე 2011). ახ. ქართ. დიალექტ. კაბაკარდი (იმერ.) «ბამბის ტანსაცმელი, საშავო (სამგლოვიარო);ჩოხასავით იკერებოდა, ოღონდ საქილეები (სამასრეები) არა ჰქონდა» (ბ. წერეთ.). სამგლოვიარო ჩოხა, კაბაკარდი, ჩაიცვა (კ. ლორთქ.). კარდი სამგლოვიარო სამოსელი. შდრ. კარტი ავერლოკი, კერვის სახეობა, უხეირო სამოსი, ფლასი, მძიმე ძაძა ზან. (მეგრ. ქობ.).

საშ. ქართ., დიალექტ. I. კარკაცი (მესხ.) კარგი კაცი, კარგკაცობა;თავის კარგ კაცად მოჩვენება, თავის მოწონება, ზვიადობა (ი. მაისურ.) – ალ. ღლ. კარკაცობა: კარგკაცობა, კარგი კაცობა, კაიკაცობა. მისის ავკაცობისა და მტერობის სანაც [ვ]ლოდ კიდევ ასთენი მოყრობა და კარკაცობა უყავ (სამ. IV, 61, ქვ. 1). ვისგანც კარკაცობა გინახავს, შენის კარკაცობის მუქაფა ყოფილა (ხოსრ. 51, 32). ხოსრომ ესები კარკაცობით ასწავლა (ხოსრ. 56, 36). მერმე ჩვენის კარკაცობის დაუნახსოობისა და მოყვრობის გაშვების სამდურავი მივსწეროთო (რუსუდ. 475, 5). შდრ. კარგკაცობა. თვით კარგკაცობა არ ძალუცს, სხვისა შურს კარგიკაცობა (დ. გურ. 205, 42, 2). გადატ. კარკაცობა / -კარგკაცობა / რაზ. ჭყ.) „გამჩვენეობა“, „პირმოთნეობა“ /ა. შანიძე/. კარგ კაცად თავის მოჩვენება;ისეთი რამის ლაპარაკი ან ისეთი უბრალო რამის გაკეთება, რითაც ხალხს ნაცარს შეაყრის თვალში (ფშ. ხორნ.). დიალექტ. II. კარკაცი (გურ. იმერ.) გადაჭარბებული სიცილი, ხმამაღალი კისკისი (ვ. ბერ., ა. ღლ.). საფიქრებელია, *კარკაც-რედუპლიკაციის შედეგად იყოს მიღებული (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000).

ძვ. ქართ. I. კარ[ა]სი «კარდალა», ვედრო. კარსი χάδος ჭურჭელი, კასრი: „ვითარცა ნაწუეთი კარსისანი“ (ეს. 40, 15) – კ. დან. საშ. ქართ. II. კარსი კუნთი, შეშაძარღვი (დ. ჩუბ.). კართი, კარსი კუთი, კუნთი, შეშაძარღვი – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. III. კარსი ვერისნაკი თხმელა (ფანასკ. 9, 12). აიღე:… საბრი ოროლი დრამი და კარსის თესლი (ქანან. 52, 32). შენიშნულია, რომ კარსის თესლი უნდა იყოს ქასნის თესლი. რომ ქასნი (სპარს. ქასნი იგივეა, რაც არაბ. ჰინდბა) ვარდკაჭაჭა (მცენ.), ქართ. არდი, ციკორი (იუსტ. აბულაძე 1940).

საშ. ქართ. I. კარტი იხ. I. კარდი. აიღე ჯულინარი და კარტი (ფანასკ. 269, 38). კარდი: დაასხი კარდის ზეთი (ფანასკ. 158, 24).ახ. ქართ. II. კარტი [გერმ. Karte რუს. ენის მეშვ. ] სათამაშო ქაღალდი, – ბანქო. ატუამ ჯიბიდან კარტი ამოიღო და «კონჩინკის» თამაშს შეუდგნენ (ს. კლდ.). კარტის სათამაშო ოთახები სავსე იყო ხალხით (ს. შანშ.). ახ. ქართ. III. კარტი (ინგლ. cart) მცირე მოედანზე სარბოლი მიკროლიტრაჟიანი ავტომობილი ორტაქტიანი ძრავათი – მ. ჭაბ. დიალექტ. IV. კარტი მუხლის სახსარი, კართი. კარტი (მთ.), მყესი მუხლის უკან (ა. შან.). კარტი მუხლის სახსარი, ფეხის მთლიანი სახრელი მუხლთან (ფშ. ხორნ.). შდრ. კართი ფეხის ძარღვი. „უბრძანა განჴურეტაჲ კართთა მისთა (ფილიმ. 295r).

ძვ. ქართ. I. კასია დარიჩინი casia: „მური, შტახსი, კასიაჲ სამკაულისაგან შენისა“ (ეზეკ. 27, 17). ძვ. ქართ. II. კასიაჲ ოქრო, ქსოვილში ჩატანებული. შტახში გუნდრუკი არს, კასიაჲ, რომელი შინა ქსოვილ იყო (შატბ. კრებ. 269v (აშიაზე).

კატაბანი – ტყუილი თუ სატყუარი B. „კატაბანზე დიდი ცილება იყო და წიგნში გარჩევით ვერცად ვნახე. მრავალი წიგნია, რომელთა არც სახელი მასმოდეს. მთიულთ მოურავმან მოგვითხრა, მთის კაცნი ტყუილს უწოდენო. ამას „ვეფხის–ტყაოსანიც“ მიჰგავს: „ჩემნი მჭვრეტელნი კვირობდენ, მართალ არს არ კატაბანი“. მაგრამ „ქართლის ცხორებაში“ სწერია, კეისარმან ბაგრატ მეფეს კატაბანი გამოატანაო. ეგება მატყუარი გამოატანაო, დასაჯერებლად არ დამიწერია, თქვენც იძიეთ“ E. – საბა. საშ. ქართ. I. კატაბანი მცველი: „კატაბანი მერემაკჱ არს“ (ფიზ. XII, 5). კატაბანი წინამძღოლი (ბერძნ. Ό κατεπάνω) ხოლო პაემანსა წარმოგზავნა ბასილი კეისარმან ძე მეფისა, არამედ მოვიდა რა ტაოს მამულსა თჳსსა, ეწია წიგნი კატაბანსა კეისრისა შექცევად კუალად მუნვე ბაგრატისა. … მაშინ კატაბანსა არღარა ძალ-ედვა შექცევა მისი და თჳთ მიიქცა უქმი (ქ. ცხ. IV 143, 23). საშ. ქართ. II. კატაბანი (არ. ტყუვილი)- დ. ჩუბ. კატაბა მატყუარა თუ სატყუარი სიცრუე. ვინცა მიჭვრეტდის, ბნდებოდის, – მართლად არს, არ კატაბანი (ვეფხ. 478, 4). კოცნა კადრე კატაბანათ, კარიოტელ კარაულო (ვახტ. VI, 64,17). კატაბან- სიტყვის შესახებ ს. იმედაძე შემდეგ აღნიშნავს:ილ. აბულაძის მიხედვით, „ვეფხისტყაოსანში“ დადასტურებული კატაბა „ტყუილი, სიცრუვე“ არაბული კადაბა – დან მომდინარეა („ვეფხისტყაოსანი“ 1914: 192). ამ აზრს იზიარებს იუსტინე აბულაძეც და დამატებით აღნიშნავს, რომ „კატაბანი“ მრავლობითი რიცხვია ლექსისთვის. კატაბანი = სიცრუვენი („ვეფხისტყაოსანი“ 1926: 260). მ. ანდრონიკაშვილი არაბული წარმოშობის ამ ლექსემას სპარსული გზით ქართულში დამკვიდრებულად მიიჩნევს (ანდრონიკაშვილი 1965, 303). თავის მხრივ, კი შენიშნავს, რომ „ლექსიკონი ქართულის“ წყაროებში ორი სხვადასხვა მნიშვნელობის სიტყვაა დამოწმებული: არაბული კაზაბა- „ტყუილი“ და ბერძნული კატეპანო „ქალაქისთავი“. კატაბი „ტყუილის“ მრავლობით ფორმაში გამოყენებამ ეს ორი სიტყვა დაამსგავსა ერთმანეთს. „ვეფხისტყაოსანში“– „კატაბანი“ არაბული ფორმაა დამკვიდრებული. სავარაუდოდ, კატაბანი ნარიანი მრავლობითის ფორმითაა გავრცელებული ქართულში ზეპირი გზით XI-XII საუკუნეებში (იმედაძე 2014, 124).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. კატარი ხე. ცუდი ფიჭვი – საბა. კატარი Pinus. აიღე კატრის თესლი-ოთხი დრამი (ფანასკ. 95, 20).კატარი კუთხ. (იმერ. აჭარ. მესხ.) იგივეა, რაც კავკასიური ფიჭვი. კატარი ნორჩი ფიჭვი. კატარი ფიჭვია იგივე: სოფელ ზემოთა ერთი ადგილი არი, სუ კატრები დგა, კატრიანს ვეტყვით იმ ალაგსა (კავთ., ქართლ. მესხ.). ბუკათ ხე ვარგა ცაცხვი, კატარი და თხმელა კატარი- ფიჭვი აქედან [მომდინარეობს] გეოგრაფიული სახელი ბახმარო. მახლობლად აჭარელთა საძოვარი ადგილისა კატრიანი) (აჭარ. მრეწ. IV, II, 35). კატარი 1. წიწვოვანი მცენარე, ფიჭვის სახეობა. კატრი კუარ მევტანდით და იმით გავანათლებდით სახლსა;კატარმა ბუსირა ხმობა დეიწყო (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. კატარი კუთხ. (გურ.) 1. «სიმინდის ყვავილი» (გ. შარაშ.). ფოთლებს ზევით სიმინდს ასხია ლამაზი ქოჩოჩი, რომელიც შედგება თავთავებისაგან და რომელსაც გურულად კატარი ჰქვია (ი. გოგებ.). 2. ხის წვერი, კენწერო.მაღალი ადგილი. კატარი ჩუენსა მაღალ ადგილ ქვია (ჰ.). 3. სიმინდის (მცენარის წვერო). კატარი სიმინდი ზეიდან ამეიღებს კატარი (მ.). სიმინდი კატარში შევდაო, ვიტყვით (მ., ჩვენ. ფუტკ.).კანტარი კენწერო, ხის წვერი (გურ. ჟღ.).შდრ. კეწერი, ხეთ რტოთა შინა მწვერვალი საბა, დ., ნ. ჩუბ. კანტარი / კანტაი ლაზურში „სიმინდის კენწეროს“ ნიშნავს. არნ. ჩიქობავას მის შესატყვისად მოჰყავს ქართული კენწერო (ჩიქობავა 1938, 143). ახ. ქართ. III. კატარი [ბერძ. katarrhos დენა, დინება] მედიც. რომელიმე ორგანოს ლორწოვანი გარსის ანთება. ყელის კატარი. – ბრონქების კატარი. დიალექტ. IV. კატარი ხელსახოცი ან ცხვირსახოცი. ჟიბით კატარი ამაიღა ოფლი მააწმენდლა (ინგ. ასრათ.). კატარ ინგილ. ტილოსა ან აბრეშუმის დიდი ხელსახოცი ან ცხვირსახოცი (დიალექტ. 618).

ძვ. ქართ. I. კედი კედი საკუთხე ქვა – დ. ჩუბ.;საკუთხი ქვა – საბა.კედი „კუთხის“: „მოუმზადე საჴმარი …ძე ლი და ქვა კედი და სოომი“ (M, I, ნეშტ. 29, 2). შდრ. ს.-ქართვ. *კედ- „ნაპირი, კიდე, მხარე“ (ჩუხუა 2000-2003).საშ., ახ. ქართ. II. კედი მკედი. მკედი > კედი.მკედი ძაფი, ნართი: „განჭრა იგინი ჴელთაგან თჳსთა, ვითარცა მკედი“ G – „განხეთქნა იგი მკლავთაგან მისთა, ვითარცა მკედი“ (M, მსჯ. 16, 12). ვით ბამბის მკედსა სჭრიდიან (ვეფხ. 1370, 3).მკედი // კედი ძველი სამწერლებო ქართულისა და სამხრული მეტყველების საერთო სიტყვაა (ცინცაძე, ფაღავა 1998, 108).დიალექტ. კედი: „საკერებლ დაკერებდა შავ კედი მინდა, არ გაქუა? (ინგ. ასრათ.)კედ კოჭის ძაფი. შავ კედ (შავი კოჭის ძაფი) – ძაფი (ინგ. ღამბ., ჯან.). კედი ძაფი წავალთ, კედსაც დუქანსაყე მოიტანთ (ფერეიდ. უთურგ., ჩხუბ., გიუნ. იკე, XXIII). კედი ძაფი, მომსხო ძაფი. აი კედი ძაფით გაკერე, არ გეინგრეს (ჩვენ. ფუტკ. 483). კედის ძაფი ბამბის, კანაფის ან სელის ძაფი, მკედის ძაფი. „კედის ძაფიდან ბაღებს, ხვანჯრებს, თორებს მოქსოვდენ“ (აჭარ. ნოღაიდ., 2008, 28).

ძვ., ახ. ქართ. I. კედარი: დავემკჳდრე მე მყოფთა (საყოფელთა) თანა კედარისათა (ფს. 119, 5).დიალექტ. კედარი მხარე კიდე (ჯავახ., გრ. ბერ.).შდრ. ქეგლ- კედარო (გურ. იმერ.) მხარე;კიდე. ეს მდინარე მთების გაწყვეტილ რგოლში გავლის შემდეგ, ერთვოდა წყალწითელას, რომელსაც, აქეთა კედაროს, ტყიბულის რკინის-გზა მიჰყვებოდა (რ. გვეტ.). «ტყვია აღარ არის შით», – თქვა თამარამ, როცა გასინჯა [ბესიას] წყლული წინდის ჩხირით. – «არა, აღარ არის, მეორე კედრით გავარდა» (ე. ნინოშ.). «ბატონო, აი ბიჭები როტავენ,… იმ კედაროდან რაცხა იყოო» (ნ. ლორთქ.). საშ. ქართ. II. კედარი (სომხ.) ბნელი საჭმუნავი – საბა. კედარი სიბნელე – დ. ჩუბ. ძვ., საშ., ახ. ქართ. III. კედარი [Cedrus წიწვოვანი ხე]. კედარი (ბერძნ.) მცენ. – დ. ჩუბ.კედრონი «ნაძოვანი»;ნაძვებიანი ადგილი: „განვიდა მოწაფითურთ თჳსით წიაღ ჴევსა მას კედრონისასა“ C, – „გამოვიდა მოწაფეთა მისთა წიაღ ჴევსა მას ნაძოვანსა“ (DE, ი. 18, 1). კედარი: ოდესღაც ლიბანის მშვენიერ წიწვოვან ტყეში სამი კედარი აღმოცენდა. კედრები ძალიან ნელა იზრდებოდნენ. ამიტომ მათ საუკუნეები გაატარეს სიკვდილ-სიცოცხლეზე (თბილისელები). როცა სახლიდან გამოვედით, ერთი გუბე შევამჩნიე, რომელშიც კედრის ანარეკლი ეკიდა (ურაკპარაკი) – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. კენტრო იგივე კენტი – დ. ჩუბ. შდრ. კენტი (კიენდ Cb.) არალუწი საბა. საშ. ქართ. II. კენტრო ბერძნ. სიმრგვლის შუა გული, ან შუა წერტილი – დ. ჩუბ. კინტრო (2 ნემეს.) ესე არს ქვეყანით ცის კიდის კიდე ჩენა რაოდენისაცა, რომელსა ფრანგნი ო რ ი ზ ა ნ ტ ე დ (ორიზონტედ Ab) უწოდენ ZA (2 ნემეს.) – საბა.კენტროჲ ცენტრი: „ყოველნი სიმძიმენი თჳთაღძრვით მიიმართებენ კენტროჲსა მიმართ“ (ამონ. 133, 7).

ძვ. ქართ. I. კერატი წვრილი ფული: „გამოართუ ბერსა მალაკი, რომელსა შინა იდვა… სამი კერატი ოქროჲ, და გამოიღო პირისაგან ნაჭერი მესამედი კერატისაჲ“ (მ. ცხ. 307v). კერატეული წვრილი ფული: „აღვიღებდი კერატეულსა და ნასამალსა დრაჰკნისასა“ [ler. = 3 118r, 26-27]. ძვ. ქართ. II. კერატი დროის ერთეული: „მთუარე ოცდაცხრა დღედ და ნახევრად ვერა სრულებით განაწევს… მარცუალნი და კერატნი რაჲმე დააკლდებიან, გინა ჟამი რაჲმე დღისაჲ, ანუ ღამისაჲ“ [A= 85 330r, 7-12]. საშ. ქართ. III. კერატი ოთხი ქრთილის მარცვალი ერთი კერატია. კერატი ჰქვიან ხილსა ერთსა, არაბეთს მოვა, ლობიოს ჰგავს;ვიეთნი რქად სახელს დებენ ZA– საბა. კარამფული და სუმბული ამათგანი წონა თითოს დრამისა და მუკლი კერატის წონა, შეკრიბენ ესე წამლები დანაყე (ქანან. 66, 30). ექუსი კერატი ნახევარ დრამსა ჰრქუიან (ფანასკ. 420, 3).შდრ. 1. ყირათი [არაბ. ყირა*ტ ბერძ. კერატიონ-იდან] წონის ერთეული ძველ საქართველოში, უდრიდა დაახლოებით 0,189 გრამს, – კერატი. «კერატი» ანუ «ყირათი» ძველი საზომის სახელია (ივ. ჯავახ.). 2. კარატი [გერმ. Karat < არაბ. კირატ) ძვირფასი ქვების წონის ერთეული;უდრის გრამის მეხუთედს. ძვ. ქართ. III. კერატი (ბერძნ. კერატიონ) რკო. „უნებნ განძღებაჲ მუცლისაჲკერატთა მათგან, რომელსა ჭამედ ღორნი“ (მრთ. C, ოქრ. -უძღებ. 513). „არარაჲ აქუნდა, რაჲმცა ჭამეს, გარნა კერატი და ზოგჯერ გურკაჲ“ (სს*. 214v). „რქაჲ იგი, რომელ არს კერატი“ (Ath. – 1, 22r). საშ. ქართ. და მესამესა ჟამსა სამსა კერატს ჭამს და ქათმის ყიულისა ჟამსა ორს კერატსა ჭამს და იმით იზრდების ყმაწვილი (ქანან. 33, 22). ახ. ქართ. კერატი 1. [Caratonia siliqua] ბოტან. პარკოსანთა ოჯახის ხე, რომელსაც მარადმწვანე რთული ფოთლები და ორსახლიანი პატარა ყვავილები აქვს. მოჰყავთ ხმელთაშუა ზღვის ნაპირებზე. 2. ამ ხის ნაყოფი;შაქრით მდიდარი, იხმარება საჭმელად, საქონლის საკვებად და როგორც ყავის სუროგატი. დიალექტ. გადატ. კერატი ძალიან ხმელი. საჭმელ არ ჭამს და აფერი, კერატი ეგა! ქალი რაფერნა გახდოს?! (გულ., ჩვენ. ფუტკ.). საშ., ახ. ქართ. IV. კერატი: კერატს უჴმობენ ღორსა გამოუყვერავსა – საბა. დააკერატებს კერატებად აქცევს, კერატებად დაზრდის. საეშვე გოჭებს ვიყიდი, დავასუქებ, დავაკერატებ და ორ-ორ მარჩილად დავყიდი“ (საბა 141, 10). ახ. ქართ. კერატი დაუკოდავი ღორი. სოლოს დაეკლა დიდი კერატი (ა. ერ.-ხოშტ.). მეორე ნათლიაც... კერატივით დააბოტებდა (გ. ლეონ.). დიალექტ. კერატი და მისი ფონეტიკური ვარიანტები ამავე მნიშვნელობით დიალექტებშიც გვხვდება. კერი || კერატი დაუკოდავი ღორი (რაჭ. კობახ.). კერტანი დაკოდილი ჭედილა (ჯავახ. ზედგ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *კერ- „ტახი, დაუკოდავი ღორი“ (ჩუხუა 2000-2003).

ძვ. ქართ. I. კერმა ჭურჭელი. თქუა: „ჯურღმულო, გეტყუის შენ ბერი ჩემი, აღმივსე კერმაჲ ესე წყლითა. აღმოვიდა წყალი ზე და აღავსო მან სარწყული იგი“ [ნოველები, II, 258, 3-5]. ძვ., საშ. ქართ. II. კერმა წვრილი ფული. ან ფულის დასახურდავებელი ადგილი – საბა, დ. ჩუბ. კერმა სპილენძი, ფული: «ვალი»: «პილენძი»: „დასდებდა კერმასა ფასის შესაწირავსა მას ზედა“ C – „დასდებდა რვალსა ფასის-საცავსა მას“ (DE, მრ. 12, 41).კერმის – მსყიდელთა მათ დაუთხია კერმაჲ DE, – „პილენძი თესლის- მოფარდულთა მათ განუბნია“ (C, ი. 2, 15). კერმის-მცვალებელი «მეკერმე»: „პოვა… კერმისმცვალებელნი, რამეთუ სხდეს“ C, – „პოვნა… მეკერმენი მსხდომარენი“ (DE, ი. 2, 14).

საშ., ახ. ქართ. I. კესი წამი– საბა. კესი ძვ. წამის მესამოცედი ნაწილი. საშ., ახ. ქართ. II. კესი ხომალდის აფრის გასაბამი ლატანი, საყვავე – საბა. კეს ფიქალი, რომელსაც სახურავის ორივე გვერდის შეერთების ადგილას აწყობენ. „რაჸს ელოდებით, კესი მიჸღეთ“ (თუშ. ხუბ.). კესის ჴიდი დვირო (თუშ. ხუბ.). კესი (ფშ.) შუა სახურავზე ქვეშ გადებული დირე (ფშ., შან., ხორნ.). შდრ. კეზი ხევს. „ძალიან სქელი და მაგარი ხე“ („შინამრეწვ.“) – ქეგლ.

ძვ. ქართ. I. კეტი: ურდული: „აღეღო კეტი… და მოჰმუსრვიდეს წჳვთა წმიდათა მათ“ (ანდ. -ანატ. 235, 27). 2. კეტი ხისაგან ჯოხის მსგავსი გამოჭრილი და მსხვილი, მძიმე და დიდი. ძველად ბრძოლაშიაცა ხმარობდნენ კეტსა და მდაბიოთა კაცთა სახლის შიგნიდამ დასაკეტი კეტად იწოდება, მაგრამ სახლის დასაკეტი ურდული სხვა არის და კეტი სხვა (თ. ბაგრატ.). წამ-წამ იკრის გულსა ლოდი, თავსა კეტი (ვეფხ. 269, 3). სურხაბ ცალი ხელი მის მოქნეულსა კეტსა მიაშველა (ყარამ. 489, 4).სხვას საომარს იარაღსა მოუმატა რკინის კეტი (არჩ. 294, 547, 3). ქვა დაგვკრიბეთ თავსა კეტად (თეიმ. I, 85, 290, 4). კეტსა ხელი აღარ ახლო (ბეს. 159, 66, 2). ახ. ქართ. კეტი დიდი, მსხვილი ჯოხი. ბიჭს… მხარზე გაედო უზარმაზარი კეტი (ვაჟა). სოფონასთვის შუბლში დაეკრათ კეტი და ღვარად ჩამოსდიოდა სისხლი (ე. ნინოშ.). || აზარმაცი (შდრ. ბერკეტი). გლეხებმა შეუყარეს კეტები ხის სახლს და სულ ჭრიჭინ-ჭრიჭინი დააწყებინეს (აკაკი). კეტ ცეცხლის საჩხრეკია, რკინისა რკინისავე ან ხის ტარით (თუშ. მრეწ. III, 90). კეტებითა ზელამენ (ფესახი) (-პასექის) ცომს (ქართ, მტკვრ. სამხ. მრეწ. III3, 146). კეტებზე დაჰქსელავენ (ქიზ. მრეწ. II2, 18). გვხვდება ნაწარმოები და რთული სიტყვებიც, მაგ. კეტალა (მთ.) „მოკლე ჯოხი“ («დიალ.»). კეტურა ჯიუტი, გაუტეხავი – ჰაი, შე კეტურავ, ჰაი, შე გოჭისკუდავ! (გ. ლეონ.). კეტი ქართულიდან გადასულად უნდა იქნეს შეწყნარებული სომხურში (აბულაძე II, 1976, 259).საშ. ქართ. II. კეტი რიგი. წინათა კეტითა მიტრაპოლიტი შეუდგეს და უკანათა – ქადაგი (კურთხ. მირონ.66, 13).ახ. ქართ. III. კეტი წონის ერთეული ჩინეთში – ა. სიხ. IV. კეტი (ინგლ. cat) ერთანძიანი გემი, რომელსაც ერთი იალქანი აქვს – მ. ჭაბ.

ძვ. ქართ. I. კეფა «კლდე, გინა ფიქალი» (საბა). კეფა (არაბ. კეΦა) კეფასა და ან კუნთებზედა კოტოში მოიკიდონ (იადიგ. 241, 19).კეფა: „შენ გეწოდოს (გერქუას C) კეფა, რომელ ითარგმანების კლდე“ (ი. 1, 42). საშ. ახ. ქართ. II. კეფა და კემხა თავის უკანა კერძო– საბა. ახ. ქართ. კეფა ადამიანის თავის უკანა ნაწილი. ზემო ნაწილს თავისას საქოჩრე ჰქვია, უკანა ნაწილს – კეფა, წინას – პირისახე (ი. გოგებ.). რუსუდანმა ხელები წყალში ჩაყო, დაისველა, გახურებული შუბლი და კეფა გაიგრილა (ბ. ჩხ.). 1. კეფა qifa / qifa არაბული ძირიდან მომდინარე სიტყვაა, როგორც ანატომიური ტერმინი, დადასტურებული სამედიცინო ხასიათის კარაბადინებში, ქართულში დამკვიდრებულია სალიტერატურო გზით. კერძოდ, XIII საუკუნიდან (იმედაძე 2014, 126). 2. უნდა უკავშირდებოდეს ბერძნულ kepalé-ს („თავი“) (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. კეფალი / ყიფალი. იგივეა სისხლის გამოსაშვები ვენა. შუა ღვიძლისაგან ძარღვები არის. ზემოსა კეფალი ქვიან და ქვემოსა ბასლიკე ჰქვიან (ქანან. 37, 21). კეფალა გაუხსენ (ფანასკ. 16, 16). ახ. ქართ. II. კეფალი (ბერძნ.) [Mugil kephalus] ზღვის თევზი ერთგვარი (კეფალისნაირთა რიგისა);დიდი არ იზრდება;ნაზი, გემრიელი ხორცი აქვს.

ძვ., საშ. ქართ. I. კუართი «სამოსელი», «შესამოსელი», ტანსაცმელი, პერანგი: „დამოიპო კუართი თჳსი“ C – „დაიპო სამოსელი თჳსი“ (DE, მრ. 14, 63). „მოგცე… ოცდაათი კუართი“ M – „მიგცნე … ოცდაათნი შესამოსელნი“ (G, მსჯ. 14, 12). „მოჰკუეთნა კალთაკნი კუართისა მათისანი“ (O, II, მფ 10, 4). საშ. კვართი აღხადენ კვართნი, სევდის დამმართნი (ბეს. 77, 11).ახ. ქართ. კვართი ძვ. იგივეა, რაც პერანგი. || პოეტ. ოქროსფრად… ელვარებდა თმა სხივნართი და სიოზე ირხეოდა გამჭვირვალე თეთრი კვართი (გ. ტაბ.). დიალექტ. კართი ჯუბა, გინა პერანგი. „ქსოვდა ქსელსა ძოწეულისასა კართსა ხვთისასა“ (გურ. ჟღ.). აღდგენილია არქეტიპი *კართ- (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ახ. ქართ. II. კვართი: ◊ კვართი ხე (ქიზ.) მოხრილი ხე, ფერსოდ ან გუთნის რვილად გამოსადეგი – ქეგლ. შდრ. დიალექტ. კართი, მრ. კართები ძირი, ფესვი ხისა. „გუშის წინ ხეს კართებ დავაჭერი“ (თუშ. ხუბ.). კართი მუხლის სადრეკი (უკანა მხრიდან). უთის თოფი არ გავარდა, დათვი მისჯდა კართთაზედა (ეთნ. ნადირობა, XIII, 147) – ალ. ჭინჭ.დიალექტ. III. კვართი საწყაო, ხუთი ჩაის ჭიქა ჩადის. „ამ ჩემი ცოდით სამსეეფს, თითო კვართი არაყი გამოეთრაქათ“ (გ.-კახ. სახლთხ.). კვართიანი ბოთლი, რომელშიც ერთი კვართი ანუ ხუთი ჩაის ჭიქა ჩადის. „წინათ სუ კვართიანი ბოთლები იყო, ახლა, ისეთ ბოთლ იშვიათათ თუ ჲნახამ (გ.-კახ. სახლთ.). შდრ. კვარტი (ლათ.) საწყაო ფხვიერი და თხევადი ნივთიერებისა;განსხვავებული სიდიდისაა სხვადასხვა ქვეყანაში;ჩვეულებრივ ლიტრზე ცოტა მეტია. || საუბ. ასეთი მოცულობის ჭურჭელი (ბოთლი). ერთი კვარტი ღვინო – ქეგლ.

ძვ. ქართ. I. კვიმატი კომეტა, „კუდიანი ვარსკვლავი“.„მრავალგზის უკუჱ ჰყოფენ კჳმატნიცა, საწაულად რადმე მეფეთა სიკვდილისასა“ (A – 24, 58). „ხელნაწერის თარგმანი შესრულებულია ეფრემ მცირის მიერ“. საშ. ქართ. რამეთუ ამას წელსა გამოჩნდა ვარსკულავი, კჳმატი, ლახურის სახე, ჩრდილოეთ კერძო (ქ. ცხ. II, 303, 12). მრავალი საუკუნეების განმავლობაში, ათასში ერთ-ხელ, ცის ტატანზე კვიმატი გამოჩნდება ხოლმე, ყოველ მთიებზე უფრო ბრწყინვალე, სხივმფენარი (აკაკი VII, 117, 8). იმ ლამაზ ხანში, როს შესაძლოა შეიყვარო ცაში კვიმატი (ვ. ბარნ. ფერ. 64, 9). კვიმატი < კომეტა. კომეტა „კუდიანი ვარსკვლავის“ აღმნიშვნელი ბერძნული წარმოშობის სიტყვა კომეტა (χομήτης „გრძელთმიანი“, „კუდიანი“), კომიტი, კჳმატი სახით იხმარება იოანე დამასკელის „გარდამოცემის“ სხვადასხვა რედაქციაში.შდრ. კომეტა: წელსა 1811, აგვისტოს 28 ღამესა, საათსა 10, გამოჩნდა ვარსკვლავი კომეტა და იდგა ნოემბრის გასვლადმდე (ბაგრ. ბატონ. 112, 22). ბუფფონ ჰგონებს, რომ მიწა ჩვენი წარმოსდგა მზისა ნაწილისაგან, კომეტის მიერ მოგლეჯილისა (გრ. ორბ. 300, 23). გალაქტიკაში გასკდა ვარსკვლავი, დედამიწისაკენ მოჰქრის კომეტა (ირ. აბაშ. 91, 6). საშ., ახ. ქართ. II. კვიმატი გადატ. საბა შენიშნავს კვიმატი „ბოროტი ჟამი თუ ვარსკვლავი“. კვიმატი 1. ავი, ბოროტი, უკუღმართი, ბედითი, ფათერაკიანი. კვიმატი დღე. – გრძელ ღამეებში, როცა ხარ მარტო და სევდას გმატებს კვიმატი მარტი (რ. გვეტ.). 2. მოსწრებული, ენამახვილი. მის მოსწრებულ სიტყვა-პასუხს, მის კვიმატ ლაპარაკს, მის მოშაირობას და ხუმრობასა სახელი ჰქონდა გავარდნილი მთელს იმ ახლომახლო სოფლებში (ნ. ლომ.). 3. ავი ბედი, ბედისწერა. «არა! რაცხა კვიმატია, ეშმაკია თუ ბედია, კი დასდევს მაგ ოჯახს!» (ნ. ლორთქ.). დიალექტ. კვიმატი დღე „უამინდო დღე, კარგ ტაროსს რომ მოულოდნელად ავდარი ცვლის და სამუშაოდ კაცს არ გაესვლება, ფათერაკიანი დღე“ (ქართლ. ძიძიგ., კეცხ., ხუბუტ.).კვიმატი დღეები: მარხვის დღეები ოთხშაბათი და პარასკევი მოკლე დღედ ითვლებოდა (ჩვეულებრივზე ადრე წყვეტდნენ მუშაობას). მარხვის დღეებს – ოთხშაბათსა და პარასკევსა კვიმატ დღეებს ეტყოდნენ;დანარჩენი დღეები მთლიანი იყო (კავთ., ქართლ. ლექსიკ.). აგრეთვე გადატ. კვილმიტი ენამოსწრებული. შენ და ამირანს რო ეგეთი კვილმიტი სიტყვაც არ გქონდეთ, აქამდინ თაგვები სოროში შაგათრევდნენ (დ. მაჩხ. 230, 6).დიალექტ. III. კვიმატი: კვიმატაჲ, კუმატეჲ ფეხის თითების ავადმყოფობა, ფეხშიშველთ ემართება (გურ. ბერ., იმერ. ქავთ.).შდრ. კვინტალი 1. დაყრილი და გამაგრებული ადგილი სხეულზე ხორცსა და კანს შუა: ენაზე რაცხა კვინტალი გამიჩთა. 2. ძროხის დიდი ცური (ჯიქანი), გამოწველის შემდეგ რომ ცოტას იკლებს (იმერ. ქავთ. III).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. კილი მცირე რამ წუნი (საბა). კილი (ბერძნ.) მცირე რამ წუნი – დ. ჩუბ. კილი მცირე ნაკლი, – წუნი. ერთიც გახსოვდეთ ამ ქალის კილი: მაგის ტრფობაში იყავით ფრთხილი! (რ. ერისთ.). ◊ კილში [ჩა]უდგება კილის გამონახვას [შე]ეცდება. ანდრია ავყიაშვილი ერთის შეხედვით შნოიანი კაცია, … ხოლო თუ კილში ჩავუდგებით, მოსაწონი არა აქვს-რა (ი. ეკალ.). მასწავლებელნიც… [იერემიას] რუსულ-ქართულ გამოთქმას კილში არ უდგნენ და ახალისებდნენ კარგი ბალების დასმით (გ. წერეთ.).დიალექტ. კილი: ჩემ სიტყვას კილს ატანს (ჯალაურთა (ზ.-იმერ. ძოწ.). კილიანი: გამქირდავი, გამკილავი, ჭორიანი. კილის გამობმა: სოსელასა ჰკითხეთ, მაგაზე კილიანი არავინ მეგულება! (ტყვ., აგრეთვე ქემ., ქართლ. ლექს.).საშ., ახ. ქართ. II. კილი ხვარბლის ბუდე (საბა);|| საერთოდ, თავთავიან კულტურათა მარცვლის ბუდე. ფეტვის მარცვლის საერთო წონაში საკმაოდ დიდი ნაწილი მოდის კილებზე (ი. ლომ.). საერთოდ, თავთავიან კულტურთა მარცვლის ბუდე. დიალექტ. კილი მარცვლეულის (თესლის) კვირტის ჩანასახი გაღივებისას. „კილი ექნება ახლა გამოღებული სიმიდს, კაი კვირეა დათესილი“ (იმერ. გაჩ.).1. კ-ილ-ში –კ- ძირეულია და ის იგივე უნდა იყოს, რაც დი-კ-ა-სა და კ-ილ-ო-ს – კ არის;-ილ დეტერმინანტი სუფიქსია“ (კახაძე 1987, 82). 2. ს. ქართვ *კილ- „ხორბლის ბუდე“. ლექსემა დატურდება მხოლოდ ქართულში, მაგრამ გააჩნია გარენობრივი შესატყვისები, რაც მის საერთოქართველურ წარმომავლობბას ამტკიცებს (ჩუხუა 2017). 3. აღდგენილია *კულ- არქეტიპი (კელაურაძე 2017, 24)დიალექტ. III. კილი კაკლის (ზ.-იმერ. ძოწ.). იხ. II. კილო. კილი ლებანთა გამყოფია (ღოდორა, საბე, ზ.-იმერ. ძოწ.).ახ. ქართ., დიალექტ. IV. კილი: თუ ჭიამ ხე დაღრღნა, გაუჩნდება ფხვნილი, რკილი (ი. ჭყ.);დაჩრჩილული ხის მტვერი;ჭიის მიერ დახრული ფიცრის მტვერი (ა. ღლ.). კილი ბუზის კვრცხი, მსხმილი. ერთნაირი ბუზია, მწვანე, დააჯდება თუ არა, მაშინვე კილს ჩააყრის (ბიწმ., ქართლ. ლექსიკ.). შდრ. გრკილი.ქართული და მეგრული ენების მასალა შეაპირიპირა და ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისათვის *კრკილ-არქეტიპი აღადგინა გ. კლიმოვმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). დიალექტ. V. კილი ქათმის განავალი თეთრად (ჯავახ. მარტ.). κηλίς „ლაქა“ მიუთითებდა – ნ. ჩუბ. ახ. ქართ. VI. კილი (ჰოლანდ.) 1. გემის კილი – გრძივი, ჩვეულებრივ შედგენილი კოჭი რომელიც გემის ძროზეა გადებული ცხვირიდან კიჩომდე. 2. საფრენი აპარატის კილი. – თვითმფრინავის კუდის ფრთასხმულობის ნაწილი. – ქეგლ.ახ. ქართ. VII. კილი (თურქ.) მთის ქანი, მათეთრებელი და საპნის თიხების ნაირსახეობა, შთანთქმის მაღალი უნარის გამო ფართოდ გამოიყენება ნავთობპროდუტების გაწმენდისთვის, შალისთვის ცხიმის მოსაშორებლად – ს. თეზ.VIII. კილი (ნიდერ.) 1. გულმკერდის ამონაზარდი გულმკერდის კუნთების დამატებითი მიმაგრებისთვის. კარგად აქვთ განვითარებული მფრინავ ცხოველებს-ფრინველების უმეტესობას, ღამურებს;არ გააჩნია არამფრინავ ფრინველებს (მაგ. კაზუარებს), მაგრამ გააჩნია იმათ, ვინც ფრთების დახმარებით დაცურავს (მაგ. პინგვინები);ცის სამხრ. ნახევარსფეროს თანავარსკვლავედი – ს. თეზ.

ძვ. ქართ. 1. კილო ნაპრალი;„მივიდა და დაესხა მათ ზედა დავით კილოსა მას ზედა მოსაწყუედელსა“ (მფ. 5, 2). „ერქუმის ადგილსა მას კილოჲ მოსრვისაჲ“ (O, II, მფ. 5, 20). დიალექტ. კილო მთის თვალუწვდენელი უღელტეხილი (რაჭ. ძიძიგ. 207). ძვ. ქართ. II. კილო ყულფი, ღილის გადასაცმელი: „უქმნე მას კილოები იაკინთისა“ (O, გამოსლ. 26, 4). ღილო- კილო ღილ კილო;წიგნის შესაკრავი: „კულად მისცეს…ოთხთავი სტავრაჲთა შემოსილი და ვეცხლის ღილო-კილოჲთა და ჯუარითა“ (ი.-ე. 22, 32).კილო ძაფით და ყაითნით გაკეთებული პერანგის ღილი. ლამაზო, შენსა ხვევნასა / კილო შემაწყდა პერანგსა, / იშოვნე, გამომიგზავნე, / შენი შვილების ლხენასა (ხალხ.;ჯავახ. მარტ.). ახ. ქართ. კილო 1. ღილის შესაკრავი ჭრილი ტანსაცმელზე, კიდეებამოხვეული, – საღილე. [გვადიმ] სცადა ღილის კილოსთან მიტანა (ლ. ქიაჩ.);მისს ლარკინსი აღტაცებაში მოდის ყვავილისაგან, რომელიც ჩემი ფრაკის კილოში მიკეთია (ქ. ბაქრ. თარგმ.). || თასმისა ან დაგრეხილი ძაფისაგან გაკეთებული ყულფი, ღილზეგადასაცმელი. ჩოხა-ახალუხის ყველა ღილებს კილოებზე… აიბნევდა (დ. შენგ.). 2. ტექ. იგივეა, რაც ანჯამა. 3. კოჭის, ძელის ან ფიცრის სიგრძივ ამოღრუებული ჭრილი, ჭდე, რომელშიც შედის (ერთიმეორესთან დასაკავშირებლად) მეორე კოჭის, ძელის ან ფიცრის საგანგებოდ მორგებული ვიწრო შვერილი (შდრ. კოხი).კილო ნაჭდევი;დედოსაც და კვირტსაც ირიბულად წაჭრილი თავის შუაში უკეთებენ ნაჭდევს-კილოს (იმერ., ჭუმბ.) – ლ. ასათ.საშ. ქართ. III. კილო „ისართა მშვილდის საბელთა ჩასაგდებელი“ (საბა). იაგუნდისა პირსა დაგაგებ და ოქროისა ხალასისა კილოსა (ვისრ. 147, 30). რომელმანც შენზე მშვილდი მოიზიდოს – ისარიმც კილოში გაუტყდეს-მეთქი (რუსუდ. 543, 12).სოფლისა ბრჭალმან, ვით გრიგალმან, ჩემსა ბედასა უსწორა კილო (ბეს. 66,14). და შუყაფ მშვილდსა, კილო ისრისა და თვით უზაბარივე ჩაუგდებს (შჰნ. III, 466, 17).დიალექტ. ისრებს წებოთი ბრთეებს ვაკრავდით კილოს გვერდზე (ვაჟა). კილო[ნ-ი] ამოჭრილი ისრის, ცხემლის თავში, სადაც ლამბი, ან ძაფი უნდა მოედოს, – ყუნწი. თბეების წინ ისარს მშვილდის საბმის ჩასაჯდომი ჭდე აქვს, ამ ჭდეს ჰქვია „კილონი“ (ალ. ოჩ. კალენდ. 130, 20, ალ. ჭინჭ.).საშ. ქართ. IV. კილო „თვალის კუთხე წარზიდული“ (საბა);თუალთა კილოებთა გარემოთა იასა და იასამანისა მსგავსად მორთულსა ხედვიდა (ქილ. 732, 18). არ მისცეს ნება შეძვრისა წარბს, წამწამს, თვალის კილოსა (დ. გურ. 69, 56, 3). თვალის გუგა მოწითანო, კილოთა და ქუთუთოთა მღიერი და ქავილი (ქანან. 8, 15-16). თვალის კილოს შეხედვითა პირსა და თვალსაც გააჯავრებდა (ხოსრ. 48, 15).ახ. ქართ. კილო ქუთუთოს კიდე. ერთი ყარიბი ჩიოდა… სიყრმითვე თვალთა კილონი ერთმანეთს შესწებებოდა (რ. ერისთ.);წამწამებშემოცლილ წითელ კილოებზე გადმომჯდარი მისი ჭროღა, დაკუსული თვალები არასოდეს არ იცქირებოდნენ პირდაპირ და თამამად (რ. გვეტ.). || თვალის ჭრილის კუთხე, ქუთუთოს შესაყარი. თვალის კილოები ყურებამდის გახევას ლამობდნენ, ისე შემეშინდა (შ. არაგვ.). [მოახლეს ჰქონდა] მაყვალივით შავი, კილოებში გაზიდული, მეტყველი თვალები (შ. დად.).შდრ. კიკილო თვალის უბე (მრ. რ. კიკილვები) „იმ ცხვარ თვალის კიკილვები ატკივდა“ (აჭარ. ნოღ. VII, 34). კილო ნაპირი. და თუ კაცსა პირის კილოებიცა დაუსქდეს, იცოდით დუზლუ ბალღმისაგან არის (იადიგ. 555, 9).კილო: უკან ქუსლთან და წინ შუა ქალამანთან აქეთ-იქით თასმის ამოსაყრელს უკეთებდნენ, ამას „კილოს“ ეძახდნენ (ფშ. ბოძ., 20). საინტერესოა ქართული კილოს მიმართება ბერძნულ kýlon („ქვემო ქუთუთო“) ფორმასთან (გიგინეიშვილი 2016). დიალექტ. V. კილო ნიგვზის ლებნებს შორის მოთავსებული მაგარი გარსი (იმერ. გაჩ.). კილო იგივეა, რაც კილი, კილარი. კილო ნიგვზის ლებნეფს ყოფს (ტაბაკინი, ბოსლევი, სვირი) (ზ.-იმერ. ძოწ.).კილონაწვავი კაკალი დავარგებული ნიგოზი, რომელსაც ლებნების გამყოფი უღელი (კილო) უკვე გამაგრებული აქვს. კილონაწვავია კაკალი, გულს რო გეიჩენს (მოხვა). კილონაწვავი ითქმის კაკალზე, როცა ის გულს დეივარგეფს და გასაკუჭი გახთება (გორისა) (შდრ. ბ. წერ.;ზ.-იმერ. ძოწ.). ძვ. ქართ. VI. კილო: „მეტყუელთა ავაჯთა მათ და კილოთა სიძვისათა“ (H – 2251, 289). კილოვნებაჲ მოთქმა, მწუხარე ხმიანობა: „იყო მის შორის გოდებჲ, გურინვაჲ და კილოვნებაჲ და ვაებაჲ“ (ეზეკ. 2, 10 გელ.).კილოჲ კილო, მელოდია: „მუსიკი მოიპოვებს კილოთაცა რათმე“ (ამონ. 14, 14). ძველ ქართულში დასტურდება სინტაგმები: 1. სათეატრონო კილოჲ სასცენო მუსიკა, მელოდია: „გუესმოდის რაჲ სათეატრონოთა კილოთაჲ, უმსუამრესობად წარვჰმართებთ სულთა“ (ამონ. 14, 20). 2. მსუამრი კილო: „მხილველმან… მეავლისა მსუამრსა კილოსა მეავლეობისასა შედგომილისამან უბრძანა მას“ (ამონ. 14, 22).საშ. ქართ. ჭრელებს, რომელიც უფრო მძიმედ სათქმელ არიან, რაოდენ გვარი ჰქონან კილონი? ყოველთა ჭრელთა გვარნი უკვე არიან ოცდაოთხნი კილონი, …და ესე ოცხაოთხნი კილონი შემოიცვენ ყოველთა ჭრელთა და მათნი კილონი მიმოვლენ ურთიერთისადმი და იკანკლედებიან (კალმას. 398, 2). კილოს და კილოს ჴორჴში ამოდ დაირაკრაკებს (ნ. ბარათ. 148, 23 ).ახ. ქართ. კილო საერთო-სახალხო ენის განშტოება, რომელზედაც ლაპარაკობენ ამა თუ იმ კუთზეში, – კუთხური მეტყველება, დიალექტი. ქართლური და კახური თანამედროვე სალიტერატურო ქართულის საყრდენი კილოებია. 2. ამ თუ იმ ენისათვის თუ კილო-კავისათვის დამახასიათებელი თავისებური წარმოთქმა, – აქცენტი. არუთინა ყველას იცნობს, … დაშინაურებული კაცია, ფშაური ფიცი იცის, ფშაურ კილოზე საუბრობს (ვაჟა). || ინდივიდისათვის დამახასითებელი გამოთქმა, ლაპარაკის მანერა. [გამყრელიძემ] სიტყვა-პასუხის კილო მშვენიერი გამოიჩინა (ილია). || საუბრის ესა თუ ის ემოციური ელფერი, იერი;ინტონაცია. განსჯაში და დარიგებაში ლაპარაკის კილოს დიდი მნიშვნელობა აქვს (ილია). 3. (ფშ.) იგივეა, რაც გუნება. მშიერ-მწყურვალი მოვჯერდი, შევიქმენ კაის კილოსა (ბაჩ.). „რას კილოსა ხართ, დამიტირე, ხომ არ გიჭირსთ?“ (ვაჟა). 4. გრამატ. ზმნის ფორმა, რომელიც აღნიშნავს, თუ როგორ წარმოუდგენიათ მოქმედება: ნამდვილად მომხდარად, სავალდებულოდ, სასურველად, რაიმე პირობაზე დამოუკიდებლად. თხრობითი კილო. – ნატვრითი კილო 5. მუს. ხმის მიმოქცევა (სიმღერაში), ჰანგი (სიმღერისა, სამუსიკო ნაწარმოებისა). ნიავს რომ ავუმღერდებით, კილოც კარგი გვაქვს, ხმებიცა (შ. მღვიმ.) || მოტივი (სიმღერისა). „ამ ბიჭმა ცოდნით ყველა კილო იცის!“ (ე. ნინოშ.). შესაძლოა, ქართული კილო („ხმის მიმოხრა“, „ინტონაცია“) მოდიოდეს ბერძნულიდან (შდრ. kyllós „მრუდი, „დასახიჩრებული“) ე. ი. ეტიმოლოგიურად როგორც „მიღებული ნორმის გამრუდება, დამახინჯება“ იქნეს გაგებული (გიგინეიშვილი 2016). ახ. ქართ., დიალექტ. VII. კილო (ფრან. kilo, ბერძ. Chilioi-დან ათასი) კილოგრამი (შემოკლებით). ღირსშესანიშნავი ტალავარი ჰქონდა იონას…, მტევანი ორ კილომდე იწონის (ა. ქუთათ.). ერთ ქურა ჭურჭელს 2 კილო წერნაქი ეყოფაო (ქიზ. II, ტ. ნაწ. I, 1979, 19). კეცის ფასი ადრიდან იყო ხუთი შაური ფულად, პურად-ერთი ლიტრა, ანუ ჩარექი (კილო) ნიორი (ფშ. ტ. II, ნაწ. I, 1979). კილო კილო, კილოგრამი ზან. (მეგრ. ქობ.). დიალექტ. VIII. კილო ასაკი, დრო. ქალო ლაღი ხარ, თამამი სანდომი კაის კილოსა (ბ. 56, 16;ნ. კ. 408, 4);შენ დიახ აჩქარებულხარ, მე ველი ჩემსა კილოსა (თ. ხ. ლ. 112, 3 (ქეშიკ.). კილო შესახედაობა, გარეგნობა. „ძალიან კაი კილოზე დამხვდა, ლოყები ვარდივით უღაჟღაჟებდა“ (გ.-კახ. სახლთხ.).

ძვ. ქართ. I. კირი საბა განმარტავს კირი არს ქვა, დამწვარი, საშენებელად სიმაგრისათვის. საილუსტრაციოდ მოჰყავს შემდეგი ფრაზა „დაბადებიდან“: „მოჰკირო კიდობანი ესე შინაგან და გარეგან“ (დაბ. 6, 14). „კირსა შინა ახალსა, დამბალსა, ცეცხლის-სახედ მოტყინარესა დაჰფლეს სიტყჳერი იგი“ (H-2251, 352r). საშ. ქართ. კირი დაზელილი მზად ჰქონდა (საბა 166, 14). ესენი არ არის ქვაბები, ეს ქვით და კირით აშენებული აუზებია (კალმას. II, 224, 14).დაკირწყლული უმეტესნი ბანნი სახლთა ამათ არიან მოყვანილ მსგავსად ყრუჲს დარბაზის გუმბათისამებრ, დაკირწყლული თლილისა ქვითა (კალმას. II, 653, 1). ახ. ქართ. კირი კირქვის გამოწვით მიღებული თეთრი ნივთიერება (კალციუმის ჟანგი), ფართოდ იყენებენ მშენებლობაში. შენ, ჩვენო დიდო იმედო, კოშკო, ნაგებო კირითა! (ხალხ.). [ქართლში] სადაც ქვაც ბევრია, ქვიშაც და კირიც იშოვება, უფრო ქვიტკირს აშენებენ (თ. რაზიკ.). დიალექტ. გამოიყენება კულინარიაშიც: ახალწენგოიანი კაკალი… რაოდენიმე დღეს კირში იქნება (მესხ. მრეწ. ტ. III, ნაწ., II, 152). კირი გამოყენებულია კაკლის მურაბის მოსამზადებლადაც (მესხ. მრეწ. III, II, 152).აგრეთვე (ზ. ქართლ. მრეწ. I 225, ქიზ. მრეწ. I, 38;შ. კახ. მრეწ. I, 100).დასტურდება სინტაგები: 1. კირით-ხურო. იგივეა, რაც კალატოზი. ყველის-ციხიდან მოვდივართ, ქვის მთლელები ვართ და კირით-ხურონი (კ. გამს.). 2. კირსაგალი ძვ. კირი და საგალი, კირში არეული საგალი (თევზების დასაჭერად). მეფემან ვახტანგ მოინადირა ტბა ესე კირსაგალითა, და იპყრეს ორაგული, თჳნიერ კალმახისა და სხვა თევზთა, მას ერთსა დღესა (ქ. ცხ. IV, 319, 7). 1. კირი- (ბერძნ.) Κίρα / σκίρρα „კირივით თეთრი მიწა“ (გორდეზიანი 1985, 84). 2. კირი შემოსულია სომხურიდან (შდრ. (სომხ.) ḳir „კირი), ხოლო თვით სომხურში, როგორც ჰრ. აჭარიანი ფიქრობს, – სირიულიდან. შდრ. აგრეთვე ჩეჩნ. კირ „თეთრი თიხა“ (გიგინეიშვილი 2016).ძვ. ქართ. II. კირი «წჳვი». „გამოსტაცის მწყესმან პირისაგან ლომისა ორნი კირნი, ანუ ყურის-ძირი“ O, – „გამოსტაცის მწყემსმან პირისაგან ლომისა ორნი წჳვნი ანუ ნაჴლესი ყურისა“ pb., (ამოს. 3, 12).კირთა დაკუეთა «ძარღუ-კუეთილ ყოფა»: „კირნი დაჰკუეთნეს კუროსა“ (იპ. რომ. – კურთხ. ისაკ და იაკ. 60, 9). კირდრეკილი მოუძლურებული, წვივმოხრილი: „იხილა პავლე, მორაჲ ვიდოდა, რამეთუ იყო იგი ასოჲთა მდაბალ,… კირ-დრეკილ… ცხჳრ გრძელ“ (თეკლა 92, 5). ამ შინაარსის კირი საბასთან კირნი სახით დასტურდება. ვფიქრობთ, კირ-ფუძისათვის შეშაძარღვის მნიშვნელობა უნდა იყოს ამოსავალი (გელენიძე 1974, 29).აღდგენილია ს. ქართვ. *კირ-წვივი;ქანჩი (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. III. კირი [თურან. ] ბრტყელთავიანი პლატო, ჩვეულებრივ ფერდობებით, ძირითადად შუა აზიაში. ახ. ქართ. IV. კირი მცენარე პაულონიას ერთ-ერთი სახელწოდება, იზრდება სწრაფად, -ხარობს საქართველოშიც – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. კისტი ერთგვარი საწყაო. ძმარი- სამი კისტი (ფანასკ. 151, 9). შდრ. კიშტი კალათა – დ. ჩუბ.შდრ. კესტი: მომართუეს ჩუენ ალექსანდრიაჲთ… კესტითა ზეთი, დაგოზილი ცარცითა (Ath. – 12, 194 v). შდრ. კისტა [ბერძ. kistē ჩანთა, ქისა, პარკი რუს. ენის. მეშვ.] მედიც. პარკის მსგავსი სიმსივნე, სითხით სავსე. საშ. ქართ. II. კისტის კვრა კისერში ცემა – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. კისტის-კვრა იგივეა, რაც კინწის კვრა. შდრ. ქისტი.ახ. ქართ. III. ბარბარ. კისტი ფუნჯი „კისტი“ (რუს.) (ი. გრიშ.). IV. კისტის თოფი. ტირის თოფი.

საშ., ახ. ქართ. I. კნუტი / კნოტი შვილი კატისა – საბა. კნუტი 1. კატის ნაშიერი. კატას სამი კნუტი ჰყავდა. – დაჰკრეს ტაში და აცეკვეს კნუტები და ლეკვი ერთად (გ. კაჭახ.). თვითონ ლამაზია…, მისი საცოლე-კი… უდღეურ კატის კნუტს ჰგავს (ჭ. ლომთ.). 2. ღლაპი (თაგვისა), წრუწუნა. [თრითინა] თაგვის კნუტებს სინსილას უქრობს და ამით ამცირებს ამ ყოვლად მავნე ცხოველს (თ. რაზიკ.).დიალექტ. კნტ კნუტი (კატისა). კატი ბახალაჲ და კატი კნტ – ოორნიმ ერთი (ორივე ერთია). – (ინგ. ღამბ.).შდრ. კნოტი ძვ. და კუთხ. (ფშ.) იგივეა, რაც კნუტი. «ციცავ, რას მემუქარები მაგ შენის ორის კნოტითა?» (ხალხ.). ახ. ქართ. II. კნუტი [რუს. кнут] საუბ. მათრახი (გრძელი), შოლტი. ყვიროდა კოსტაია და თან წვრილსა და გრძელ მათრახს, რომელსაც «კნუტს» უძახდა, წამდაუწუმ ფეხებთან ატკაცუნებდა (ა. ბელ.).

საშ. ქართ. I. კოდი (კოთ ZAaBCE.;კოთ ZAaBCE.) ადგილით–ადგილ მეტ-ნაკლები იციან, არამედ სწორი სარწყავი ესე არს: ახლისა ლიტრითა ათი შთაიტიოს, რომელ არს ორასისა თუხტისა წონა – საბა. კოდ-სასწორ-ადლი კოდი (საწყაო), სასწორი და ადლი, – სხვადასხვაგვარი საზომ-საწყაო. ვამე, თუ, სულო, არ გაქვნდეს მადლი, მრუდედ მეხმაროს კოდ-სასწორ-ადლი (დ. გურამ.). ოთხი კოდი პური სამ თუმნად იყიდოდა (ქ. ცხ. IV, 519, 22). სამი კოდი (შეადგენს) სამსა მინანთულსა (სამ. ბატ. დავ. 35, 14). ორის წლის კოდისპურსა მთხოვენ (სამ. ძეგ. VIII, 18, 1). კოდით წაიღეს ფლურები (ფეშ. 330, 3). ახ. ქართ. კოდი 1. ხის დიდი ჭურჭელი, გაკეთებული გულგამოთლილი მორისაგან. იხმარება ჩვეულებრივ მარცვლეულისა და ფქვილის, აგრეთვე რძის ნაწარმის შესანახად (ან კიდევ სითხის ჩასასხმელად). კოდებს, სადღვებლებს, კასრებს სულ ცაცხვისაგან აკეთებენ (თ. რაზიკ.). 2. მთლიანი ხის მოგრძო ჭურჭელი, წყაროსთან დადგმული საქონლის დასარწყულებლად. ეს წყარო კარგა მოზრდილია ასე, რომ კოდიც კი უდგა საქონლის წყლის სასმელად (ილია). 3. მარცვლეულის საწყაო სხვადასხვა ზომისა (ქვემო ქართლში-ოთხი ფუთი ანუ ათი ჩანახი და ა. შ.) საუკეთესო მოსავლის დროსაც კი ერთ კოდს ხორბალს მოჰყავს მხოლოდ ათ-თხუთმეტ კოდამდის (ი. გოგებ.). „ექვს აბაზად კოდი პური მოგცე და ისიც შენი უძირო ჩანახითა?!“ (ნ. ლომ.). 4. გულამოღებული მორი უძირო, რომელიც მიწიდან ამომდინარე წყაროშია შვეულად ჩადგმული წყლის შესაკრებადა და გამოსადენად. ეგე – კოკა და ეგე – კოდიო (ანდაზა). 5. (ქიზ.) ფუტკრის გეჯა, რომელსაც შვეულად დგამენ. დიალექტ. კოდი საკრამიტე მიწის საზელი მანქანა (იმერ. წერეთ.). აგრეთვე: 1. (გურ. იმნ. 223, 12;ქიზ., ერწ.-თიან;ქართლ., იმერ., რაჭ., გურ. მრეწ. IV, III, 228).2. აჭარაში ლარებიანი, ანუ როგორც აქ უწოდებენ, ძაფებიანი საკრავის ნაწილებს ჰქვიან. კოდი მუცლის მნიშვნელობით (ჯავახიშვილი 1990, 106). ზან. კოდი კოდი, ხის ჭურჭელი;მარცვლეულის საწყაო (32 კგ), ღვინის სასმისი (წელში გაწვრილებულია, ფეხიანი, იტევს ერთ-ორნახევარ ლიტრს). სითხის საწყაო, იტევს 10 ლიტრა, აგუბებდნენ კოდის წისქვილისთვის ან წყაროზე ჩადგამდნენ, რომ შიგ წყალი ჩაგუბებულიყო;კოდია კოდისებრი (მეგრ. ქობ.). სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით ქართული 1. კოდი არ გვხვდება ძველ ქართულში. გ. კლიმოვმა ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისათვის აღადგინა *კოდ- (ზმნური), *კოდ (სახელური) და *კოდალა- არქეტიპები (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000;გიგინეიშვილი 2016).2. შესაძლებელია ქართ. სიტყვა კოდი, რომელიც აგრეთვე საწყაოს აღნიშნავს, კუტალის კუტ-თან იყოს დაკავშირებული (გონიაშვილი 1940, 614). ახ. ქართ. II. კოდი [ფრნ. code] საგანგებო პირობით ნიშანთა კრებული დიპლომატიურ, სამხედრო და სხვ. ცნობათა გადასაცემად (ტელეგრაფის თუ სხვა საშუალებით). დიალექტ. III. კოდი მცენარეა ეკლიანი. კედლებს შემოაცლიან. გულს სჭამენ, იზრდება მიწის ზედაპირზე, დაბალი მცენარეა (მესხ.-ჯავახ. ლეონ.). შდრ. კორდი მაღალი ბალახი – საბა. შდრ. კორდის ენა – ქეგლ.დიალექტ. IV. კოდი, კოდები უტყეო მთა, სადაც მარტო ბალახია ამოსული (რაჭ. ბერ.).კოდი კორდი, უტყეო მთა, რომელზედაც მხოლოდ ბალახია ამოსული ზან. (მეგრ. ქობ.).

საშ. ქართ. I. კოდა იხ. კოდვა. რომელმან ცული იყიდა, შეშას კოდა დაუწყო (საბა). დიალექტ. II. კოდა. წყაროზე დადგმული უძირო კასრი (კირიონი) – ალ. ღლ. ხის გობი, რომელსაც წყაროს უდგამენ (ქართლ. ქსნ. სომხ.). შდრ. კოდი.ახ. ქართ. III. კოდა [იტალ. coda კუდი] 1. მუს. მუსიკალური ნაწარმოების უკანასკნელი, დამამთავრებელი ნაწილი. 2. ლიტ. დამატებითი სტრიქონი სონეტებსა და სხვა ისეთ ლექსებში, რომელთათვისაც დაკანონებულია სტრიქონების გარკვეული რიცხვი. კოდა მდგრადია, მასში შეიძლება გამოიყენებოდეს ტონილური საორღანო პუნქტი, მელოდიკურ-ჰარმონიული შებრუნებები, ნაწარმოების განმაზოგადებელი თემატური მასალა (მუს. ლექსიკ.).

ძვ., საშ. ქართ. I. კოვზი მცირე ციცხვი მეტალისა გინა ხისა, სახმარი დასასხმელად ან საჭმელად წვნიანთა. ჩაის კოვზი;გულის კოვზი – დ. ჩუბ. „ფეშხუმი კოვზითურთ და ბრწკლით“ (ი. -ე. 22, 25). ძველსავე ქართულში დასტურდება სინტაგმა კოვზი ზღჳსაჲ ზღვის ლოკოკინა: „სხჳსა თესლისაჲ არს ქეცეანი იგი, ვითარცა ლოფოთქინი… და კოვზი ზღჳსაჲ“ (ბ. კეს. ექუს. დღ. 97, 18).კვლა ჭურჭელი თვალთა თლილთა, არ კოვზები არ ჩამჩები (ვეფხ. 1658, 2). ახ. ქართ. კოვზი მცირედ ჩაღრმავებული ტარიანი მოგრძო საგანი (იარაღი), ფქვილის, სითხის, ფაფისა და წვნიანი საჭმლის ასაღებად. ზღვა კოვზით დაილევაო (ანდაზა). ღვთისო ჩორკნიდა ხის კოვზებს, ნიჩბებს (ვაჟა). «მაწონი გახლავსთ ჩინებული და კოვზიც თან ახლავს!» (აკაკი). || იმდენი, რამდენიც ერთ ჯერზე აიღება კოვზით. ძალუა ელისაბედმა… ზედადგარზე გამოსჭიმა ტაფა და შიგ ორი კოვზი ერბო ჩადო (ნ. ლომ.). 1. კოვზ-ს კ. ჰშმიდტი, გ. კლიმოვი ქართველური წარმომავლობისად მიიჩნევენ (შმიდტი 1962, 119-120;კლიმოვი 1964, 119-120). 2. არნ. ჩიქობავა ეჭვის გამოთქვამს რომ ქართველური სიტყვა იყოს (ჩიქობავა 1938, 170). 3. მზ. ანდრონიკაშვილის აზრით, ძველი ქართული გოვზაკი (სურა, დოქი, თასი) მომდინარეობს სავარაუდებელი საშუალო სპარსული ფორმისაგან *კოვზაკ. მისგანვე არის მიღებული ახალი ქართული კოვზიც (ანდრონიკაშვილი 1966, 303).4. ბ. გიგინეიშვილი იზიარებს ამა უკანასკნელ მოსაზრებას (გიგინეიშვილი 2016). დიალექტ. ხევს. თუშ. კოზი კოვზი (დიალექტ. 553., ხუბ.). იხ. აგრეთვე: კობზი (რაჭ. კობახ., ზ.-იმერ. ძოწ.).საშ. ქართ. II. კოვზი «თევზთ-საჭერი მცირე ბადე» (დ. ჩუბ.). შდრ. კოსიო (ქვ.-იმერ.) ნავიდან წყლის ამოსასხმელი («შინამრეწვ.») – ქეგლ.

ძვ., საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. კოკა ჩაფი: „გუამი მისი მსგავ არს თაფლისა კოკასა“ (H – 622), „აჰკიდა… კოკითა ზეთი“ (O, ივდ. 10, 5). „იყვნეს მუნ ჭურჭელნი ორნი, კოკანი ცალიერნი“ (მ. ცხ. 265v). გაკუეთილი შეუქმნეს… კოკაჲ ერთი ღჳნოჲ თუესა შინა (ი. -ე. 41, 13).საშ. ქართ. კოკასა შიგან რაცა დგას, იგივე წარმოსდინდების. იაგუნდის კოკითა ლალის ფერს ღვინოს სმიდესა (შჰნ. I, 1232, 3). ახლო მოდეგ და ნუ ესრვი ქვასა სურვილის კოკასა (ქილ. 722, 33.). …ერ თი პარტახტიც შეწირეს ხუთის ექვსის კოკისა (სამ. VIII, 128, 11). მოიღეს… საღვინენი და კოკანი (რუსუდ. 73, 12).ახ. ქართ. კოკა 1. წყლის საზიდი თიხის ჭურჭელი: მოზრდილი, დიდმუცლინი, ვიწროქულიანი, დაბალყელიანი, და ცალყურიანი. გოგოები მხარზე კოკებით წყლისკენ მიდიან (შ. არაგვ.). 2. ღვინის საწყაო, სხვადასხვა კუთხეში სხვადასხვა ზომისა (საშუალოდ ერთი ფუთიდან ფუთ-ნახევრამდე). დაინთქა და დაილია ას კოკამდე ღვინო (ნ. ლომ.).დიალექტ. აგრეთვე: ზ.-იმერ. ძოწ., ჩვენ. ფუტკ., ჯავახ. ზედგ.).გვხვდება კოკა სიტყვისაგან ნაწარმოები სიტყვებიც კოკურა კოკაზე პატარა ჭურჭელი წყლისა, კოკის მსგავსია (ქიზ. მენთ.). კოკუნა პატარა კოკა (განთიადი, იმერ. ქავთ. III). კოკინე პატარა კოკა (სურ., გურ. ჯაჯ.). სირ. qūqā „თიხისაგან დამზადებული ჭურჭელი ღვინისათვის > ქართ. კოკა (წერეთელი 1992, 95).მეგრ. კოკა და სვან. კოკა, საფიქრებელია, უფრო ქართულიდან ნასესხებნი უნდა იყვნენ ვიდრე კანონზომიერი შესატყვისები (გიგინეიშვილი 2016);ახ. ქართ. II. კოკა [Erythroxylon coca] ბოტან. ერთგვარი ბუჩქი პერუს ანდების მთებში. მისი ფოთლები შეიცავენ კოკაინს (coca პერუს ინდიელთა ენიდანაა) – მ. ჭაბ.

ძვ., ახ. ქართ. I. კოლტი ჯოგი, გროვა. „იყო მუნ კოლტი ღორთაჲ მრავალი, მძოვარი მთასა გარე“ (ლ. 8, 32). და ვითარ განვიდა დღესა ერთსა, იხილა კოლტი ქურციკთა და მივიდა მათ თანა (ბალავარ. 35, 33). … არიან იგინი დიდ-დიდთა შინა კოლტსა თევზთასა და რიცხუებსა მათსა მიუთხრობენ (ექ. დღ. 82, 33). …იხი ლო ბევრეული კოლტი ორბთაჲ შედგომილი ბანაკსა მბრძოლთასა (ექ. დღ. 100, 19). ახ. ქართ. კოლტი – ღორის ჯოგი – განმარტავს საბა. კოლტი – ჯოგი აქლემთა ანუ ღორთა (ნ. ჩუბ.). ვითა იჩქურა ახლად ფლორენცას კოლტმან მგელთამან უსირცხჳლოდ (წყობ. 26, 5). კარგი ხერხი იხმარა თებერამ: დასტაცა ტახს ხელი უკანა ფეხებში… და კოლტშივე გადაისროლა გაჯიუტებული (ვ. ბარნ.). ავდგე, თორემ გამართული გუთანი არ მიცდიდეს, …ღო რის კოლტი მოსავლელად (გ. ლეონ.). ქართულში ეს ფუძე შეთვისებული უნდა იყოს სომხურიდან (ქერქაძე 1971, 144-145). შდრ. (სომხ.) կսղտ– კოფტ (ანდრონიკაშვილი 1966). ახ. ქართ., დიალექტ. II. კოლტი (კახ.) ერთნაირი დასორსლებული და გამომწვარი თიხა: გამოწვისას ქურაში მასზე დგამენ გამოსაწვავ ქვევრს – ქეგლ.კოლტ 1. კოშტი, შემკვრივებული, დასორსლებული რამ ცომში, ფაფაში და მისთანაში;კოლტ-კოლტ ქნაჲ იგივეა, რაც დაკოლტევაჲ. ფაფა კოლტ-კოლტ ქნაჲ 2. კოშტი. შემკვრივებული მიწის გუნდა, მიწის კოშტი. მიწაჲ დაკოლტლ, კოლტ-კოლტ ქნილ (ინგ. ღამბ.). 3. კოლტი შედედებული, დაკვეთილი (სისხლი). კოლტ-კოლტი კოლტებად შედედებული, ნაკვეთ-ნაკვეთი (სისხლი…) – ივ. ქეშიკ. კოლტი შედედებული სისხლი. „კოლტები დაყარა ცხვირიდან“ (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.). აგრეთვე: (ქიზ. მენთ., მთ., გუდამაყ., ინგილ., ქართლ.).ახ. ქართ. III. კოლტი ამერიკული დამბაჩა. კოლტი [საკუთ. სახ.] ერთგვარი სისტემის რევოლვერი – მ. ჭაბ.

ძვ. ქართ. I. კომიტი იხ. I. კვიმატი. ხოლო შეიქმნებიან მრავალგზის კომიტნიცა, სასწაულად რადმე მეფეთა სიკვდილისა (S – 1463, II, 66;ხელნაწერის თარგმანი შესრულებულია არსენი იყალთოელის მიერ). საშ. ქართ. კომიტი, კომეტა კომეტი. კუდიანი ვარსკვლავი – ნ. ჩუბ. …იგი არიან ნივთნი ცისა და ქუეყანისა, ზღჳსა, ჰაერისა, ეთერისა, ცხოველთა, ნერგთა, წჳმის, თოვლისა, ძვრისა და კომიტთაჲ (ზღაპ. ელენ., III, ივლ. განქ. 34). ოდესაც კომიტნი გამოჩნდებიან, მოასწავებენ მიწის ძვრას სასტიკთა, ომიანობათა ძლიერთა… (კალმას. II, 287, 23). ძვ. ქართ. II. კომიტი კარისა და სახელმწიფო მოსამსახურე: „პალატა რაჲთა თჳთმფლობელობითი აქუნდეს პოტირიტისობაჲ კომიტთა უვაღრესისა მიმართ წარვლენილთა მათ გამორჩეულთა პოტირიტისთა“ (დიდი სჯ. 338, 26). „და წინაშე კომიტისა დამასკედ მიიყვანეს [ler. = 24 24, 23-24). წინაუძღოდეს კომიტნი რეგონისნი“ [A=199, 125v, 12).

საშ. ქართ. I. კონი თევზის საპყრობი – საბა. ფაცერი, ერთგვარი, ორაგულთ სანადირო ფაცერი – დ. ჩუბ. ზის მას შინა თევზნი მრავალნი და გემოიანი, რომელსა იპყრობენ კონით (ქ. ცხ. IV 305, 18). ყველიერში კონს თევზი არღა მოხვედრია და ის კვირა თითქმის უთევზოდ დაშთომილან (კალმას. 419, 3).ახ. ქართ. მიწის მფლობელობის უფლებამ დაადო ყმას… გადასახადი… კონის თავი (რაც კონს თევზი მოხვდებოდეს, თორმეტისაგან ათი საბატონოდ უნდა გადაიდვას) (ა. ჯორჯ.). ისინი წააწყდნენ ქვის კონსა, რომელიც მდინარის ერთი ნაპირიდან მეორემდის იყო გაბმული (ი. გოგებ.). ს.-ქართვ. *კონა „კალათა;კუნო (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. II. კონოჲ, კონი ორთავე თვალთა ბაიათა მხედვარეობა ერთად შეკრული საბა. კონი, კონოსი (ლათ.) – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. III. კონი ერთი ხელი თამაშობა რამისა.

საშ., ახ. ქართ. I. კონდახი თოფის გარ(ე)შემო ხე გათლილი – საბა. კონდახი (ბერძნ.) თოფის ლულის ჩასასმელი ამოჭრილი ხე – დ. ჩუბ. [მიხომ] თოფის ლულა მიწას დააბჯინა და კონდახზე დაეყრდნო (შ. არაგვ.). [ბახვას] თოფის კონდახით სცემდნენ და ისე მიათრევდნენ პოლიციაში (გ. წერეთ.).ქართული კონდახი თურქულიდან ნასესხებად უნდა ჩაითვალოს: ქონდაქ > *კონდაყ > კონდახ (დისიმილაციურ ნიადაგზე) (გიგინეიშვილი 2016).II. კონდახი [ბერძ. kontakion] ეკლ. მოკლე საეკლესიო საგალობელი. | საეკლესიო წიგნი, რომელიც ამ საგალობლებს შეიცავს.

ძვ. ქართ. I. კონქი «საბანელი»: „მოიღო წყალი, შთაასხა კონქსა“ C, –“მოიღო წყალი და შთაასხა საბანელსა“ (ი. 13, 5). კონქი (λεκάνη,ή) ტაშტი: „და გამოჴდა ცუარი მის საწმისისაგან სავსჱ კონქი ერთი წყალი“ (მსაჯ. 6, 38) – კ. დან.საშ., ახ. ქართ. კონქი „ტაშტსაც ჰქვია“ – საბა. ძვ. ქართ. II. კონქი კამარა, თაღი: „კანკელი დიდისა კონქისაჲ“ (პეტრიწ. 34a, 12). აღმოსავალით იყო კონქი ღმრთით-შჱნებული (მ. ცხ. 66, 9). ახ. ქართ. კონქი, კონქა [ბერძ. kogchē ნიჟარა] არქიტ. 1. „კამარა“ (საბა). 2. მეოთხედ სფეროს მოყვანილობის გადახურვა, ჩვეულებრივ ნახევარ ცილინდრული მოყვანილობის სადგომისა (მაგ., ეკლესიის საკურთხევლის აბსიდისა);კამარა. ჯარშიაც კონქა მოზაიკით იყო მორთული (გ. ჩუბ.).

ძვ. ქართ. I. კორდი «ოჴერი». „იყჳნეს… ვითარცა კუვები კორდსა ზედა ველსა“ pb., – „იყვნეს… ვითარცა კუვები ოჴერსა ქუეყანასა“ (O, ოვსე 12, 11). საშ. ქართ. კორდი „უნამუშავარო მიწა“ (საბა). მოდი და დავსხდეთ, მეფეო, ამოა კორდი მწვანისა (ვეფხ. 1518, 2). ზეით კერძი ახალშენი იყო, ცოტა მისის კორდითა (სამ. IV, 133, 4). კორდნი მწვანენი, ზურმუხტისფერნი (უცნ. 312, 2)ახ. ქართ. „აბა, წყაროვ, მარდო წყაროვ, თამაშობით მომდინარო, კორდი, ველი და ნახნავი ვინძლო კარგად გაახარო!“ (ი. გოგებ.). მეც ჩამოვჯექ ერთ კორდზე, მაგრამ სინესტე ვიგრძენ და ჭიანჭველაც დამეხვია (ვ. ბარნ.).აგრეთვე: (ჯავახ. ბერ., ზედგ., აჭარ. ნიჟ., ჩვენ. ფუტკ., ზ.-იმერ. ძოწ., გურ. ჯაჯ.).1. ძვ. ქართ. *კორდ-: ქართ. კორდ-;ჭან კორდ. მართალია პირობითად მაგრამ მაინც აღდგება ქართულ-ზანური ერთიანობის დონეზე (კლიმოვი, 1964, 114).2. კორდი (სომხ.) კორდ „მაგარი, „დაუმუშავებელი“, „მოუხნავი“, „გაუნაყოფიერებლი“, „ველური“ (გიგინეიშვილი 2016). ახ. ქართ. ტერმ. II. კორდი [ფრანგ. Corde თოკი). ბამბის ან ხელოვნური ბოჭკოს ნაგრეხი ძაფი ძალიან მაგარი – მ. ჭაბ. შდრ. კორდა, – გრძელი თოკი, რომელსაც იყენებენ საჯდომი და ჩორთიანი ცხენების წრიულ ჯირითში ვარჯიშის დროს. ძაღლი დააწვინეთ, კორდა გაშალეთ, საყელურზე ჩააბით… აკრიფეთ კორდის ნაწილი, როცა ძაღლი გაგისწორდებათ (ნადირ.). საშ. ქართ. III. კორდი მახვილი (შდრ. корд) (ალექსანდრ. დართული ლექსიკონი). ახ. ქართ. კორდი ცეცხლსასროლი იარაღი. კორდის ორფეხიდან სროლაც შეიძლება და საგრძნობლად ზრდის ოცეულის ცეცხლის ძალას (თბილისის ფორუმი).

ძვ. ქართ. I. კოტორი ლუკმა;ნატეხი, «ნამუსრევი»;ნახევი: „ამან კოტრისა პურისათჳს განსცეს კაცი“ O, – „ესევითარნი ნამუსრევისათჳს პურისა მისცემს კაცსა“ (pb, იგ. სოლ. 28, 21). „ვერ გამოხჳდე მიერ, ვიდრე არა მისცე დანგისა კოტორი“ (მთ. 5, 26). „არარაჲ ემოსა, გარნა კოტორი ძაძისაჲ“ (ბალ. 85, 19). ახ. ქართ., დიალექტ. 1. კოტორი „პურის მონატეხი“ (საბა). || კვერი. ჩემი შრომა ვეღარ იძლეოდა ვერც პურს არსებობისას, დღიურად საკმარისს, შავი პურის კოტორს გაუცრელს, ბზეზედ დაზელილს (ვ. ბარნ.). 2. (იმერ.) ხის მრგვალი ნამორი. დიალექტ. აგრეთვე: (თუშ. ხუბ., ბოჭ., ცოც., ხევს. ჭინჭ.). დიალექტ. კოტორი ნატეხი, ყუა (პურისა, ყველისა…) ნაგლეჯი (ნისლისა, ღრუბლისა). ვინც აიკიდა გოდორი, იმან შეჭამა კოტორი (ანდაზა, ხევს. ჭინჭ.).ნისლის კოტორი გად. ნისლის ხროვა. ცრიატი ნისლის კოტორი ხან წინ გადაუდგებოდა, ხან გვერდით მოუდგებოდა (გ. ლეონ.). ამხანიგი მყავ ბურდული, კოტორ დაქანავს ნისლისა. – ფხიტუს მაღალო, გადამიშვი, ნისლის კოტორო, გადამრიდე! (ხევს. პოეზ. 746, 12) – ალ. ჭინჭ. 2. კოტორი 1. ზომების მიხედვით დაჭრილი ხე, მორი. – ეზოში კოტრები ეყარა (სვერი);კოტრები მოუტანია გოგიას (მერჯევი);კოტორი დასახერხათ გამოსაყენებელი ხეა (პერევი);ხეს დავჭრით ზომეფში, – დავკოტრამთ. ზოგი ხე დამპალია, ბოღოიანია, ორ კოტორს იქით კაია (ლეღვანი ზ.-იმერ. ძოწ.) იხ. აგრეთვე: (რაჭ. კობახ., ქვ.-რაჭ. მრეწ. I, 330). 3. კოტორი ტარო. „ყანაში ქი მოტეხ კოტორ, ზარით მეიტან (იმერ.);„კოტორსა აქ კოკოტი, იმა ჲა დავწუავთ, დადა საქონელ შევჭმევთ“ (იმერ., ჩვენ. ფუტკ). არა, არ აქ სიმინდ კოტორი (იმერხ. ფაღ., ცინც.). 4. დიალექტ. კოტორი პატარა მამული (მთ. კაიშ.). ფ. ერთელიშვილის ვარაუდით კორტნის ნამყო დროის მიმღეობური მნიშვნელობის ფუძეა (ერთელიშვილი 1970, 233). ჰრ. აჭარიანი ქართულში არსებულ კოტორს სომხურიდან შემოსულად მიიჩნევს და მას ინდოევროპულ შესატყვისებს უძებნის. ალ. ჭინჭარაულის მიხედვით თუ სწორია კოტრ-ძირის სომხური (და არა სპარსული) გზით წარმომავლობა, იგი ქართულს ძალიან ადრე შეუთვისებია, რადგან ჯერ კიდევ კოტორი ბიბლიაშია დადასტურებული (ჭინჭარაული 1997, 66).საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. კოტორი 1. ძვ. „ყურდგლის მართვი“ (საბა), – ბაჭია, ბაცაცა. 2. ახალდაბადებული (ბავშვი);ცხოველის ნაშიერი (პატარა). მიმართა გამჩენს ჩვენმა ჩოჩორმა და მოახსენა ასე კოტორმა (რ. ერისთ.). კოტორი 1. ბაჭია || გადატ. პატარა ბიჭი ან მოზვერი. „კაი კოტორი ყოლია“ (=კაი ბიჭუნა ჰყოლია). „კაი კოტრები ეზდება, მალე ხარები გახთებიენ“ (იმერ. გაჩ.). ზან. კოტორი ბაჭია;2. ნისლის კოტორი, ქულა, ფუმფულა, პირი-მზისებრ ნახეთქი საყავრე მორი (მეგრ. ქობ.). შდრ. კოტოლი პატარა, ცოტაჲ (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ., დიალექტ. III. კოტორი იგივეა, რაც კოტრი. სასამართლოშიც აღარ მიესვლებოდა ქუციკოს. ხარაზი კოტორი აღმოჩნდა (ბ. ჩხ.). კოტორი ფულის მხარჯველი;მფლანგველი, ფლანგვის შედეგად გაღარიბებული. „კაი კოტორი ხარ შენც, მასე თუ ქენი, მიდღემჩი არ გექნება ფული“ (საჩინ. შარაშ.). შდრ. I. კოტრი.

საშ., ახ. ქართ. I. კოტრი ვალის გადახდის უნარდაკარგული, – ვალ აუვალი გაკოტრებული, ბანკროტი. კოტრად იწოდებიან იგინი, რომელთაცა არა ძალ-უძსთ სრულიად ვალისა თჳსისა (სამ. ბატ. დავ. 176, ქვ. 4). კოტრისა საქონლისა აღწერასა დაესწრნან მუნ: მდივანბეგნი ორნი, ანუ ბჭე: მოურავი და ნა[ვ]ცვალი (სამ. ბატ. დავ. 177, 15).ახ. ქართ. კოტრი ან ვალი უნდა გადაეხადათ, ან სახელმწიფო კოტრად გამოეცხადებინათ [საფრანგეთის მთავრობის წევრებს] (ი. მაჭავ. თარგმ.). || ვისაც მთელი ქონება დაეკარგა, – გაღატაკებული. [ზაქარიას] წინ მოუძღვა ჩვენი კოტრი აზნაური ზურაბი (ვაჟა). || ფიგურ. გილოცავთ ახალ წელიწადს, ძველისთვის არა მცალიან: სიკეთეს ვერას შეგვყარა და კოტრიც იყო ძალიან! (რ. ერისთ.) (შდრ. ფრანგ. koter (ფინან.) კოტირება ან სავალუტო კურსი). დასტურდება ამავე სიტყვის ფონეტიკური ვარიანტი კუტრი: ოდეს კუტრად აღმოჩნდეს კაცი, მაშინ მიეცეს მისთვის განცხადება მრთელსა სამეფოსა და მოიკითხონ, ის რა მართებს მისი ანუ იგი ვისდა არს მოვალე (სამ. ბატ. დავ. 177, 21). ჰრ. აჭარიანი კოტრი ფორმას უკავშირებს ძველ ქართულ კოტორს „ნატეხი (პურისა), „ლუკმა“, „ნაფლეთი“, რომელიც, თავის მხრივ, სომხურიდან ნასესხებად მიაჩნია (აჭარიანი 1973, 643). ბ. გიგინეიშვილის აზრით დაკავშირებაა არაა გამორიცხული, ოღონდ სიძნელეს ის ქმნის, რომ ქართულში მნიშვნელობის ევოლუცია არაა დადასტურებული (გიგინეიშვილი 2016).დიალექტ. II. კოტრი იხ. I. კოტორი. მოვათრიე კოტრი (შომახეთი) (ზ.-იმერ. ძოწ.;რაჭ. კობახ).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. კოწოლი «ნათხზენი>, «თხზული თმათაჲ», ნაწნავი: „უკუეთუ დაქსოვო შჳდი ესე კოწოლი თავისა ჩემისაჲ საგუასალსა თანა“ M, – „უკუეთუ დააქსოო შჳდი ნათხზენი თავისა ჩემისაჲ საგუასლსა თანა“ (მსჯ. 16, 13). „დაჰყჳნა შჳდივე იგი კოწოლი თავისაჲ“ M, – „დაჰყჳნნა შჳდნი ნათხზენნი თავისა მისისანი“ (G, მსჯ. 16, 19). „კოწოლნი მისნი ვითარცა ხჱჲ დანაკის-კუდისაჲ“ O, – „თხზული თმათა მისთაჲ ვითარცა ჭედილი, შავ ვითარცა ყორანი“ (M, ქება 5, 11). სადა არს თხემის დალალა, ბეჭთ საშუალთა კოწოლნი? (არჩ. 494, 322, 1). თმა კოწოლსა გველებრ გრაგვნით შეუეშხავს მიჯნურთ წყლული (ა. ჭავჭ.). გარდმოუტევებენ შეგრეხილს თმასა კოწოლთა ყელსა ზედა (კალმას. 555, ქვ. 3).საბასთან ეს სიტყვა გვხვდება -ებ სუფიქსიან მრავლობითში ფუძეშეკუმშული სახით კოწლები. შესაძლოა, სიტყვა ნახური ჯგუფის ენებიდან იყოს შემოსული ქართულში. შდრ. ბაცბური კოწოლ, ჩაჩნ.-ინგუშური (გელენიძე 1974, 16). ახ. ქართ., დიალექტ. II. კოწოლი 1. (ფშ.) კორიანტელი. და რომ გადუხტა [ძაღლი ტურას], მტვერისა კოწოლი დააყენაო, – ამ დროს ეკლიან ჩირგვებში ტურამ შორს ჩაახველაო (ბაჩ.). 2. (ლეჩხ.) ცეცხლის ალი;შეშავება (მ. ალავ.);ალნაკრავი. «კეცი რო შვა ცეცხლში ჩაგიდგამს, ჭადს სულ კოწოლი გასჩენია» (მ. ალავ.). კოწოლი ცეცხლის ალი. ნაფწკიალებს რომ ისვრის – ნაპერწკლებიანი ალი (რაჭ. კობახ.). კოწოლი კვამლი, ოხშივარი. თან მაზდევს ნისლის კოწოლი, შამააბნელა ჴევია (ხალხ., გარბანი (მოხ. ქავთ.). კოწოლა კოწლი ფერის მსგავსი, ალისფერ-მოწითალო (საქონლის ფერის აღსანიშნავად ან ასეთი ფერის საქონლის სახელადაც ხმარობენ) (რაჭ. კობახ.). აღდგენილია ს. ქართვ. ფუძე *კოწ- (ჩუხუა 2000-2003).

ძვ. ქართ. I. კოხლოჲ ლოკოკინა: „კუალად შუენიერებანი იგი ზღჳთ გამომავალნი: კოხლოჲ და პინაჲ“ (ბ. კეს. სწ. 101, 18). შდრ. კოხლიო concha. „ლოფოთქიმან, რომელთა ჰრქჳან კოხლიოს“ (ბ. კეს. – ექუს. დღ. 105, 11). შდრ. კოხლიო (კოხლიოს, კოხილოს) კონხლიო (მძრომ.) ლოფორთქინი. კონქილიო (კონქილიო და კოხლიო მსგავსი არს ლოფორთქინისა, რომლისა სისხლით იტყვიან პორფირის შეღებ(ვ)ასა. კონქუთი იგივე კონქ(ი)ლიო – საბა. კონხლიო იგივე კონქლიო – საბა. კოხლიო ეკლოვანსავით რამეა – საბა. ძვ. ქართ. II. კოხლოჲ „ორღანოა ძვალთა შემმუსრველი“ (საბა). „შეაგდეს სატანჯველსა მას, რომელსა კოხლოჲ ეწოდების“ [ler. = 24 35r, 29-3] (ქერქაძე 1974, 193).

საშ., ახ. ქართ. I. კრინი [ბერძ. კრინონ] ბოტან. „შროშანი ყვითელი“ (საბა). შდრ. ძვ. ქართ. კრინოჲ შროშანი. „იგი იყო მოთხზულ გარემოჲს ვარდითა და კრინოჲთა, რომელ არს შროშანი“ [A = 199 81r, 12-14b]. ახ. ქართ. II. კრინი 1. სიმღერაში – ერთ-ერთი წვრილი ხმა, ზილზე უფრო მაღალი, თქმული ხმის აუწევლად. შემდეგ გალობის ცოდნამ და კრინის ხმამ უშველა [ბერს] (მ. ჯავახ.). კრინით ზმნს. მაღალი ხმით, მაღალ ხმაზე. სადღაც ისმოდა… კრინით თქმული ბაიათი (ა. ქუთათ.). „კრინით ვიტყვით, ბატონო, კრინით! – დაამშვიდა [მან] სიმღერის ხსენებით შეფოლოცებული აღმასკომის თავმჯდომარე (კ. ლორთქ.). 2. იგივეა, რაც კრინტი. და მხოლოდ ცალთვალას ვერ ამოაღებინეს კრინი (მ. ჯავახ.). დიალექტ. კრინი სუსტი კვნესა, სუსტი ხმიანობა. კრინავს სუსტად, მიკნავლებულად ლაპარაკობს (შდრ. ქართლ. კრინცხავს) – ალ. ჭინჭ. კრინი მიღებული ჩანს *კნინი-საგან („მცირე“, „პატარა“, „წვრილი“) დისიმილაციით: ნ… ნ > რ… ნ (გიგინეიშვილი 2016).

ახ. ქართ. I. კრკო მცენარეა, ზაფრანა (დ. ჩუბ.). შდრ. შდრ. ძვ. ქართ. I. კრკონი ზაფრანი, crocum: „მომიპკურებიეს სარეცელი ჩემი კროკონითა“ (O, იგ. სოლ. 7, 17). κρόκος კროკოსი „ზაფრანა“ საბა. კროკო“ (ურუშაძე 1980, 219). საშ. ქართ. II. კრკო: მუხის ხე ან ხილი მისი კენკრა (დ. ჩუბ.). მუხის ხულა – საბა. აიღე გომიზი კრკოსა ოდენი (ფანასკ. 68, 26).ახ. ქართ. კრკო ძვ. 1 იგივეა, რაც რკო. 2. ყურძენი მარცვალმოგრძო და მრგვალი, მოწითანო-მოშავო და საჭმელად გემრიელი“ (საბა). 1. კრკო, ძველი გაგებით უნდა ჰრქმეოდა ხესაც და მის ნაყოფსაც, ე. ი. მუხას ერქვა კრკო > კრკო >კურკო > გირკო > რკო (შანიძე 1980, 136).2. ს.-ქართვ. *გრაკალ- „მუხა“, *გრაკო || *გრკო „რკო“ > ქართ. გრაკალი, გრკო: ზან. კურკა < *გურკალ-, კჷ < *რკუ < *გრკო (ჩუხუა 2000-2003).

ძვ. ქართ. I. კუბა «ოთხკუთხედი» „შეამტკიცი იგი ვითარცა ლოდსა კუბაჲ“ M. – „შეყოფილ არს მისა ვითარცა ლოდი ოთხკუთხედსა ზედ“ (pb., იობ. 38, 38). ძვ., საშ. ქართ. II. კუბა ფარდა;სასძლო, საქორწილო სახლი;საჩრდილობელი;ტახტრევანი. „სხუაჲ ვინმე კაცი (დგა) გარეგან კართა მათ კუბისათა“ (H – 341, 84). „განჰმზადნეთ საჴედარსა ზედა კუბაჲ ჩემი და შემსუთ მას შინა“ (Sin – 11, 87v).მათ ერთად ლხინი კვლავ ნახეს, დგეს სად სანდლისა კუბანი (ნ. ციც. 617, 1171, 2). საშ. ქართ. III. კუბა მიწის ბელტი – დ. ჩუბ.

ძვ. ქართ. I. კუბო. იხ. II. კუბა. „ვითარცა პატიოსანი ქალწული უშინაგანესად კუბოდ შემოივლტოდე აქა“ (მაცხ. 248v).საშ. ქართ. კუბო (არაბ. კუბბაჰ) ტახტრევანი, კიდობანი;გიჭვრეტდი კუბოსა შიგან მჯდომია (ვეფხ. 378, 3). მაშინ უბრძანა ორთა დიდებულთწასვლა და შეკაზმა კუბოსა აქლემთა ზედა (ამირან. 26, 6). როდამს ზედა ხალასისა ოქროს კუბო გადაადგეს (შჰნ. I, 1817, 1) აფრასიობის ქალი ვარ, კუბოსა ვიჯდი ჩრდილითა (შჰნ. II, 4314,1). რათა შეუქმნას კუბო ჯუარსა მას (ქ. ცხ. IV, 91, 22). კუბოსა ჩასვეს, დაფარეს, მას დაუკლიტეს რაზები (თეიმ. I, 67, 113, 3).საშ., ახ. ქართ. II. კუბო მიცვალებულის ჩასასვენებელი ყუთი. „კუბო! ძეს მოწესე მკუდარი… კუბოსა შინა (ქ. ცხ. IV, 370, 20). უკვირთ, მკვდარი ვერ გაჰყარეს, კუბოზედან შემოჰკროდა (თეიმ. I, 91, 227, 4)ასწიეს კუბო და წაიღეს გალობითა და ტირილითა (ილია). სიტყვა შემოსული ჩანს ლათინურიდან (შდრ. ლათ. Cub-are „დაბანაკება“, „მიწოლით ყოფნა“, მშვიდად წოლა „,რბილი ადგილი მისაწოლად“. ლათინურთან დაკავშირება ეკუთვნის იუსტ. აბულაძეს. მაგრამ ვფიქრობთ გასათვალისწინებელია ბერძნული kýbos „კუბური ფორმის სხეული“, „კამათელი“, რამდენადაც ამოსავალი თუ არა, ერთ-ერთი მნიშვნელობა არის „კუბური ფორმა“ (გიგინეიშვილი 2016). საშ. ქართ. II. კუბო: (თ.-ოსმ.) ხორცმეტი გაუხეთქა კუბო ფარისა და განავლო მჴარსა შიგან (ბ. ეგნატ. 707,1 8). ფარის კუბოს შუბი მიკრა (არჩ. 327, 693, 4).დარაკა ყელსა მეკიდა, კუბო ყალმაგი გესრული (შჰნ. I, 1509, 4). კუბო ყალმაგი (თურქ. კუბო ყალმაგი) ჯავშანი, ხვაფთანი, ჯაჭვი საკურტაკე. აქედან: თ. -ოსმ. კუბო ყალმაგი, ჯავშანი.

საშ., ახ. ქართ. I. კურტანი 1. „სატვირთავი მაღალი, პალანი “ (საბა), – ტვირთის საზიდავი კეხი (სახედრისა). ვირის ზურგს ვირის კურტანი მოუხდებაო (ანდაზა). 2. საზურგული – ადამიანის მიერ ზურგით ტვირთის საზიდავად. ერთხანს კურტანიც ეკიდა [ბოჩს]. ხან რიონზე სვანეთიდან ტივებს აცურებდა (რ. გვეტ.). კურტნის მუშა ძვ. საზურგულით ტვირთვის მზიდავი მუშა. იხ. აგრეთვე: (გურ. ჟღ., ჯაჯ., აჭარ. ნოღ. VII, 34.).შდრ. ძვ. ქართ. I. პალარ-კურტამი: მივეცით ერთი ჯორი პალარ-კურტამითა (საბუთ. 1: 21). ძვ., საშ., ახ. ქართ. პალან-კურდანი: „შეკაზმული მოვაჴსენე სამოცდათხუთმეტი დუკატი, ერთი პალან-კურდნითა შეკაზმული დიდად კ(ა)რგი ჯორი“ (საბუთ. 27: 27). უნაგირი, კურდანი და ყოველი შეურაცხი სამსახურებელი თუალითა და მარგალიტითა… განტენიან (ქ. ცხ. II, 233, 7).ახ. ქართ., დიალექტ. II. კურტანი (ქართლ.) ორი ფიცარი სახურავის წვერზე (კრამიტების თავის დასაფარავად) – ქეგლ. დიალექტ. კურტანი 1. სახლის სახურავის ფერდების შეერთების ადგილი, ღარიან კრამიტით დახურული. სახურავს რო დაჰკუთხამ, ორ კუთხეს რო შეჰკრამ, იმ შეკრულზე საკურტნე კრამიტს დააფარეფ, ეგ არი კურტანი (კარალ.). ეხლა ამ სახლსა ოთხი კურტანი აქს, ზოგს მეტი აქს, ზოგის – ნაკლები (კარ.). აგრეთვე ატ., ბაზ., დ. თონ. 2. იგივეა, რაც კურტნის კრამიტი. კურტანი მორკალული კრამიტია;სახლის შუაში ყველაზე მაღალ ადგილას რჩება ხანი;აქ უკეთეფთ კურტანს (სამთ.). დათვლა უნდა, რამდენი ცალი კურტანი ეჭირება (ძეგ.). კურტნის კრამიტი ღარისებური კრამიტი, თავვიწრო და ბოლოგანიერი. კურტნის კრამიტი სხვანაირია, დასახური – სხვანაირი (ქართლ. ლექსიკ.). გაუთლიდი საშენ ქვას პირს და გაუკეთებდით უკან კურტანს (ქვ. იმ. მრეწვ. I, 309). კურტანი გარეთა კუთხის თავი ქვით ნაშენებ კედელში (მოხ. ქავთ.). კურტანი: სახლის სახურავზე კუთხეებში დაცემენტებული ადგილი, რომ წვიმის წვეთები არ ჩავიდეს (ვ. სომხ.).„კურტანი“ – ქვის კედელი მდინარის კლდოვან ნაპირზე (სვან. ლიპარტ.). კურტამი (რაჭ.) ხის (ან) ქვის) ნაგებობა მდინარის ნაპირზე – ხიდის დირეების დასყრდნობი – ქეგლ.კურტამ – ხიდის საყრდენი ხის ჯარგვალი;ქვით ამოვსებული. კურტამი ფიცრის შემკრავი ზან. (ლაზ. თანდ.). შდრ. ყურწამ ხიდის ბურჯი. „ყურწამების გაკეთებას შჭირდება დრო, თორე მემრ, ჴიდის გადებას ერთ დღეიც არ უნდ (თუშ. ცოც.).შესაძლებლად მიგვაჩნია, რომ კურტანი < კურტამი;კურტამი კი წარმომავლობით იგივეა, რავ ძველსავე ქართულში დადატურებული კურტიმალი „ზღურბლი“. შდრ. კურტიმლები, კურტამები, კურტი „კარის კამარები“ – საბა.დიალექტ. III. კურტანი ჩვარი, ძველი ტილო, ძველმანი ახლა შეხუვა კურტნებში (ინგილ. იმნ. 196, 14, ღამბ.). შდრ. (თურქ.) კორტუმ

საშ. ქართ. I. კურტუმი «ფრინვლის გავა» (საბა). ბეჭ-მკერდი, კუზი და კურტუმი გაქვს უკუღმართი (ბეს. 98, 6). ახ. ქართ. კურტუმი ფრინვლის სხეულის სულ ბოლო, ცხიმოვანი ნაწილი. ქათმის კურტუმი. – [იხვს] გამოუჩნდებოდა წყლიდან მარტო კურტუმი და წითელი ფეხები (ი. გოგებ.). [კაჭკაჭს] კურტუმს უკან ზურგი სულ უჩანდა და გაწიწკნილსღა ჰგავდა (თ. რაზიკ.). || მწერის ზურგის ბოლო. დედალი კალია თავის კურტუმით, რომელზედაც ნემსივით ოთხი წვეტი აბია, პატარა ორმოსა თხრის (ი. გოგებ.). ◊ კვერცხის კურტუმიკუთხ. (ქართლ. კახ.) კვერცხის ფართო ბოლო, კვერცხის ძირი. ს. ქართვ. *კურტუმ-კურტუმო ხათ. kut ღვიძლი (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. II. კურტუმი / კორტუმი არს ქურქუმისა თესლი (ფანასკ. 419, 10). აჭამე სახურეტელი, რომელი იქმნების კორტუმითა (ფანასკ. 234, 30). III. კურტუმები ხიდის დასაყრდენი თავები მოპირდაპირე ბოლოზე (მოხ. ქავთ.). ქვის კედელი მდინარის კლდოვან ნაპირზე (ლეჩხ. ალავ.). იხ. II. კურტანი.

ახ. ქართ., დიალექტ. I. კურცხალი, კურცხალა ორი წლის უხნავი მიწა. შდრ. კრცხალი ორ წელ უთესველი ნარბილი (საბა).ჩიტი ეკალს შეეხიზნა და ტოროლა –კურცხალსაო (ანდაზა). კურცხალი მოხნული, დასვენებული მიწა, რომელზედაც რამდენიმე წელიწადი არაფერი დათესილა (ჯავახ. მარტირ.). კურცხალი ყანაში მოუხნავად დარჩენილი ადგილი, გუთანი რომ ვერ მიუდგება და ვერ გამოხნავს (კავით ჩაახნავენ ხოლმე) (ჯავახ. ზედგ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. ფუძე *კურცხ- „ბელვა, თიბვა“ (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. II. კურცხალი მსხვილი ცრემლი. ბავშვს. თბილი კურცხალით ლოყა ეწვება (გ. ლეონ.). [გვადიმ] იმდენი იცინა სანამ თვალებიდან კურცხალი არ გადმოყარა (ლ. ქიაჩ.). [არსენა] მიტრიალდა და ლოყებზე რამდენიმე კურცხალი ჩამოუცურდა (მ. ჯავახ.). | მსხვილი წვეთი (ცრემლისა). ესმას საცოდაობის შემხედვარემ ცრემლის კურცხლები გადმოყარა თვალებიდან (გ. წერეთ.). შდრ. კურცხლი ძვ. კუნცხი, მწარე ცრემლი (საბა). ნ. მარის აზრით, კურცხალი აგებულებით რთული სიტყვაა და წარმოდგება ორი კომპონენტის შეერთებისაგან: ყურ „თვალი“ + ცხალი (< წყალი) „წყალი“ (მარი, II, 1936;102;362). ნ. მარისეული დაშლა და გაზიარება მისაღებად მიაჩნია ბ. გიგინეიშვილს, მისი აზრით *ყურ-წყალი ჯერ *ყურ-ცხალად შეიძლებოდა ქცეულიყო, ხოლო მომდევნო დისიმილაციის შედეგდ (ყ -ხ > კ-ხ) (გიგინეიშვილი 2016).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. I. კუტი – თათართა ენაა, ჟამთა ვითარებით შემოუღიათ, ქართულად საპყარია – საბა. კუტი დავრდომილი: „ღირს ვიქმენ მე, უღირსი და ცოდვილი საბა კუტი, დაწერად ჴელითა ჩემითა წმიდასა და ჭეშმარიტსა წიგნსა გამოცხადებისასა“ [H=1346 208r). ფერხზედ დგომა არ შემეძლო, კუტი ვიყავ (სამ. VIII, 752, ქვ. 13). არამედ ამან პაატამ (რომელსა უჴმობდნენ წუწკად უძლურებისათჳს რამეთუ იყო კუტი) უმეტესად შთაუდვა ლევანს მტერობა გიორგი მეფისა (ქ. ცხ. IV, 726, 1). უტყვს ენას ძღვნიდა, ყრუს – სმენას, კუტს-საპყარს –სლვას შვენიერსო (დ. გურამ. 75, 94, 3). დიალექტ. კუტი დავრდომილი, საპყარი. „ჩემ ძმას კუტი ქალი ყავდა, წელში მოკაკული“ (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. კუტი ადამიანი, რომელსაც ფეხები არ ემორჩილება, სიარული არ შეუძლია, – საპყარი. [კატო] კუტივით იჯდა ერთ ალაგას (ნ. ლომ.). უღრუბლო საღამო შემოდგომისა კუტსაც კი ფეხს აადგმევინებდა და გარეთ გამოახედებდა (ილია).სიტყვა კუტი ხშირად დასტურდება სხვადასხვა სინტაგმებში. მაგ.:კუტი: ხალხი „კუტ ლობიოს“ ისეთ ჯიშთა ჯგუფს უწოდებს, რომელიც მხვიარა არ არის და პატარა ბუჩქის მსგავსად იზრდება (ჯავახიშვილი V, 1986, 57, ზ.-იმერ. ძოწ., ჩვენ. ფუტკ., ზ.-აჭარ. კობერ.). კუტი ჯაგი დაბალი, განზე გასული ჯაგი. რო არ იზრდება, დაბალი ხეები რო არი, კუტი ჯაგი ჰქვია იმასა (ატ., ქართლ. ლექსიკ.). კუტი ბალახი ბალახი ერთგვარი;ხმარობენ წამლად ფაღარათის დროს. კუტ ბალახსა დაბალი და თეთრი ყვაილი აქ, მოსაჭრელი წამლია (ქვ. ჭ., ქართლ. ლექსიკ.). კუტი მატყლი მოკლებეწვიანი მატყლი. მოკლე მატყლია, ვერა ვწეწამთ ხომე კუტ მატყლსა; რო გადასაყრელი იყვეს, ეგრეთიც არ არი;სამუთაქე მატყლია. ნაცვეთ მატყლსაც ეძახიან კუტ მატყლსა, მოკლე ბეწვები რო აქ (ატ., ქართლ. ლექსიკ.). კუტი ქვაბი პატარა, უყურო ქვაბი (ჯავახ. მარტ.). კუტი ლამპა იდარე ლამპა. კუტი ლამბაი ჭრაქია ლამპა. ბუხარში შევდგემდით კუტი ლამბას და იქიდამ გვინათებდა“ (ად., ჩვენ. ფუტკ.). კუტი ქვა გლუვი, უნაპირებო ქვა (მდინარისა) ერთ საკირესა ათი ურემი თაღის ქვა, ოცდაათი ურემი კუტი ქვა უნდა (მეჯვრ., ქართლ. ლექსიკ.). ძვ. ქართ. II. კუტი – იდვა ზედა კერძო კარაულისა კუტი სიმინდოჲსაჲ აღიღო და შეტყოცა გლახაკსა მას … ხოლო მან აღიტაცა და მიიქცა მოყუასთა თანა და ჰრქუა თჳთ ჴელითა მისითა მოვიღე პური ესე [A= 199 39v, 3-9a]. კუტი პური. რომე თორნეშიგა ჩავარდეს და გამოცხვეს ნაცრის ძალი შიგ დარჩების (კარაბ. 435, 14). ახ. ქართ. კუტი თონეში ჩავარდნილი (და ნაკვერცხლებზე გამომცხვაარი) პური. ვინ დასდევს ბებრის ქორწილში კუტსა და ქერის ლავაშსაო (ხალხ.). [მირონას] ვანო კუტსაც არ გადაუგდებდა ნახშირ-ნაღვერდლიანს (ვ. ბარნ.)… მეზობლიანთასაც არ უდევთ, რომ ისესხო ორიოდ კუტი მაინც (ა. ერ. -ხოშტ.). კუტი დახალვისას გაუშლელად (დაუბატავად) დარჩენილი სიმინდი. მე რო სიმინდი დავახალე, ერთი ცალი არ დაბატდება, სუ უნდა კუტათ იქცეჲ (წილკ.);ჩვენ სუ ჩვეულებრივ სიმინდსა ვხლიდით, ათასში ერთი თუ დარჩებოდა კუტათა (ძეგ. ქართლ. ლექსიკ.). პური თუ ჩაუვარდათ თონეში, კუტი ეწოდება (ქიზ. მრეწ. III, II, 10). კუტი ჩავარდნილი პური (ქართლ. მტკვ. ჩრ. III, II, 124). ახ. ქართ. III. კუტი ტექ. საცემი მექანიზმის დეტალი. ორთქლის უროს კუტი – ურნალის კუტი.

ძვ. ქართ. I. კუტალი || კუტალაჲ (ბერძნ.) სასმისი: „(მივსცენ) სხუაჲ ბროლისა წყლის სასუმელი, პირ-ცხავი კუტალი ერთი“ (პეტრ. 34, 6). „კუტალი ოქროჲსაჲ, სავსჱ სასუმლითა რაჲთმე ტკბილითა ვითარცა თაფლითა“ (მარკ. 251r). „იოვანე გაცუეთილმან კუტალაჲთა ღჳნოჲ მომართუა“ (პარხლ. მრავალთ. 611v, 30-31a). საშ. ქართ. კუტალი (ბერძნ.) ხის ციცხვი;ან ბაღის სარწყავთა ჩარხთა გარშემო მოკრული თიხის ქილა – დ. ჩუბ. თუ ჯამი შესტყორცნო, კუტალსა შემოგტყორცებს (ვისრ. 264, 16). ერთად კუტლად ფუკისად გაყიდიან (ქ. ცხ. II, 128, 13). ჩაყარენ კუტალსა და ჩადევ ყუერბთა მჭედელთასა ანუ თორნესა… (ფანასკ. 355, 17). ახ. ქართ. კუტალი 1. ხის კუმკუმა (საბა), – ხის ჭურჭელი ტუჩიანი წყლისთვის, ხის სარწყული. ტყის მასალისგანვე კეთდება… კუტალი (ი. გოგებ.). [სანდალა] წამოდგება… და მოიწაფებს კუტლით წყალს (ს. მგალობ.). 2. ძვ. პატარა ქოთანი, – კოჭობი. ღრიანკალი ახალსა კუტალსა შიგან ჩააგდონ და ვეცხლსა შემოსდვან («წიგნი სააქიმოჲ»). 3. (ქიზ.) საცობი ვიწროპირიანი ჭურჭლისათვის, – პირსაცავი. «კოხტად და მაგრად შეგრეხილი კავი ქალისა» (ს. მენთ.). კუტალის ფონეტიკურად ცვლილი ფორმები კი უნდა იყოს: კუნტალი „თუნგის მსგავსი ხის ჭურჭელი“. გოგო, მათხოვე კუნტალი, ამოვიღო და ვსვა წყალი (ზედუბანი, ზ.-იმერ. ძოწ.). კუტუ, ყუტუ თ. ლაგინა (ლაგინას გურიაში პატარა საწყლე დოქს ეძახიან თუჯისას (შან.). კუტოჲ თუჯის პატარა თუნგი ძუძუთი. კუტოებ ქისტეთითა მოგვქონდის (თუშ. ცოც.). აღდგენილია, ს.-ქართვ. *კუტ- „ჭურჭელი, სასმისი“ (ჩუხუა 2000-2003). დიალექტ. II. კუტალი 1. მჭიდრომარცვლიანი, კუმსი მტევანი. კუტალი მტევანი არ მიყვარს ყურძნისაი (კავთ.). 2. მსუქანი, მკვრივი (ბავშვი). კუტალი ბამშვი ძნელათ გახდება ავათა (კავთ. ქართლ. მესხ.). კუტალი მტევანი. კუტალი მტევანი შაკრული მტევანი, ძიელ შაკრული, როგორც კუტალი“ (ქართლ., ასათ.). შდრ. I. კუტი.დიალექტ. III. კუტალი მაყვალი. მაყვლის ერთ-ერთი სახე, ტყეში იზრდება, ისხამს მოგრძო ნაყოფს, მიწაზეა გართხმული. შვინდი, ზღმარტლი, ასკილი, ჟოლი, კუტალი მაყვალი ხომ ყველგან არის (ბ. „ნაკ. ქთ“. რაზიკ., ქეშიკ.). იხ. I. კუტი. შდრ. IV. ◊ კუტალი კავი კუთხ. (ქიზ.)

ძვ. ქართ. I. კუფხალი «მარცუალი»: „არცა კუფხალნი ვენაჴისა შენისანი შეჰკრიბნე“, G, – „არცაღა მარცუალი ვენაჴსა შენსა აღკრიბოთ“ (pb., ლევიტ. 19, 10). „რომელი (შეჰკრებნ) კუფხალსა სთულებასა შინა“ (O, მიქია, 7, 1). იხ. აგრეთვე: მეკუფხლე, მოკუფხლვა, მოსაკუფხლველი, საკუფხებელი.კუფხალი მტევანი: „აღმოხაზეს უკუე მწულილი კერძოებითითა და შრომისმოყუარებითითა ჴელოვნებითა თითოეული ფერჴთაჲ, სუროსა და ვენაჴთა რტოებსა კუფხალთა თანა აღმომაცენებელთა“ (ფლავ. 12: 2, 9). დაბადების თარგმანითგან ირკვევა, რომ ძველად ეს ტერმინი მარტო ყურძნის მტევნის რამდენიმე მარცვლიანი რტოს, ანუ ბურძღენის აღსანიშნავად კი არ იხმარებოდა, არამედ ზეთისხილისთვისაც ამავე ტერმინს ხმარობდნენ. „ვითარცა კუფხალნი მომსთულებელისა ზეთისხილისანი ორნი, ანუ სამნი მწუერვალსა ზედა ზენა კიდესა, ანუ ოთხნი, ანუ ხუთნი რტოთა ზედა მისთა დაშთომილნი ზენა კიდეთა“-ო. ამ წინადადებითგანაც ჩანს, რომ კუფხალი აქ ყურძნის მტევანის კი არა, არამედ ზეთისხილის კუთვნილებასა ჰნიშნავს (ჯავახიშვილი V, 1986, 318). საშ., ახ. ქართ. კუფხალი „მტევნის რტო“ (საბა). მტევნის რტო, რომელზედაც ორი, სამი კიმპალია. მტევანს ბურძღენებზე ორ-ორი, ზოგჯერ სამი მარცვალი ასხია ხოლმე, ასეთ რამდენიმე მარცვლის შემცველ ბურძღენსაც თავისი სახელი ჰქონდა და კუფხალი ეწოდებოდა და ეწოდება ახლაც (ივ. ჯავახ.). [გულნაზს] ყურძნის მტევნიდან დაენანა კუფხლის აგლეჯაც (ვ. ბარნ). დიალექტ. დასტურდება ფონეტიკური ვარიანტები. კუფხალი, კუფხალა, კოფხალი, კუმფხალი, კუმხალი (ლ. ასათ.).არნ. ჩიქობავას აზრით „კუმხ იგივე კუფხ – არის;ამ უკანასკნელში „ფ“-მ-საგან უნდა იყოს მიღებული ხ-ს მეზობლობაში (ჩიქობავა 1938, 134). საერთოქართულისათვის აღდგენილია *კაფხ-ძირი (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). საშ. ქართ. II. კუფხალი ძვ. „კალათი, ხახალი“ (დ. ჩუბ.). შდრ. ლათ. – ბერძნ. cophhinus კალათა.

საშ., ახ., ქართ., დიალექტ. ქართ. I. ლაბი ბაზრაყატუნისა: ლაბი ბაზრაყატუნი ამას ქუიან, რომე ბაზრაყატუნი ცოტათი წყლითა მოხარშონ (ფანასკ. 102, 1-2). ლაბი საჭმლის (ლობიოს, ბრინჯის, ტყემლის და მისთანათა) ხარშვის შედეგად წარმოქმნილი შედედებული სქელი მასა, ლაბი გეიკეთა ლობიომ (ტაბაკინი). ზოგი ტყემალია, ლაბი არ იცის, არ შეიკვრება, წყალი ცალკე წავა და ტყემალი ცალკე (იქვე, ზ.-იმერ. ძოწ.). ლაბი გარო. გალაბვა წვნიანი ან ფაფისებური სითხის (საჭამადის) ზედაპირის შესქელება, თავზე თხელი აპკის გაკეთება, გაროს მოყენება (იმერ. ქავთ. III). ლაბი (გურ.) ნაღები (რძისა) – ქეგლ. ლაბი თხელი ფენა, რომელსაც მოიგდებს მოხარშული ლობიო (ფაფა და მისთ.).ბრინჯის ლაბი, როგორც ნაღები ზან. (ლაზ. თანდ.). იხ. I. ლაბასაშ. ქართ. II. ლაბი (ხე) ხიჩატელი ერთი (ნ. ჩუბ.). იხ. II. ლაბასაშ. ქართ. III. ლაბი (არაბ.) გული ხისა ან კაკლის (დ. ჩუბ.). იხ. II. ლაბა.IV. ლაბი, ლამბი თასმა, ბაწარი. იგ ლაბები ზუჩის შესწყდათ, ერთმანერთსა ჯაჭვსა ზიდეს (შჰნ. III, 845, 3). ვფიქრობთ, რომ ლაბი < ლამბი;ლამბი შესაძლოა ნასესხები იყოს ახალი სომხურიდან (შდრ. (სომხ.) ļambak „მარყუჟი“: – ak ელემენტი სომხურში აფიქსით სიტყვა შემოსულია lamb ფორმით (გიგინეიშვილი 2016).დიალექტ. V. ლაბი: ბიჭების თამაშობაა;ბრტყელი კენჭების მიზანში სროლა (მესხ. მაისურ.). შდრ. (ლათ.) ლაპის ქვა.

საშ. ქართ. I. ლაბა მოსქე(დ) იწვდებოდეს –საბა. ლაბა ექსტრატი, წვენი და მისი ლაბა გამოვიღოთ, და იისა ზეთი ჩაურთოთ (ფანასკ. 392, 34). მუდამ სელის ლაბა შემოსდევ (კარაბ., 365, 22). შდრ. წვენი ლოაბი ნახარში (კარაბ. 65, 2). დანაყენ წამალნი, ხმელი დაალბე, რომელთა ლოაბთა გამოღება ხამს ვითა ბიის კურკა (კარაბ. 65, 1). ახ. ქართ. ლაბა 1. ქიმ. სქელი, ფაფისებური მასა. ერთ-ერთ ცდაში მოცემულია სილიციუმის ლაბის მიღება («სახალხო განათლ.»). ◊ მგრგვინავი ლაბა ერთგვარი ასაფეთქებელი მასალა აფეთქებისათვის და დინამიტის დასამზადებლად. 2. კულინ. საჭმელი – გაცივებით შესქელებული ხორცის (ან თევზის) ნახარში, რომელშიც არის ხორცის (თევზის) ნაჭრები (შდრ. ლაბი). დიდება ლაბასა წვენისა შენისა! (გ. ლეონ.). დიალექტ. ლაბა გარო. გალაბვა. წვნიანი ან ფაფისებური სითხის (საჭამადის) ზედაპირის შესქელება, თავზე თხელი აპკის გაკეთება, გაროს მოყენება (იმერ. ქავთ. III). ბალს გამობურკავ, ადუღებ შექერწყალში, თან ლაბას (ქაფს) მოხდი (ზ.-აჭარ. კობ. 143). ლაბა: კირს (ქვიშასა და ცემენტს) რომ აურევენ, მანამდე ზელენ ნიჩბებით, სანამ ზემოდან „წვენს“ არ მოიგდებს. ამას უწოდებენ „ლაბას“. „მაგდენი ზელვა აღარ უნდა, უკვე ლაბა გაიკეთა“ (გ.-კახ. სახლთხ.). ლაბა კორკოტისა და მისთ. წვენი) (ალგ. სალარ. 150). აგრეთვე: ლაბო (შ. კახ. მრეწ. III, II, 39, აჭარ. ნიჟ., ქართლ. ჩრდ. მტკვ. მრეწ. IV, II, ქიზ. მენთ.). ლაბდო (იმერ. ქავთ. III). მკვლევრების აზრით: 1. ლაბა (არაბ. ლუბბ „გული“) საუკეთესო ნაწილი, ემულსია, ექსტარტი, წვენი (იუსტ. აბულაძე 1940).2. ქართული ლაბი, ლაბა < თ. ლაფა (რუხაძე 1988, 148). 3. ეს, ჯერჯერობით პერიფიული ხასიათის, ლექსიკური ერთეული წარმოადგენს იმ საერთო ქართველური ზმნური ფუძის არქეტიპულ სრულხმოვნიან მოდელს, რომელიც აღდგება ქართ. ლბ-ობა, ლბილი;მეგრ. ლიბ-: ლიბუ „რბილი;ჭან. ლობ-/ლიბ-: დოლობინუ „ლბობა“ დოლიბინუ. დაალბო“ ფუძეთა შეპირისპიებით. არნ. ჩიქობავას მიერ ნავარაუდევი არქეტიპი *ლაბ-ვფიქრობთ, რეალურად ვლინდება ზოგ დიალექტში: ლაბი (გურ., ზ.-იმერ.) ღომის, ბრინჯისა და მისთანათა ნაღები დუღილის დროს შედედებული ნახარში თევზისა და სხვათა (შარაშ., ძოწ.). როგორც ჩანს, ამავე ფუძის ვარიანტებად გვევლინება: ლაბა, ლაბო, ლამბი (არაბული 2001, 50). აგრეთვე ლაპა, ლაპო, ლოპო და მისთ (იქვე , სქ. 1). საშ., ახ. ქართ., დილექტ. II. ლაბა: რომე არის აფსკასა და ტუინისა საბურავსა შუა (ფანასკ. 4, 30-31). ლაბა / ლაბ-ი „გული ხისა ან კაკლისა“ (დ. ჩუბ.). ლაბა [ხის] ქერქის შუა ტყავი (ქართ. მტკ. სამხ. მრეწ. II, II, 150, 1982). შდრ. ლებანი. ლებერი, ლებანი, ლებერია, დიდლებნიანი;ტუჩფართო (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ. III. ლაბა (ხე). ხიჩატელია ერთი საბა. ახ. ქართ. ლაბა [Ribes alpinum] დაბალი ბუჩქი, რომელსაც აქვს მტევნებად შეკრებილი ერთსქესიანი ყვავილები და დანაკვთული ფოთლები;ისხამს წითელი ფერის წვრილსა და მრგვალ ნაყოფს, რომელიც იჭმება,– მთის მოცხარი (სინონ. მოხევ. ხუნწი, თუშ. ხევს. ალუდა). ლაბა მთის მოცხარი (ა. მაყ.). დიალექტ. ლაბა არახილზე ცოტა უფრო მსხვილნაყოფიანი მცენარეა, ტკბილი, – ლუყურტი (კლდ., ალგ. სალ.). საშ. ქართ. IV. ლაბა (სპარს.) უღელი ხართა (დ. ჩუბ.). დიალექტ. საყევრის უღელი, დახრილბოლოებიანი (ქიზ. მენთ.). ახ. ქართ., დიალექტ. ლაბა 1. რქებდახრილი ხარი (სინონ. ბელეშა). ლაბა ხარი. || ხშირად ასეთი ხარის საკუთარი სახელი. ერთ ბედ ქვეშა ვართ, ლაბავ მე და შენ (ილია). პოეტად ვიხსენიები, / თუმც ხარი ვარ ლაბაო;/ ჩემისთანები ბაგებზე / ასი, ათასი აბაო (ვაჟა, 387, 13). ლაბა „კარგი ძროხა, მოწითალო ფერისა“ (ჯავახ. ბერ.). ლაბა გადატ. დაცოლშვილებული, საზრუნავშეყრილი კაცი (ქიზ. მენთ.). დალაბავება „რქების დახრა: გადატ. „ხის გამრუდებას, ტანისამოსის კალთის დატოლმეტებას და სხვ. ანდაზაა: კაცი სანამ უცოლოა, ჭოტაა, ცოლ რო შაირთამს – დალაბავდება, შვილი რო ეყოლება – დოლა გახდება“ (ქიზ. მენთ.). ამ სიტყვის შესახებ არსებობს შემდეგი მოსაზრებები: 1. ლაბა, ლა-ბამ (შესაბმელი, უღელი (ერთელიშვილი 1969, 156, 157). 2. ლი-ლბი ლშხ, ლილბი „დატვირთვა, საპალნის აკიდება“. შდრ. ლიპარტელიანი ილბი „ცხენით ტვირთს ეზიდება, იტვირთება“, ლბარ „საპალნის ტვირთები“. როგორც ჩანს, ამოსავალ *ლაბ-ძირს „უღლის, სათარის“ სახელური და „უღელში შებმული ხარებით ტვირთის გადათრევის“ ზმნური მნიშვნელობები უნდა ჰქონოდა (კელაურაძე 2013, 8). 3. ვვარაუდობთ, რომ ქართული ლაბა „უღელი“ მომდინარეობს სპარსული სიტყვიდან ლობად „ჯორის უღელი, ხოლო ჯორის, ცხენის თუ ცალი ხარის უღელი „ცალუღი“, „მარტუღელი“ მოკლე თავბოლო ჩამოხრილი უღელია, სპ. > ლობად > ლაბა.

საშ., ახ., ქართ., დიალექტ. I. ლაგაზი 1. «ტალახი ძნელად გამოსარეცხელი» (საბა);ახ. ქართ. ნოტიო თიხნარი ნიადაგი. ნოტიო ნიადაგის აღმნიშვნელია ლაგაზიც…, ლაგაზი მიწის თვისების აღმნიშვნელ და დამახასიათებელ სიტყვად გურიაში ახლაც ცოცხალია (ივ ჯავახ.). 2. კუთხ. (გურ.) «მაგარი, ძარღვებიანი, ძნელად დასამუშავებლი ხის მასალა» (გ. შარაშ.). სათემო მიწათსარგებლობის გვერდით სახატო მიწათმოქმედებაც ყოფილა. სახატო მიწებზე მოწეული ხორბალი „წმინდა ფქვილის“ სახით რელიგიურ დღესასწაულებზე გამოიყენებოდა. სახატო მიწათმოქმედების გვერდით ადგილი ჰქონდა ღვთისადმი „ლაგიზ // ლაგუზ“ ყანების სახით მიწის შეწირვის წესს. ლაგიზ // ლაგუზ დაბრ, პირდაპირი თარგმანით „საგვიზე“ ყანები, სახატო, შეწირული მიწის კატეგორიას მიეკუთვნებოდა. მასზე მოყვანილი ხორბლიდან მიიღებოდა „წმინდა ფქვილი“. „წმინდა ფქვილს“ შემოდგომაზე გადარჩეულ ხორბლის თავთავებიდან ღებულობდნენ (ფირცხელანი 2000, 319-323).ახ. ქართ. დიალექტ. II. ლაგაზი კუთხ. (ქართლ. კახ.) ერთგვარი ადგილობრივი ჯიშის ღორი, სადა ბალნიანი («დიალ.»). ახ. ქართ., დიალექტ. III. ლაგაზი ნაგაზი. საღორის კარსა გეძინა, გვერდ გიწვა შავი ლაგაზი, ტოტიტოტ გადაგეხვივნა (ხალხ.). ლაგაზა, ლაგაზი 1. ძალიან ავი, ძნელად დასამორჩილებელი ჯიუტი ძაღლი (ფშ. გოგატ.). ახ. ქართ. IV. ლაგაზი კაცის საკუთარი სახელია თუშეთში. ცოლს ეტყვის გიგის ლაგაზი: «წამალ ამიწყე ხანზედა» (ხალხ.). შემოგეხვივნენ ქისტები, ციხეო ლაგაზისაო (ხალხ.). ვფიქრობთ, რომ ზემოთდასახელებული II, III, IV ლაგაზი < ნაგაზი.

საშ., ახ. ქართ. I. ლაგანი, გარდაშლილი ტაშტი უფროვე თიხისა (ნ. ჩუბ.). ლაგანი (სპ., თურქ.) სპილენძის დიდი თასი., ძვ. ტაშტი. მუთაქას თან ახლავს… საბანი;შემდეგ სამურაბე ტაშტი (ლაგანი)… და სხვ. (ი. გრიშ.). 2. ფოტოგრ. ბრტყელი ოთხკუთხედი ჭურჭელი, რომელშიც ხდება ფოტოგრაფიული ფირფიტებისა და ქაღალდების დამუშავება (გამომჟღავნება).დიალექტ. ლაგანი აბანოში სახმარი წყლის ჭურჭელი, პატარა ჯამი (ფერეიდ. ჩხუბ. 249). ლაგანი სპილენძის პირგაშლილი დიდი თასი, უფრო მეტად იყენებდნენ სტუმართა ხელ-პირისა და ფეხების დასაბანად (ჯავახ. ზედგ., ბერ). გვხვდება ლეგენის სახითაც (ჩვენ. ფუტკ., აჭარ. ნიჟ.). დიალექტ. II. ლაგანი ნაგანი. ნიკა ყაჩაღად გავიდა, რო გადაშრა მთაო, ლაგანი და მაუზერი ორივ აიღაო (ხევს. ჭინჭ.). „თორმეტი წლის შევიქენი, / აი იარაღი შევიყვარე;/ მავიზორი და ლაგანი, / ჯიფეზე ამოვიფარე“ (აჭარ. ნიჟ.). „მეკოპრებ რო დაჴოც, იმისგნივი ფარსიკაჸანთ ლაზარეს თოფიც მისცესა-დ’ ლაგანიც (თუშ. ხუბ.). ლაგანა ნაგანი, ერთგვარი სასროლი იარაღი (ჯავახ. ბერ.). ლაგანი < ნაგანი. ნაგანი ერთგვარი სისტემის მბრუნავცილინდრიანი რევოლვერი [გამომგონებლის გვარის მიხედვით] – ქეგლ.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ლაგლაგი, ლაკლაკი, ყარყატი. – დ. ჩუბ.ლაგლაგი წეროა, ბაყაყსა და გველს იჭერს (ინგილ. «შინამრეწვ.»). აგრეთვე (დიალექტ. 651;მესხ. ფეიქრ.). ლაგლაგი ფრინველია მაღალი, გრძელკისერა, აქვს თეთრ-შავი ფრთები და წითელი ფეხები, მარტში მოდისო (ფარცხ., მარაბ., ქართლ. მენთ.).ახ. ქართ., დიალექტ. II. ლაგლაგი ლაქლაქი, ყბედობა – ლაქლაქებს, ლაყბობს (ლეჩხ. ალავ. მესხ. ფეიქრ.). ლაგლაგი (თურქ. < არაბ.) leylek „ყარყატი“, „ყარყატისათვის დამახასიათებელი ბგერები“, „შეუჩერებელი ლაყბობა, ტყუილ-უბრალო სიტყვები“ (გურგენიძე 973, 74).

საშ., ახ. ქართ. I. ლაინი ფრინვ. ღალღის მსგავსია – ნ. ჩუბ. …ღალ ღა, ლაინა, ესენი ზამთარ არიან (ქ. ცხ. IV, 42, 6). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. ლაინი შეღებილი ნარმა (საბა), შინაური წესით დამზადებული თხელი ბამბის ქსოვილი, უპირატესად მუქ ლურჯად შეღებილი. ახლაც იცის ზოგიერთმა და ქსოვენ კიდეც ლამაზ მერდინებს, ლაინებს, ხამებს (დ. მაჩხ.). მისი ცოლი ლაინის კაბას და ხამის პერანგს აღარ დასჯერდა (ნ. ნიკოლ.). [ქვრივს] ლურჯი ლაინის პერანგი ეცვა (გ. წერეთ.).საშ. ქართ. ლეინი: – უწარჩინებულესნი მათნი იცმენ იმრიგადვე ლეინსა, დარაიას (ქ. ცხ. IV, 638, 5). ამდენი სკალატი და ჩითი, ან ლეინი სად უშოვიათ? (ი. ბაგრატ. 490, 10). დიალექტ. ლაინი ქვია ლურჯად შეღებილ სამოსელს (ზ.-იმერ. მრეწ. II, II, 163, 9). ლაინი შავ ფერის აღმნიშვნელი. ლურჯი ან შავი სატინა და ლაინი ვიცოდით (რაჭ. მრეწ. III, I, 229). გაყინული ხორცი რო ჩავყარე თუჯიაში, ლაინივით გარეიქცა (ე. ი. გაშავდა) (საჩინ. შარაშ.).ლაინის-ფერი პოეტ. მუქი ლურჯი. ლაინის-ფერ მთებზე ალაგ-ალაგ ელავდა ხასხასა სითეთრე (კ. გამს.). ლაინის-ფერმა გადაჰკრა ხუროთმოძღვარს სახეზე (კ. გამს.). საჯავახოს მთები დაინესტებოდა და ლაინის-ფერს გადაიკრავდა (დ. შენგ.).შდრ. ლაინი არაბ.-სპ. „ლაინ“ ან „ლეინ“ ნიშნავს რბილს, ნაზს (ნადირაძე 2011). ლაინი (სპ.) შეღებილი ლურჯი ქსოვილი.

საშ. ქართ. I. ლაკლაკი იხ. ლაგლაგი. უთხრა ლაკლაკმან, «ღვთის გულისთვის ნუ მომკლავო» («მელის წიგნი»). ჴორცისმჭამელნი: …ოყა რი, ლაკლაკი (ქ. ცხ. IV, 42, 17). დიალექტ. ლაკლაკი რომელიღაც ცხოველის სახელია, რადგან ერთ-ერთი თამაშობის დროს ამბობენ: „იწილო, ბიწილო, შროშანო, გვრიტინო… შენი ფესვი ფესმანდუკი, ახტა, დახტა, გადასკუპდა… იმას ერგოს ლაკლაკი და გველაშაპიო“ (იქნებ წერო, იგივე ლაგლაგი, იგულისხმება (ნ. ლაგლაგი) (ჯავახ. ბერ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ლაკლაკი (ქართლ.) იხ. II. ლაქლაქი. შდრ. ლახლახი (მესხ. ფეიქრ.). დიალექტ. III. ლაკლაკი აქა-იქ უხეიროდ სიარული, წანწალი. „რაჲ დაჲლაკლაკებ ამ სიცხეში, თავი არ გენანება?“ „დღევანდელი დღე დავაღამე, რეერთი ვილაკლაკე და ვერაფერ გავჴდი“. 2. ლაკლაკი: გულის ლაკლაკი გულის ცემა, გულის აჩქარებული მოქმედება შიმშილისაგან, კანკალი. გული მილაკლაკებს (ქიზ. მენთ.).

საშ. ქართ. 1. ლალი ბალახში – თ. ბაგრატ. საშ. ქართ. (სპ. ლალ). ძვირფასი ქვა წითელი). ლალი ქარვად გარდიქცია (ვეფხ. 659, 2). ლალ-გოარი გაუთლელი ზანდუკებით მოედინა (ნ. ციც. 415, 54, 2). გააყვითლებ ქარვისფერად პირველ ლალსა განაჭვირსა (რუსთ. მიმბ. 33, 7). მისალოცად მრავალი იაგუნდი და ლალია (შჰნ. I, 106, 3). ბადახშანს ლალი სად არი? (თეიმ. I, 147, 111, 13). რაგინდ შვენოდენ, როგორცა ლალნი / მაინც არ ვარგან, ვითა კლდე სალნი (საბა II, 46, 30). არც გემო აქვს ლალის ფერს ღვინოსა (ხოსრ. 52, 29). თასიც ოქროსი იყო. გარედან ლალითა და ფირუზით მოჭედილი (ვ. ბარნ. 73, 14).«ლალი – სპ. lāl ლალ – წითელის ფერის ძვირფასი ქვა, აქედანვე: ლალი – წითელი» (აბულაძე 1934, 592).ახ. ქართ. ლალი [არაბ. ლა’ლ] წითელი ფერის ძვირფასი ქვა, პატიოსანი თვალი (სინონ. იაგუნდი). მოჰქონდათ ლანგრებით ოქრო და ვერცხლი, იაგუნდი და ლალი (ვაჟა). [მაიამ] წაიძრო ერთი ლალის თვლიანი [ბეჭედი], ხელისგულზე შეათამაშა (ლ. ქიაჩ.). «გვითხარ, რა არის წამალი მთვარისა შუქ-ნამკრთალისა, რას შეუქმნიხარ ზაფრანად შენ, ფერად მსგავსი ლალისა» (რუსთაველი). ფიგურ. ელავს ჩამავალ მზეში იაგუნდი და ლალი (გ. ტაბ.). || წითელი ღვინის ეპითეტად ხმარობდნენ. ფერი ლალისა, გემო წყალისაო (ანდაზა). გწყალობდეს მაგის ზედაშე! ხომ ხედავ, ლალის წვენია? (აკაკი). ბრმამ შეიძახა: «ვიშ ამ ლალს, ერთს კიდევ დავლევ სავსესო» (რ. ერისთ.). საშ. ქართ. II. ლალი იხ. II. ლალა. ვაჭართა ქველი გარდახდა ლალისა ხასთა სეფესა. მუნ დააყენა, ვით ხამდა, ლალი ეახლა მეფესა (ნ. ციც. 909, 2).დიალექტ. III. ლალი (არაბ. თურქ. სპ. ლალ) მუნჯი, ბლუ, წყნარი, ჩუმი. „ლალი ხომ არ ხარ, ამეიღე ხმა (მ., ჩვენ. ფუტკ., აჭარ. ნიჟ). „მაგ, ლალ რანა გავაგებინო (ჯავახ. ბერ.). ამ ლალს როგო გამოატანეს ქალი?! ლალია მარა ისრე მარჯვეა, რო ბარე ორი ენიანიც ვერ მიუდგება (ჯავახ. ზედგ.).*ს.-ქართვ. *ლელე „ლენჩი;უსულგულო;სუსტი (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000;ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. ლალა ყაყაჩო. ჯარ-მრავლობისა ყაყაჩო, ლალა, ხაშხაში… (ვახტ. VI, 20, 9). სუმბული და იასამან, ზამბაღ, ლალა მათვე ჰყმობენ (ნ. ციც. 1286, 3). მარგალიტისა სადაფსა ია გუნდი სცავს და ლალა (თეიმ. I, 149, 8, 1). მუნ აავსეს საბოძვრითა, ვინ არს კაცი, ლალთა მსური (ნ. ციც. 1169, 3).საშ., ახ. ქართ. II. ლალა გამზრდელი, მზარდული, მამამძუძე, ლალა;ესე ითქმის კაცთათჳს, ხოლო ქალთათჳს გადია და წერილთ შინა დედამძუძე (ნ. ჩუბ.). ლანძღევდეს თავის ლალასა (დ. გურ. 64, 22, 3). მუსაბეგ იყო თალიში, კარგი, პატიოსანი კაცი, მამისაგან ლალათ ჰყვანდა მიცემული (სამ. ძეგ. VIII, 350, ქვ. 10). შენ რომ შვილი გყვანდეს, იმის გამდლობას ვიქ, არამთუ შენის ვეზირის შვილის ლალაობა ვქნა-მეთქი (რუსუდ. 255, 17). ლალა [სპარ. ლალა] გამზრდელი (ჩვეულებრივ მამაკაცი). მე გამიზრდია მეფე გიორგი, მე ვიყავ მისი ერთგული ლალა (აკაკი). ჩვენი ჩვეული ლალა ჩვენზე ხელს იღებს (ილია). || მომვლელი, მზრუნველი. ჩემი მსახური, რომელიც ლალად გამყვა რუსეთში, ერთხანად მეტად გართული იყო უცხო-უცხო სანახაობით (აკაკი). სვიმონს მიუჩინეს გამდლები, ლალები და დაუწყეს ნებივრად ზრდა (ა. ყაზბ. IV, 69, 34). აგრეთვე: (ჯავახ. ბერ.)საშ. ქართ. III. ლალა სიმღერა, ჭუკჭუკი. იმღერდეს „ხართა ლალასა“ (დ. გურ. 64, 22,1). შდრ. ლალე.დიალექტ. რა თენების დრო მოვიდას, მწყერ ყანას ეტყვის ლალასა (ხევს. პოეზ. 359, 8) – ალ. ჭინჭ. დიალექტ. IV. ლალა თხელი ტალახი, ლაფი. ლალა თხელი ტალახია (განთიადი). იმ გაღმა რავარი ლალაა (ზარანი). ძიელ დიდი ლალა არი, ფეხზე გადამიარა (იქვე) (ზ.-იმერ. ძოწ.). „ლალაში ჩავარდი და ღორივით ამევისვარე“ (იმერ. გაჩ.).

საშ. ქართ. I. ლალობა. იხ. I. ლალი. „მე ქალი ვარ და ჩემს უფრო უშვენის ღაწვთა ლალობა“ (თეიმ. I, 126, 31, 4). იხ. II. ლალა.ახ. ქართ. II. ლალობა მოვლა-პატრონობა, გამდელობა – ლალაობა. საოჯახო საქმეც და ლალობაც მარტო ფიქრიას დააწვა (მ. ჯავახ.).ძვ. ქართ. III. ლალობა ჩხუბი, ცილობა, წაკიდება: „ლალობაჲ იგი მათი ყურთა ჴელის შესასხმელ არნ“ (ზირ. 27, 15). იხ. ლალვა – ილ. აბულ.

ძვ. ქართ. I. ლამი // ლამა ბეჭედი: „მყის მოქლონებითა და ლამებითა დააკუეთებს მათ“ [ler. = 9 80v 5-7a]. საშ. ქართ. II. ლამი შავი ლია – საბა. შლამი, შავი ქვიშა საფლობი;ნამი, სინოტიე;ქვიშიერსა ალაგსა რა წყალი დაესხს, შეიქმნნების ლამი (თ. ბაგრატ.). ლამი სრულებით ლია არ არის, არამედ მდინარე წყლისაგან გამორიყული დალეკილი სილაა (ჯავახიშვილი V, 1986). მუნ მეცა მივალ, ცრემლისა მიწად სად გამდის ლამი, სად (ვეფხ. 885, 4). მისისა უგულობისაებრ ლამსა შიგან დაფლულსა მოკართულსა ვირსა დაემსგავსა და უღონო იქმნა (ვისრ. 178, 11). მოედანს დადგეს კარავნი, დაფარეს ჴმელი და ლამი (შჰნ. I, 486, 3). რომ მოვკვდე, ჩამდვან საფლავად, მაყარონ მე მიწა ლამი (გურამ. 112, 345, 3). ლამთა და იწროთაგან ძნიად ვიდოდიან (ქ. ცხ. IV, 251, 21). მას სდიოდა თვალთა სისხლი, ცრემლთა ლამში მიეფლობა (თეიმ. I, 50, 36, 4). სადა ყარიბი ჰგებს და ლამს სითხ[ა]რად მიწას, მტვერს და ლამს (ბეს. 86, 8). ახ. ქართ. ლამი 1. მდინარის, ტბის ან ზღვის წყლის დანალექი სილა. წაიღო წყალმა აღაზა, ლამსა და ქვიშას შერია (ვაჟა). ლამი წმინდა ქვიშაა, თიხის მოზელის დროს ქვეშ დაყრიან, რომ მიწამ არ მიიკაროს თიხა (დ. დონდ.). 2. (ქიზ.) უქვო, უკენჭო შავი მიწა, ადვილად დასამუშავებელი (ს. მენთ.). 3. ძვ. ნამი, სინოტივე (დ. ჩუბ.). დიალექტ. ლამი ტალახი. „გავხდით ამ ჟვავში თლათ ლამი“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ლამი წყლის წმინდა ქვიშა, (ფშ. ხორნ., შ. კახ. მრეწ. I, 104, ქიზ. მრეწ. I, 78, თუშ. ხუბ., ქიზ. მენთ.). თიხის ერთ-ერთი სახეობა, (ვახანი,ზ.-იმერ. ძოწ., ზ.-აჭ., მრეწ. IV, III, 1989, 4, ქართ. მრეწ. IV, II, 20, ზ. ქართ. IV, III, 40, თუშ. ხუბ.).დასტურდება ლამ-სიტყვიანი რთული სიტყვები. ღვინის ლამი: (ჭურს)… ამორეცხავენ, „ღვინის ლამს“ გააცლიან და მუჯუროში სუფთა წყალს ჩააყენებნ (რაჭ. ფრ. 208). ლამ-კირი ლამი და კირი ერთად არეული – ქეგლ. (მოხ. ქავთ.). ლამ-კირი მოჴ. ბათქაში – ა. შან. ახ. ქართ. ლამიტოპია ჭაობის წვივმაღალი ფრინველი ერთგვარი. „კაცო, რა ბატებივით აგიღიათ თავი და ლამიტოპიასავით მოდიხართ?“ («მოამბე»).ლამიყლაპია ჭაობის ფრინველი ერთგვარი. „კარგი ვაჟკაცია გირშელი, ლამიყლაპიას რომ არ წააგავდეს ცოტა“ (კ. გამს.). ზან. ლამი, ლექი, შლამი (მეგრ. ქობ.). ლმ – ჭანჭრობი (სვნ. თოფ., ქალდ.).ფრ. ნაისერის მიხედვით ქართული ლამი მიღებულია ნამისაგან და შემოსულია ახალი სპარსულიდან. შდრ. სპარს. nam „სინესტე, ტენი“ (ნაისერი, 1953, 24;გიგინეიშვილი 2016). საშ. ქართ. III. ლამი ნამი, სინოტიე (დ. ჩუბ.). დიალექტ. ლამი 1. ნამი, წვეთი. სიმიდი ისე შეინახეს, ლამი არ მოხვთერია (ხიდარი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). ლამი ნამი. ლამები წამოვიდა იწვიმებს (ილამავს ნამები ცვივა, – ნამავს (რაჭ. კობახ.). „ამ დილაჲ ჭალაში გამევიარე, და, სულ ლამი გავხდი“;„წვიმა წვიმს და ლამი არა, სულმაც უწინ გაიპარა“ (აჭარ. ნიჟ.). ლამები წამოვიდა, იწვიმებს (რაჭ. კობახ.). ლამავს ნამები ცვივა, – ნამავს (რაჭ. კობახ.). ლამი თქორი;წამოლამა წამონამა, მცირე წვიმა დაიწყო (ლეჩხ. ალავ.). ლამი „ნამი“ ვფიქრობთ ფონეტიკური ცვლილლებების გზით უნდა მიგვეღი სპარს.-თურქ. ნამისაგან, ხოლო ლამი „ტალახი“ კი ქართველური წარმომავლობისა ჩანს.

ძვ. ქართ. I. ლამა იხ. I. ლამი. ახ. ქართ. II. ლამა (ესპ.) [Lama glama] ზოოლ. ძუძუმწოვარი ცხოველი აქლემების ოჯახისა, ცხოვრობს სამხრეთ ამერიკაში. ახ. ქართ. III. ლამა [ტიბეტ.] ლამაისტების ქურუმი. ძვ. ქართ. IV. ლამა «ელმანა»;«რაჲსა»: ელოი, ელოი, ლამა საბაქთანი“ (ელმანა საბაქთანი C) რომელ არს გამოთარგმანებით: ღმერთო ჩემო, ღმერთო ჩემო, რაჲსა დამაგდებ მე?“ (DE, მრ. 15, 34).

საშ. ქართ. I. ლამფა არწივაკი სახლის მეორე ძელი – დ. ჩუბ. ხის თხელი ფიცარი (კოჭებზე ქვევიდან მიჭედებული). [გიგიამ] მამასახლისობაში გააკეთა ოროთახიანი ქვიტკირის სახლი… ლამფით და ფილაქნით დაფენილი (მელან.). ტყე გვაძლევს შენობის მასალასა, რისგანაც ჩვენ ვაკეთებთ… ლამფასა, ფანჯრებსა (ი. გოგებ.). || ასეთი ფიცრის ჭერი.დიალექტ. ლამფები ან („ნაფოშტარები“) ხის გვერდის ჩამონათალი (რაჭ. ფრ. 110). იხ. აგრეთვე: შიგათი პოლი, ლამფაი სრუ ხერხით დახერხილია (ხევს. პოეზ. 732, 9) – ალ. ჭინჭ.ლამფა: (ქვ. რაჭა, მრეწ. III, III, 1986, 184, ქვ.-იმერ. მრეწ. I, 261, იმერ. წერეთ., იმერ. ქავთ. სტრუქტ. IV, თუშ. მრეწ. I, 154, აჭარ. ნოღაიდ. დარგ. X, ზ.-იმერ. მრეწ. I, 261, ლეჩხ. მრეწ. I, 358, ქიზ. მრეწ. I, 53, აჭარ. მრეწ. I, 18, შავშ.). ლამფა ლამფა (ჭან. ასათ. 19, 60). [და]ლამფული ლამფამიკრული (მიჭედილი) (მეგრ. IV ქაჯ.). შდრ. სპარს. Lape დახერხილი ან დანაფოტებული მორის გვერდები. ახ. ქართ., დიალექტ. II. ლამფა ლამპა. ბუხარზე ლამფა იდგა (ვაჟა). ოდნავ მბჟუტავ ლამფას ძლივს შეამჩნევდა კაცი (ნ. ლორთქ.). მელამფე ლამფის მკეთებელი ხელოსანი. || ლამფების ამნთები. დღისით… [კარტოფილას მამა] მენავე იყო, ღამით კი – მელამფე სატახტო ქალაქის ერთ-ერთ თეატრში (ქ. ბაქრ. თარგმ.).დიალექტ. ლამფა ლამპა. მივა, მიინთებს ლამფასა, თავს ღამე ადგა ბნელია (ხევს. პოეზ. 216, 5) – ალ. ჭინჭ.ლამფა ჭრაქი. „მაუტანა ის ჴელის ლამფა და შამოიდა“ (ფშ. ცოც.). აგრეთვე: (ინგ. ღამბ., ქიზ. მენთ., თუშ. ხუბ.). ლამფა < ლამპა (ფრანგ. Lampe). თავის მხრივ ლამპა < ლამპარი. ივარაუდება, რომ ლამპარი ბერძნული წარმომავლობისაა (გიგინეიშვილი 2016).ზან. (მეგრ.) ლამპა ლამპა (მეგრ. ქაჯ.).

საშ. ქართ. I. ლანგი (სპარს.) „კოჭლი“ „,მკელობელი“. და ჟამსა მას გამოჩნდა კაცი ერთი თურქეთის ქვეყანასა, სახელით თემურ, ხოლო ეწოდაცა ლანგი. და იყო ესე მკელობელი და სპარსთა ენათაგან „ლანგ“ მკელობელსა ეწოდების, ამად ეწოდა ლანგ-თემურ (ბ. ეგნატ, 682, 6). დიალექტ. ლანგი კოჭლი. „ჩვენებიანთ ლანგი ბიჭი“ (ქიზ. მენთ.).საშ. ქართ. II. ლანგი ლანგი სალესი ქვა, გალესილის პირის ასაწყობი (საბა, დ. ჩუბ.). დიალექტ. III. ლანგი (ქართლ.) ადიდებული მღვრიე წყლის ლამი, ლექი, ლამიანი ქაფი. „ახალ მორწყულში ვთოხნიდი. თოხმა ლანგი აიკრა!“ (გ. შატბ.). ლანგი ჭუჭყი. ლანგი ჭუჭყია, სხვა რაა? (ქვ. ჭ.). ლანგიანი: რაც ჭუჭყიანია, ლანგიანია (ქვ. ჭ., აგრეთვე კარალ., ტყვ., ქორ., ქართლ. ლექსიკ.).დიალექტ. IV. ლანგი ლანგმოდებით ერთიანად, მთლიანად. ლანგმოდებით გათავდა ყველაფერი (ძეგ.). ლანგმოდებით მოუსპიათ სულა (ზ. ხანდ.)., ლანგს მოუსვამს (გაუსვამს) ერთიანად შეჭამს, შესანსლავს. ზოგი პირს აიკანამს და არა ჭამს, ზოგი ლანგს მოუსვამს და აღარაფერს დაარჩენს (ქვ. ჭ.). გადი იქითა, არ გაუსვა ე ჩირსა ლანგი! (ტყვ., აგრეთვე: ოძ., ქართლ. ლექსიკ.). შდრ. ლაგამი ტუჩების კიდე. რო ლაპარაკობს, თეთრათ გადასდის ნაქაშები ლაგმებზე (ძეგ.). ლაგმები ერთ მეტრაზე აქს გახეული (ტყვ. ქართლ. ლექსიკ.).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ლარი სიმი, ალყა, ძალი: „ჴორჴი…არს ესე ვითარცა სტჳრი, ჴმისა გამომცემელი ლართაგან“ (ბ. კეს. -ექუს. დღ. 159, 3). „ურონი ლარითა და წარნაქითა განასწონენ ფიცართა“ [A = 689 269r, 34-36b). ახ. ქართ. 1. კაკლის ჩონგურს გავაკეთებ, ზედ დავასხამ ლარებსა (ხალხ.). მოვძებნე ჩემი ჭვარტლიანი ფანდური, გავაბ-გამოვაბი მისი დაწყვეტილი ლარები და დავუკარ (ვაჟა). მესაკრავენი ლარებსა ჭიმავდნენ (შ. დად.). 2. გაჭიმული ბაწარი (თოკი, ძაფი…) სხვადასხვა დანიშნულებისა. კედლის სწორად ასაშენებელი ლარი. – «მაშ, შენის ფიქრით, ლარი აღმა-დაღმით უნდა დაგვეჭირა თავთავქვესაკენ?» (ილია). 3. კუთხ. (იმერ.) იგივეა, რაც საპენტელი. [ძიძიშვილმა] ჩამოიღო ლარი, მოიტანა ბამბა და დაუწყო პენტვა (აკაკი). სადედოფლო: მაქვა და თითისტარი, კეცი და ჩოგანი, ლარი და საჩეჩელი (ნ. ლორთქ.). 4. ძვ. ძარღვი, ნერვი. დიალექტ. ლარი საქონლის გამხმარი ნაწლავი (ძაფივითაა). საქონლის ლარს ვეტყვით, დაახვიეს ხელებზე (ჯავახ. მარტირ.). ლექსს იტყვის ითირიშვილი, გართა ფანდურის ლარიო (ხევს. პოეზ. 643, 1) – ალ. ჭინჭ.იხ. აგრეთვე ლარ-ფუძისაგან ნაწამოები ზოგი სიტყვა: ასალარი ლარის გასავლები ვით ბულბული დავმღეროდი ვარდსა, ვითა მძლავრთა ლართა, რა მეგონა გულის დაჭრა ასაკერავ-ასალართა (ქილ. 734, 6). ლარულად დაგება ერთი მიმართულებით. არცა ლარულად ჰგებოდა მას ქსელი, არ ორხაულად (ვეფხ. 461, 3).საშ. ქართ. შვეულის ლარი (დ. ჩუბ.).ლარი კალატოზის იარაღი. გრძელი, წვრილი ბაწარი. „შენ კუთხე თქვი, თორე სადა კედლი აშენებაჲ რა უნდა, გაჭიმე ლარი და დააწყე დუზანი ქვა“ (გ.-კახ. სახლთხ.). შდრ. რალი (ლარი) (რაჭ. ფრ.). ლარ-ფუძე სომხურიდან ჩანს შემოსული ქართულში. სომხურშია լար „წვრილი თოკი“. აჭარიანი მას უკავშირებს ბერძნ. Λύρα „ქნარი“, ლათ. lōrum „ღვედი, ქამარი“, სიტყვებს ლარი განძი (გელენიძე 1974, 27, გიგინეიშვილი 2016). საშ., ახ. ქართ. II. ლარი განძი ყველაი უჩვენა (ვეფხ. 1079, 1). ავკიდენ ლარნი ყოვლის ქვეყანისანი და წამოველ (ამირან. 459, 8). მრავალფერი საჴელმწიფო ლარი და ძღუენი აჰკიდა… და თან წაიტანა ვისისთუის (ვისრ. 65, 16). თუალ – მარგალიტნი და უნჯნი და ლარნი მოწყობით ისხნეს (ქილ. 204, 5). ფერად-ფერადად ააგეს სტავრა-ატლასი, ლარები (შჰნ. I 1230, 1). ყიდდენ ფარჩა-ლარებსა (ბეს. 154, 4). ახ. ქართ. 1. ძვ. ძვირფასი ნივთეულობა, – განძი, საუნჯე (შდრ. სალარო). ჯუმბერ მოახსენა:… «მე ვარ შენი საუნჯე, შენი განძი და ლარი» (საბა). ლარსა ხვეტდიან ლაშქარნი, მართ ვითა მეკობრენია (რუსთაველი). 2. ძვ. ძვირფასი აბრეშუმის ქსოვილი,– ფარჩა. ქორწილი ქმნეს და გამრავლდა ძღვნობა ლარისა ლბილისა (რუსთაველი). 3. კუთხ. (გურ.) «ბადურად ნაქსოვი სარტყელი;ხვანჯარი» (გ. შარაშ.).ბიზანტიის კეისრების სამეფო სამოსლის კუთვნილებას ოქრონემსული, მოთვალული, გრძელი, მაგრამ ვიწრო ზოლის მსგავსად ნაკერი, ფერადსარჩულიანი სამკაული შეადგენდა, რომლის ერთ წვერსაც ორსავე მხარეზე მოიხვევდნენ და წელზე შემოხვევის შემდგომ მის მეორე წვერს მარცხენა მკლავზე გადაიგდებდნენ ხოლმე. ბიზანტიაში ამ სამკაულს λώρος ლოროს, ლათინურად ლორუმ-ი ეწოდებოდა. იგი ძველი რომაელი კონსულების ანუ პჳპტოსების ტრაბეა-საგან არის წარმომდგარი და კეისრების სამოსელს ეს სამკაულად შერჩა (ჯავახიშვილი III-IV, 1962, 32).ლარის შესახებ არსებობს შემდეგი მოსაზრებები. ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავდა: 1. სპარსული ლარ იგივე – lūr „ლურისტანი“, როგორც ჩანს, ეწოდებოდა ამ ქალაქის ნაწარმ ძაფსა და ძვირფას ქსოვილს, შემდეგ კი გადატანით ყველაფერ ძვირფასს – „თვალმარგალიტს, განძს. შდრ სალარო, მოლარე (ანდრონიკაშვილი II, 1996). 2. ლ. გელენიძის აზრით ლარ-ფუძე სომხურიდან ჩანს შემოსული ქართულში (გელენიძე 27). 3. თვით საშუალი ქართული ფორმის ლარის წარმომავლობა დაუდგენელია (გიგინეიშვილი 2016). 4. აღდგენილია ს.-ქართვ. არქეტიპი. *ლარ-არქეტიპი (კელაურაძე 207, 24). საშ. ქართ. III. ლარი (იმერ.) წნელის სახლი ან ქოხი (დ. ჩუბ.). ლარი სადგომი, ბინა. ბრძანეთ ჩუენსა ლარსა, და მერმე მუნ მოგაჴსენოთ ჩუენი ამბავი (ამირან. 277, 2). ახ. ქართ., დიალექტ. IV. ლარი (მოხევ.) გრძელი და განიერი სკამი, რომელზედაც კიდევაც წვებიან („დიალ.“). ახ. ქართ. V. ლარი ანუ თეთრხელება გიბონი (Hylobates lar) პატარა მაიმუნთაგანია, რომელიც ტენ-სარიმსა და მალაკის ნახევარკუნძულზეა გავრცელებული (ჯანაშვილი 1977). VI. ლარი ძველი რომაული მითების მიხედვით იყო გარდაცვლილი წინაპრების სული.VII. ლარი ფულის ერთეული. 1995 წ.-ის 2 ოქტომბრიდან საქართველოს ფულის ერთეული, ტოლია 100 თეთრისა – ს. თეზ.

საშ., ახ. ქართ. I. ლაფშა ცხენი ცუდი ცხენი, ჯაგლაგი – დ. ჩუბ. ლაფშა (იმერ. გურ.) დაკოდილი ცხენი, – იაბო. გადმოხტა და ლურჯი ლაფშა მისცა ხელში, ჩააბარა (აკაკი). შევჯექ კაი მარჯვე ლაფშაზე და გამოვემგზავრე (რ. ერისთ.). მდინარე ადიდებული იყო, საომარ ლაფშასაც კი უჭირდა გასვლა (ნ. ლორთქ.). ლაფშა უფრო ქართული ენის დასავლურ დიალექტებშია გავრცელებული. დასავლეთ საქართველოს სამეფოს, ეგრის-აფხაზეთის, აქტიური ურთიერთობა ხაზარებთან VI–VIII საუკუნეებში იძლევა საფუძველს, ვილაპარაკოთ მათ ენობრივ ურთიერთგავლენაზეც. ასევე ცნობილია ხაზართა კონტაქტები სლავურ და ფინურ-უნგრულოვან ეთნოსებთან. ქართ. ლაფშა, როგორც ჩანს, თურქული უბნის ამ შტოს საშუალებითაა გავრცელებული სხვა ენებში. შემდგომ ლაფშა სხვა ენებშიც გავრცელებულა. შუალედურ გზას თურქულენოვანი სამყარო წარმოადგენს (ბაღათურია 2000, 33-36;ბუკია 2013, 93). ახ. ქართ. II. ლაფშა [რუს. лапша] კულინ. ვიწრო და თხელ ზოლებად დაჭრილი და გამხმარი პურის ცომი;იხმარება სხვადსხვა საჭმელების მოსამზადებლად. – ლავაშურა. დიალექტ. III. ლაფშა დიდბაგეებიანი. გააღო თავის ლაფშები (ჯავახ. ბერ.). ლაფშა დიდპირა, ბევრის მჭამელი, დაუღია ლაფშა პირი და რას არ ამომს. ლაფში პირი. იმხელა ლაფში დაეღო, რო კაც გადაყლაპემდა. რა დაგიფჩენია ე ლაფში და მამჩერებიხარ, მაჭმემსო (ჯავახ. ზედგ.). ლაფში დიდი ტუჩი. გრიგოლს ცხენი უყიდია, / უნდა იყოს ბაშელი, / მუხლში წყალი ჩადგომია, უძიგძიგოს ლაფშები (საჩინ. შარაშ.). შდრ. ლაში: არც ლაში დაუსველებია (ხოსრ. 51, 35). ლაში > ლაფში. დიალექტ. IV. ლაფშა ჯამი დიდი ჯამი. დიდი ჯამი არი ლაფშა ჯამი (ბრ.) ნადიამა თქვა, ჩაი რატო ლაფშა ჯამზე არ გამიკეთეო? (ბრ., ქართლ. ლექსიკ.).

საშ. ქართ. I. ლაქი, თუ ლუქი ზუმბური – ნ. ჩუბ.ლაქი სპარს. ხალი, ბრგვილი, ფოლაქი – დ. ჩუბ. ლაქი (სპ. ლაქ) საღებავი. ლაქი ბუზური რომელი არის საღებავი (ქანან. 61, 20). დიალექტ. ლაქი ციცაბო ფერდობში ვაკე ადგილების გრძელი ზოლები. ჩხატისკარს რო შასცილდები, მამრე ლაქები დაიწყება ზაითა (მოხ. ქავთ.). ახ. ქართ. II. ლაქი [იტალ. lacca რუს. ენის მეშვ.] 1. სპირტში გახსნილი ფისი;ხმარობენ ხის, ლითონის, ტყავის ზედაპირის გასაპრიალებლად. ლაქის წასმა. – ტყავეულობის ◊ ლაქის ფეხსაცმელი (ჩექმა და სხვ.) ლაქით დაფარული ტყავის ფეხსაცმელი (ჩექმა და სხვ.). მამინაცვალს მკლავზე მაღალყელიანი ლაქის ჩექმა წამოეცვა და მაუდის ნაჭრით გულდაგულ წმენდდა (რ. გვეტ.). 2. ლაქი ლაქა. დუქნის ბანიდან შორს, შორს ქალაქი მოჩანდა, თითქო ცაზე შავი ლაქი დაუსვამთო (ი. მაჭავ. თარგმ.). 3. ლაქი ლუქი. და აი ახლა მივიღე… [ბიძისაგან] წერილი ლაქით მე დაბეჭდილი (ი. ევდ.). ლაქი ქართულში შემოსვლა XI-XII საუკუნეებს უკავშირდება (იმედაძე 2014, 63).

საშ., ახ. ქართ. I. ლაქა ესე არს სამოსელთა ანუ კედელთა სხვა ფერი აღმოჩნდეს, რომელსა მსოფლიონი ბაყამს უჴმობენ, ვიეთნი ლაქას B (+ სვირინდებისა მრავალი გამოვიძიე D). ლათინურს ლექსიკონში ლაქად – საბა.ლაქა 1. განსხვავებული ფერის პატარა ადგილი, ნიშანი რისამე ზედაპირზე. გულზე ერთი დიდი წითელი ლაქა დაუნახა (თ. სახოკ. თარგმ.). 2. ჭუჭყად ჩამჯდარი და დაჩნეული რამე (მაგ., ზეთი, მელანი, ღვინო და სხვ.) რისამე ზედაპირზე. ლაქების ამოყვანა. – ყველგან აუარებელი მელნის ლაქებია (ქ. ბაქრ. თარგმ.). || გადატ. რამე შემარცხვენელი, თავის მომჭრელი. «ბუნებას ჩემსას არ ეკუთვნის, ვფიცავ ის ლაქა, და ის განკიცხვა, რაც აქ ითქვა ჩემის ენითვე!» (ი. მაჩაბ. თარგმ.). 2. ლაქა (იმერ.) ცხენის სენი, – უბალნო ადგილები გაუწითლდება და დაუსივდება, წვრილად დააყრის და ექავება (ი. ჭყ.). შდრ. ლათ. lacca „სიმსივნე ცხოველის ფეხზე!“ ქართულთან უფრო ახლოსაა არაბულში წარმოდგენილი მნიშვნელობა. შდრ. არაბ.-თურქ. ლაკა („ლაქი“) (გიგინეიშვილი 2016). დიალექტ. II. ლაქა: ◊ მათრახის ლაქა კუთხ. (იმერ.) «მათრახის ბოლოს მიბმული ფართო ტყავი» (ბ. წერეთ.).

ლაყაფი – ქართულად ცუდ-მოუბარი. სპარსულად მეორე სახელი ZAB. – საბა. საშ. ქართ. I. ლაყაფი მუდარა, ხვეწნა. აწე მე რაღას მაბრალებ, ლაყაფი აღარას გარგებს (შჰნ. III, 449, 22). ფრანგ არ შეისმენდ ალაყაფსა (შჰნ. III, 391, 3). ლაყფობა: ამბავნი… ვპოვენ და ლექსად გარდავთქვენ, ამითა ვილაყფეთანი (ვეფხ. 1667, 4)ახ. ქართ. ლაყაფი [სპარ. ლაყაბ „გრძელი წერილი», «გრძელი სიტყვა»] ძვ. 1. უსაქმური ლაპარაკი, – ლაყბობა, ყბედობა;ჭორი. ვინ ჩაგიგდებს ამას მწერლობად? უბრალო «ლაყაფიაო», ჩაიხუმრებენ (შ. დად.). 2. ყბედი, ჭორიკანა. «ერთმა ლაყაფმა აზნაურმა ეს როგორ უნდა მოახდინოს?» (ზ. ანტონ.). დიალექტ. ლაყაფა „ფინთათ მოლაპარაკე კაცი (ქართლ. მენთ.)შდრ. ლაყაბი ძვ. ლაყაფი: მეც მომეწყინა ლაყაბი ბევრი (თეიმ. I). „ლაყაფ“-ის პარალელურად „ლაყაბ“–ის არსებობა, ალბათ, მიუთითებს ხალხურის პარალელურად ამ სიტყვის ლიტერატურული გზით შემოსვლაზე და მისი შემომტანიც ცდილა სრულად დაეცვა არაბული ბგერის ფონეტიკური თავისებურება (ლეკიაშვილი 1992, 57). საშ. ქართ. II. ლაყაფი სპარსულად მეორე სახელი- საბალაყაფი არაბული la÷iba ზმნიდან მიღებული ფორმაა, ხოლო სპარსულად მიჩნეული „მეორე სახელი“ არაბული laqab ლექსემაა. აქ უბრალოდ თანხმოვანთა სუბსტიტუციასთან გვაქვს საქმე. ამ ლექსემის ქართულში შემოსვლა XI-XII საუკუნეებს უკავშირდება (იმედაძე 2014, 68).

საშ., ახ. ქართ. I. ლაყვა «წვიმის გუბე» (საბა). გზის კიდეებს ლაყვებში ჩამდგარი წუმპე ლოშნის (ლ. ქიაჩ.). შდრ. ლაკუა წყლის საცავი, აუზი, ჭა. „წარვიდა იგი უდაბნოს აღმოვსებად წყლისა ლაკჳსაგან“ (მ. ცხ. 422v). „ვინ უკუე ჯდა ლაკუასა მას და… წყალსა ცხორებისასა ვინ მისცემდა?“ (საკ. წიგნ. II, 17, 18). ლაყვა: ჯურღმული ნაგები ZAB. ლაკვა ლათინთა ენითა წყალს ეწოდების, ხოლო ჩვენთა წერილთა შინა ჯურღმულად უჩენიათ (+ რომელი ნაგები იყოს C) – საბა. საშ. ქართ. II. ლაყვა / ლაღვა (არ. ლაყვა) ნერვის დამბლა. თუ სნეულსა პირისა სახენი და საფეთქელნი ემღეროდეს, ლაყვასა ნიშანი არის და (ქანან. 28, 15). ფილენჯისა, ლაყუისა და რაშასი (ფანასკ. 52, 30). დიალექტ. III. ლაყვა / ლაყო ლოყა (მთ. კაიშ., დიალექტ., 568).

საშ. ქართ. I. ლაყლაყი იშხივარი – დ. ჩუბ. I. იხ. ლაკლაკი.საშ. ქართ. II. ლაყლაყი ლახლახი, რაკრაკი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ლაყლაყი 1. ხმა, რომელსაც გამოსცემს შენჯღრევისგან ლაყე კვერცხი ან სითხე ნაკლულ ჭურჭელში. ლაყე კვერცხიც ისეთს ეწოდება, რომელშიც ცილას და გულს ლაყლაყი გააქვს (ივ. ჯავახ.). || ხმა, რომელსაც გამოსცემს მოძრაობისაგან მოშვებული, მობოშებული რამე. 2. ნჯღრევა, რყევა. დანჟღრეულმა ზარმა დაიწყო თავისი უგემური ჟღარაჟღური, პოვოსკამ – ქვებზე ხტომა და მე – ლაყლაყი ხან აქეთ და ხან იქით (ილია).

ლები: ლებე ანუ ლები ეულად გამოითარგმანება, ესე იგი უპატრონოდ, უცხოდ და პატრონისაგან მოშორვებულად ლებული, მიმოკუჱთებული. ესე ლებე გინა ლები ებრაული ლექსი არის, ხოლო დალებება დაჟეჟა და დალურჯება არის ცემით ანუ დაკვრითა სხეულსა ზედა კაცისასა. ეს ქართული არის (თ. ბაგრატ.). საშ. ქართ. I. ლები / ლებე ეული (თ. ბაგრატ.)ძვ. ქართ. II. ლები ხორცის ან სხეულის რომელიმე ნაწილის სილურჯეს, გამოწვეულს ყინვისაგან, ცემისაგან, ავადმყოფობისაგან. ამ მნიშვნელობით გვხვდება როგორც სახელური, ისე ზმნური ფორმები: „ჴორცნი, რომელნი მყინვარსა შეცჳვიან, პირველად ლებ იქმნნიან შეყინებითა მით სისხლისაჲთა“ (ბ. კეს. – 40-თვს 119, 4).ლებ-ფუძიანი სიტყვა ძვ. ქართულში მიემართება სულ- გულ სიტყვას და გადატ. მიუთითებს „ტანჯულ, წამებულ, გვემულ სულზე“. „[სული დაგესლებული ცოდვითა] უკუეთუ შეჰლებო იგი ბრძმედსა შინა შიშისა ღმრთისასა, ყოველთაგან გესლთა უკეთურებისა მისისათა განწმიდნეს მცირედთა დღეთა და ბრწყინვიდეს“ (მ. სწ. 43, 22). საშ. ქართ. ორგნით ჩანს ლები მჯიღისა მართ გულსა გარდანაკარისა (ვეფხტყ. 498, 2);თუ სნეულსა… ტანსა შიგა ლები გამოჩნდეს, მაშინ ხელსა ნუ მიჰყოფთ და ნურცა სწამლობ (ქანან. 123, 33). ჩემა მზემა, მთვარეს ლები დააჩნივა (არჩ. 199, 98, 4) შენთა სახმილთა ნადაღი გულსა მაჩნია სუ ლები შენგან დაჭრილი ლახვრითა ვწევარ, მიგია სულ ლები (ნ. ციც. 425, 106, 3). აწ გაპარვაა წამალი ამა გულისა ლებისა (ვეფხისტყ. 786, 2). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. III. ლები „არჯასპი“, „მიწალები“ – საბა: ლები სპეც. ჭაობიანი ნიადაგების ფენა მოლურჯო ფერისა (სინონ. გურ. მიწანელა). ამავე ფენაში იწყება ნიადაგის გალებება, რომელიც სიღრმისაკენ თანდათან მატულობს და გადადის ლების მთლიან ფენაში (მ. საბ.).ლები (მოჴ. ფშ. ჴ.) კლდიდან გამონადუღი შაბის მსგავსი რამ (შრება, მლაშეა). ჯიჴვი და ფსიტი ეტანება და ლოკავს. მონადირეებმა იციან ეს ადგილები. კლდიდან გადმოდის, შაბის გემო აქვს. საღებავად ხმარობენ (წითლადაც, შავადაც და სხვ.) ყოველგვარია (შან., ფშ., გოგატ., მოხ. ღუდ.). ლები საღებავი სილა: ლია მოლურჯო ფერის ტალახი შალეულის შესაღებად (პ. ჭარაია).ლებ- ფუძე დასტურდება სხვადასხვა ნაწარმოებ სიტყვებსა და სინტაგმებში. მიწალები: (ზ. რაჭა, მრეწ. II, II, 1982, 195).არჯასპი სომხურია ქართულად მიწალები ჰქვიან, შავის საღებავია – საბა. ჩვენი აზრით მიწალები კომპოზიტია: მიწა + ლები („ლურჯი, შავი“). ზან. (მეგრ.) ლები: ტალახი, ლაქა;ლებონი ბინძური, ტალახიანი (ნ. მარი;მეგრ. IV, ქაჯ.). გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ლბ ¬*ლაბ || *ლებ (ა-ლბ-ობ-ს) შდრ. მეგრ. ლიბ, ჭან ლიბ || ლობ (ერთელიშვილი 1970, 163). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. IV. ლები ლეიბი. ქართ. შდრ. შიგან იდვას ერთი მომცრო უკეთესი ორხოვა, ერთი ლაიბი (გარიგ. 75, 21) ლები (იმერ. გურ.) იგივეა, რაც ლეიბი. ყველაფერი ღარიბული იყო… ტახტზე გაფენილი უზეწრო საბანი და ლები, სასთუმლად უნაგირის ბალიში (ნ. ლორთქ.). ოღრო-ჩოღრო ფიცრის ტახტზე ეწყო ჭილობი, ძველი ჭუჭყიანი ლები, ასეთივე საბანი და ბალიში (ე. ნინოშ.). მატყლი ცოტუნიკა არი ლებისთვინ. ლებს ათი გირვანქა მატყლი უნდა (რაჭ. კობახ.). ლების გამოცვლა აბრეშუმის ჭიის გადაყვანა ახალ თაროზე, ხარიხაზე. „დიდი კანიდან რომ ამოვა, მეორე დღეს გაამეჩხრეფ, თან ლებს გამუცლი“ (აჭარ. ნოღ. 2008, 30). ზან. (მეგრ.) ლები, ლეიბი. ლებიში პიჯი ლეიბის პირი (მეგრ. ქაჯ.). შდრ. ლაიბი ლაიბების საპირე (ეკ. ისტ. III, 259, 1795). ლებეები პირები ლეები ტილოსი (იქვე 258, 1796). სპარს. ლაჰიბ > ლაიბი > ლეიბი > ლეები (ქავთარაძე 1969). ბ. გიგინეიშვილი მიიჩნევს, რომ მეგრ. ლები და სვან. ლებ ქართულიდან ჩანს ნასესხები და ამ სიტყვებს უდარებს ლათ. levis „გლუვი“ – ბერძნ. leīos „გლუვი“, „სწორი“ მნიშვნელობის სიტყვებს (გიგინეიშვილი 2016).

ძვ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ლელი შავფაფარა 2. წვრილი შავი ლერწამი ფართო და გრძელი ფურცლოვანი – დ. ჩუბ. მრავალწლოვანი ფესურიანი ბალახოვანი მცენარე (მარცვლოვანთა ოჯახისა). რომელსაც მაღალი წვრილი ღერო და წვერზე მსხვილი საგველა აქვს, გავრცელებულია მეტწილად ჭაობისა და მდინარის პირებზე – ქეგლ. ლელი: juncus, pratum, carectum: „ქუეშე თითოფერთა ხეთა დაწჳს ჭილსა თანა, ლერწამსა და ლელსა“ (M, იობ. 40, 16). მოლამ ღორის ქაშანზე დიდი ორმო ჩათხარა და ლელი წაჰბურა – საბა. ჭყანტობი დაფენილია ლელით, ბუერით, ჯორისკუდათი (ვ. ბარნ.). შენთვის ვასუქე ირმები, ვაძოვე ლელი, ქუჩია (ვაჟა). წალდიც ლელში ჩაიკარგა (გ. ლეონ.). დიალექტ. ლელი ბოსტნის სარეველა მცენარე ერთგვარი. ხახვსა ან თუ სხვა რამ ბოჲტნეულსა წმინდა ბალახი რო შეერევა და დაიტანს, იმასაც ლელს ეძახიან (წილკ). ნეტა რა გაუბედურებულებია, ქაა, ხახვები, მუხლამდინ ლელში იდგა, აღარც კი ეტყობა, რო იქა ხახვი მდგარა (წილკ.) (ქართლ. ლექსიკ.). ლელი წვრილი ლერწამი (მისგან სტვირს აკეთებენ) (ჯავახ. მარტირ.). საერთო ქართვ. *ლელ- ქართულ-ზანური ერთიანობის პერიოდის ფუძეა. ქართული და მეგრული ენების მასალა შეაპირისპირა გ. როგავამ (როგავა 1945, 231). გ. კლიმოვმა ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისათვის აღადგინა *ლელ- და *ლელ-წ,ემ- არქეტიპები;*ლერ-წ,ემ-არქეტიპები (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).ძვ. ქართ. II. ლელი სწორი, არა-ხუჭუჭი (თმა): „უკუეთუ მართლ განვიდის (ორთქლი), არნ თმაჲ იგი მწუჱფ და ლელ“ (გრ. ნოს. კაც. აგებ. 229, 2). „და უკუეთუ ქცეულთა ორთქლთა აღიყვანებდეს გულარძნილთა და მიმოდრეკილთა ნესტუთაგან თავისა მიმართ, გრუზთა და ღულარჭნილთა თმათა აღმოაცენებს, ხოლო უკუეთუ თმათა აღმომაცენებელნი იგი ორთქლნი მართლ და წრფელად აღვიდოდიან – ლელთა და განმარტებელთა თმათა წარმოაჩენენ“ (საქართ. მუზ. ხელნაწ. A-55, 2400). ჰშვენის აკრვა ლელსა (ვეფხ. 1420, 30). ი. აბულაძეს კონტექსტის შესწავლის შედეგად დადგენილი აქვს ლელი რომ მიემართება თმას და აღნიშნავს ისეთს, რომელიც ხუჭუჭი კი არაა, არამედ სწორი და ვარაუდობს, რომ იგი შესაძლებელი მომდინარეობდეს სომხური სწორი, კარგი თმის აღმნიშვნელი სიტყვისაგან. განსხვავებას ქმნის უ, რომელიც დაკარგულია ე. ი. ძვ. (სომხ.) ულილი // ულელ ქართ. ლელი. ეტიმოლოგია უცნობია (აბულაძე II, 318).

ძვ., საშ. ქართ. I. ლია ლამი, საფლობი ტალახი (საბა). ცხენი მისი შთაფლული იყო ლიას შინა (ქ. ცხ. IV, 536, 13). ლხინისაგან ლოდაკითა ლია ლამავს ლულა-ლულად (ვახტ. VI, 64, 21) თუ ცოლს მიეცა ქმარზედ უფლება / ქმარი ლიაში უკუეფლება (დ. გურამ. 267, 358, 2). ჯურღმულსა შიგან შთამაგდო, შიგან დამიხვდა და ლია (თეიმ. I, 167,16,3). …გა რნა ბრძოლსა მას დაეფლა ლიასა ცხენი (თ. ბაგრატ. 62, 16).შდრ. ძვ., საშ. ქართ. ლიემპალი ტალახი, ტლაპო: „ვიხილე კაცი ვინმე, რომელი დაფლულ იყო ვიდრე მუჴლთადმდე ლიემპალსა შინა და უყესა მდინარისასა“ (მ. ცხ. 232v). გზათა ზედა ლიამპალი დახუდათ (ქილ. 290, 2). შდრ. ლიამპარი (ზ.-იმერ. ძოწ.).ახ. ქართ., დიალექტ. უეცრივ ლიას ჩაგეფლა ჰუნე (ს. ჩიქოვ.). 2. (ქართლ. კახ.) მოვარდნილი ან მიშვებული წყლის ღვარი ან გუბე. დაასხა და, რა დაასხა [წვიმამ] რომ სულ ლიები წავიდა (ს. მგალობ.). დიალექტ. ლია 1. სისხლის ღვარი. დანა სახეში დეერტყა და სახეზე ლია ჩამორბოდა (სვერი). 2. წვიმის ღვარი. წვიმდა და ლია გაგვდიოდა სულ (მანდაეთი). 3. გუბე;ლაფი, ტალახი. ლია დგას ყანეფში, რას გახვალ (წყალშავი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ლია-ლიად გუბე-გუბედ. ეს როგორი მორწყულია, კვლებში ლია-ლიადა დგას წყალი (ტყვ., ქართლ. ლექსიკ.).ზან. ლია მოვარდნილი და დაგუბებული წყალი ლიამპალი (მეგრ. ქობ.). ირკვევა, რომ ლია ორნაირი ყოფილა: ერთი, როგორც ეტყობა, უმცენარეო საფლობს წარმოადგენდა, და მარტივად ლია-დ იწოდებოდა, მეორე კიდევ ისეთ საფლობს, რომელშიც ზოგიერთი მცენარეულობა, ალბათ, საბას თქმისა არ იყოს, ლერწამიც, იზრდებოდა. ასეთ ადგილში წყალმრავლობისაგან მცენარეულობა, რასაკვირველია. საფიქრებელია, რომ სწორედ ამნაირ საფლობს უნდა ჰრქმეოდა ლიამპალი (ჯავახიშვილი V, 1986, 138).ნიაღვარ ¬*ლია-ღვარ;ნია ¬ ლია: *ლია-ღვარის მოკლებული სახეობაა ლია-ღვ (ლიაღვი მომატებული, ამღვრეული მდინარე ლეჩხ.), ხოლო შესაძლოა ამ უკანასკნელში ღ-ს დაყრუების შედეგად იყოს მიღებული ჰიდრონომი ლია-ხვი > ლიახვი (ერთელიშვილი 1980, 132). საშ. ქართ. II. ლა, ლია მფრინ – დ. ჩუბ.ლეჲ [აზ. დიალ. = ქორი] ალალი (ფრინვ.) (ინგ. ჯან., ღამბ.). ლია III. (ძვ.-ებრ.) დეკეული – ა. სიხ.ლია (ძვ.-ებრ.) ანტილოპა – ა. სიხ. ლია IV. (ძვ.-ებრ.) დაქანცული, დაღლილი – ა. სიხ.

ძვ., საშ. ქართ. I. ლიბრი თეთრი ლაქა თვალის გუგაზე, ბისტი, კატარაქტა, „ლურჯ-მოიისფრო“ (საბა);ჩალურჯებული (ნ. ჩუბ.). ლები, ლიბრი, „დალურჯებული ტანი ან ფერი, ლურჯ-მოიისფრო, ლიბრი, ლები „ჩალურჯებული“ – დ. ჩუბ. ლიბრი „ლიბრი“. ლიბრი თვალზედ რომ თეთრი გარდაეკვრის (თ. ბაგრატ.). „ვისნი ლ[ე]ბილ არიან თუალნი“ O, –− „ვისა ლიბრი თუალნი“ (pb., იგ. სოლ. 23, 29). ახ. ქართ. [დანელიას] ზედ (თვალზე) თეთრი ლიბრი გადაჰკროდა (დ. შენგ.). ეგ (ეშმაკი) თვალში ლიბრს აკეთებს, კაცს აბრმავებს (ი. მაჩაბ. თარგმ.). დიალექტ. ლიბრი 1. ცხიმოვანი თხელ აპკივით ზედაპირზე გადაკრული რამ. ამ სალესავ ლიბრი მოეკიდა, გარეცხე, თორე, აღარ ლესამს. 2. თვალის გუგაზე გაჩენილი გარსოვანი აპკი. თვალზე ლიბრი გადაეკრა, იმიტვინ ვეღარ ხედამს (ჯავახ. ზედგ.).ძვ. სამედიცინო წიგნებში ამ მნიშვნელობით დასტურდება რიბელიც (ფანასკ. 72, 4). საშ. ქართ. II. ლიბრი ლურჯი ფერი. (ჴმალი) კარგი და გამორჩეული ეს არის, რომელ გვარიც იყოს… ლიბრი იყოს და და არა თეთრი, ზომიერი სიგრძით და სიპტყითა (ვისრ. 6, 25). ნიშადური სამი რიგია: ერთი ისპაანისა, ერთი ლაჰურისა… ლაჰურისას, მინასავით გასჭვირს და ლიბრია (ზეთ. 78, 34). ახ. ქართ. ეს მხურვალება… სულ სხვაგვარია, უფრო ჩუმი, მქისი და მძიმე ლიბრი ფერიც აქვს (ო. ჩხ. 122, 17). დიალექტ. ლიბრი ჭრელი. „უღლათ ხარებს არ დამჯერდნენ, ზედ დავადე ლიბრი ცხვარი“ (აჭარ. ნიჟ.).ლიბრი ლობიო: „ლობიოს ჯიში ერთგვარი. ლიბრი ლობიო უბეწვო გამოდის, მარცვალი წაწითალო აქ, ხახვის ფურცელში რო კვერცხ შევღებამთ, ისეთი“ (ერედ., ქართლ. ლექსიკ.). ლიბრი მიწა: ღვინობისთვიდან ცოტა ლიბრ მიწას, უფრო დაკმენდილი ფერი აქვს (ზ.-ქართლ.მრეწ. I, 1976, 34). დიალექტებში ამავე მნიშვნელობით დასტურდება ლიბერიც. ლიბერი თეთრი, ოდნავ მორუხო-მოიისფრო ელფერით“. კარტოფილის ფქვილი უფრო ლიბერია თუ კრახმალი? წისქვილში ფქვილი შემეცვალა, ეს ლიბერია (ზ.-იმერ. ძოწ.). ლიბერი მომკრთალო, გაურკვეველი ფერი (გურ. შარაშ.);ფერმკრთალი, მკრთალი ფერის (რაჭ. კობახ.). წისქვილისფერს იმიტომ უძახით რომ, მაშინ აბრეშუმი იქნება ლიბრისფერის და წისქვილისფერი ხომ ლიბრისფერია (ქვ.-იმერ. მრეწ. IV, II, 61). ლიბრი: რომ შემოღამდებოდა, დედაჩემი იტყოდა ლიბრი ჩამოწვაო (ცნობა მოგვაწოდა მ. გალდავაძემ). ლიმბრი / ლიმბრაჲ ქობულეთურ კილოკავში მუქი ლურჯი ფერია (აჭარ. სურმ. VII, 3).იხ. აგრეთვე: ახ. ქართ. ლიბრედი მუქი ფერი, საშუალო თეთრსა და შავს შორის (დიალ.);თუთუნის ბოლში ლიბრედად მოჩანან სარდაფის კედლებზე გამოსახული ადამიანები (რ. გვეტ.).არაა გამორიცხული ლიბრ-ფუძის კავშირი სიტყვასთან ლები „ლურჯი, დალებება „დალურჯება“, თუმცა ლიბრის დანაწევრება გარკვეულ სიძნელეებს აწყდება (გიგინეიშვილი 2016). საშ. ქართ. III. ლიბრი: თავხედი;უტიფარი;ლირფი, ლირწი, ურცხვი, გლისპი (დ. ჩუბ). ლირბი სომხურია, თ ა ვ ჴ ე დ ს ა, გინა უ რ ც ხ ვ ს ა ჰქვიან ZAა. – საბა.შდრ. ლირბი ურცხვი, უნამუსო, გლისპი: „ურცხჳნოჲ და ლირბი პირი, რომელი იტყოდის ღმრთისათჳს სიცრუვესა, აღივსოს გინებითა (A, სბსტ. 132, 18). ლირფი – ქეგლ;ლიფრი მლიქვნელი, პირფერი, მატყუარა. დიალექტ. მაგრაინ ლიფრ კაც რა დაეჯერება (ჯავახ. ზედგ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ლიმონი [Citrus limon] ციტრუსოვანი ხე. რამეთუ თჳნიერ ნარინჯისა, თურინჯისა, ლიმონისა და ზეთისხილისა, ნაყოფიერებენ ყოველნი (ქ. ცხ. IV, 535, 24).ლიმონი: მისი თხუთტმეტწლიანი ორი ლიმონის ხე მთელ რაიონში თითით საჩვენებელი იყო (ლ. ქიაჩ.). 2. ამ ხის ნაყოფი. [ნინოს] ხელში უჭირავს ერთი ლიმონი (აკაკი). საშ. ქართ. ლიმო: ქაღალდი ქვისაგან აროდეს შეიქმნების და არცა ღუინო- ლიმოსაგან (ვისრ. 257, 6);აგრეთვე: (რუსუდ. 452, 33). თანამედროვე ქართული ლიმონი საშუალი ქართული ლიმო-ს გაგრძელება არ უნდა იყოს. ის ნასესხები ჩანს, მაგრამ არა ახალი ბერძნულიდან (ახ. ბერძნ. limóni), რომელთანაც მისი შემოსვლის დროს (არაუადრეს მე-19 საუკუნისა) ქართულს კონტაქტი არ ჰქონდა, არამედ, საფიქრებელია, რუსულიდან ან იტალიურიდან). შდრ. რუს. лимон, იტალ. ლიმონე (გიგინეიშვილი 2016). შდრ. ინდ. – სპ. ლიმუ. საშ. ქართ. II. ლიმონი ნავსადგური. ლიმონა, ლიმენა „ლიმენა ელლენებრივ ნავთსაყუდელი“ – საბა. რომე ღელვაგვემულსა ლიმონის პირი გუაჩუენოს და ამა შეჭირვებისაგან გვილხინოსო (ქილ. 503, 15). ლიმონში დაისადგურეს (ქ. ცხ. II. 360, 19).შდრ. ლიმანი (ბერძნ. -თურქ. ლიმან) ნავსადგური. ახ. ქართ. III. ლიმონი ჟარგ. მილიონი (ლ. ბრეგ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ლიფი გასანთლული ნარმა – საბა. დ. ჩუბ. ლიფვა, გავსანთლავ, სანთელს წავუსვამ – დ. ჩუბ. შდრ. (სპ.) ლიფ.საშ. ქართ. II. ლიფი ლიფლიფი. ღამესა გულის წვით ათენებდა, და ღვიძლი ლიფსავით ენთებოდა (ქილ 939, 27). შდრ. ლიფლიფი ფანარი – საბა.ოთახში… ენთო ლიფი, რომელიც თუმცა ცრიატი იყო, მაგრამ საკმარისი იყო დედა-შვილის დასანახავად (ი. იკოთ.). ახ. ქართ. II. ლიფი [ჰოლან. lif რუს. ენის მეშვ. ] ქალის ან ბავშვის ტანისამოსის ნაწილი, წელს ზევით მჭიდროდ ჩასაცმელი, უსახელოებო. დიალექტ. III. ლიფი ტალახი, მწვირე;გალიფული დასვრილი, დაზანგული (იმერ. ბერ.). ვფიქრობთ, რომ ლიფი < ლაფი;ლაფი კი ჰრ. აჭარიანის აზრით შემოსულია სომხურიდან (გიგინეიშვილი 2016).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ლომი leo: „ჴბო და ლომი და ზუარაკი ერთად ძოვდენ“ (I ეს. 11, 6). „ვითარცა ლომი იზახებდეს“ (O, ოვსე 11, 10). ლომ-ვეფხი მოვიდეს ერთგან რებულნი (ვეფხ. 908, 1). ლომი გადატ. „რაინდი“ ლომი იგი ლომთა (ვახტანგ გორგასალი) (ქ. ცხ. II, 17, 20).მელიის მფარველობასა, ლომმა შემჭამოს ჯობიაო (ანდაზა). ლომს ნადირთ მეფეს ეძახიან (ი. გოგებ.). || ფიგურ. საშინელის წამის დროს ძმანი ხერხეულიძენი არამც თუ არ შედრკნენ, არამედ ლომებად გადაიქცნენ (ი. გოგებ.). 2. გადატ. ძლიერი, გულადი, უშიშარი, გამბედავი (შდრ. ლომ-გმირი). სიბერე ახლავს, მარამ ჯერ კიდევ გულით ჭაბუკი, სიმხნით ლომია (აკაკი). ლომი ნაირგვარი წარმოებით და მეტაფორულად დასტურდება ქართულში. ამ სიტყვის სემანტიკური ცვლილებების შესახებ ახალ ქართულში იხ. (გვანცელაძე 2009). ლომი ეტლი, ზოდიაქო. ოდეს ლომსა შეჯდეს მზე (ვეფხ. 1201, 3). ერთი დიდი ლომი რომლის შიშითა ცის გრკლისა ლომი ღრუბელსა პირსა აფარებდა (ქილ. 733, 5). ლომი [ფელის ლეო] უძველესი სიტყვაა ქართულში. „ლომ“ ფუძეს შეიცავს სამივე ქართველური ენა. „ლომის“ აქადური სახელწოდება, „ძველებრაული, – „ლბ „რომლებთანაც ფონეტიკურად ერთობ ახლოა ქართული „ლომ“-ი (მაჭავარიანი 1989, 93). ახ. ქართ. II. ლომი [რუს. лом] ძალაყინი. [თორღას] პატარა რკინის ლომი ეჭირა (ა. ყაზბ.). ლომებით შეანგრიეს რკინის ჭიშკარი (კ. გამს.). დაჰკათ, ძმებო, დაჰკათ ლომი, მარგანეცი ვაპოთ (გ. ქუჩ.). აგრეთვე დილექტ.: (აჭარ. მრეწ. IV, III, 229;ზ.-იმერ. მრეწ. I, 273;ქიზ. მრეწ. I, 86;ოკრ. ალავ. X).

ძვ. ქართ. I. ლომა წვრილი ფული (სირ. lumā): „ვაჭარმან მან თქუა სასყიდელი ყურძნისაჲ მის, და ეპიფანე მოიღო ლომაჲ დადებად ვაჭრისა მის“ (საკითხ. წიგნი II, 117, 3). საშ., ახ. ქართ. II. ლომა ძვ. ღონიერი კამეჩი (დ. ჩუბ.). || ბაცი შავი, მოჩალისფრო შავი კამეჩი (ჩვეულებრივი ასეთი კამეჩის საკუთარი სახელია). „ბიჭო, ქაჯანა, წამო, ე ჩვენს ლომა კამეჩზე შეგსვა!“ (ნ. ლომ.). || ხარის საკუთარი სახელი. აჟანას ხარებს, – ლომას და ჭოქას, – ჩააბეს თოკი და მისცეს ერთ ვაჭარს (ე. ნინოშ.). 2. ქართლ. მთიულ.) საქონელი, რომელსაც ზურგზე თეთრი ზოლი გასდევს თასმასავით («დიალ.»). დიალექტ. ლომა ჯიხვზე ნადირობა არ შეიძლებოდა: წმინდა ნადირია და მიტომ (რაჭ. კობახ.). შდრ. I. ლომი.დიალექტ. III. ლომა ქიზ. წყალი, რომლითაც მეჭურჭლე თიხის ჭურჭლის კეთებისას ხელს ისველებს. ლომას ძველად ტალახს ვეტყოდით (ქართ. მტკვრ. ჩრ. მრეწ. I, 235).

ახ. ქართ. I. ლოტო [ფრან. loto] 1. აზარტული სათამაშო, რომელიც შედგება ციფრებიანი მუყაოს ფურცლებისა და კოჭებისაგან;ვაჭრის ცოლები… დასხდებიან გასიებულები და ძლივსღა ქშინავენ ლოტოს თამაშობაში (რ. ერისთ.). || თამაში ამ სათამაშოთი. [ქალებმა] ლოტო გააჩაღეს (რ. ერისთ.). 2. იმავე პრინციპზე აგებული აღმზრდელობითი ხასიათის საბავშვო გასართობი, სადაც ციფრები შეცვლილია ნახატებით. ბაღი მომარაგებულია საბავშვო ლოტოებით («სახალხო განათლ.»). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ლოტო (იმერ.) სწორტანიანი, კარგად ტან-აყრილი (მცენარე, ხე) (ბ. წერეთ.). «საუკეთესო სამასალო ლოტო ხეებია ჩვენში» (ბ. წერეთ.). რიონის ჭალებშიც იშვიათად მინახავს ასეთი ძარღვიანი, ლოტო სიმინდი…;ზედა ტაროს კაცი ძლივს შესწვდებოდა (კ. ლორთქ.).შდრ. ლიტაო სწორად აზრდილი ხე – ქეგლ.ვეჭვობ, რომ სიტყვა ბერძნული წარმომავლობის სიტყვა ლიტონი-დან უნდა მომდინარეობდეს იხ. ლიტონი < litos (აკუზ. liton) „გლუვი“, „მარტივი“, „უბრალო“ (გიგინეიშვილი 2016).

ახ. ქართ. I. ლოხმა ლუკმა. ლოხმას უფრო უწოდებენ აქლემის საღეჭ ლუკმას: დროს გასატარებლად აქლემს ცომს ჩაუდებენ პირში და აქლემიც ღეჭავს და არ კი ჰყლაპავს. ხშირად ადამიანი თუ უშნოდ ილუკმება, – ეტყვიან: კაცო, რა აქლემის ლოხმასავით ღეჭავ მაგ პურს, გაათავე და მორჩი რაღაო. „მაშ არა და შენსავით უმი ხაშლამა ვიქნები, სანამ რამეს ვიტყოდე, სიტყვებს აქლემის ლოხმასავით პირში ვღეჭავდე“ (გ. სუნდ., „პეპო“, 1880 წ., 13) – ი. გრიშ.ამავე მნიშვნელობისაა ძველ ქართულისეული ლუკმა ნატეხი, ნაჭერი, ულუფა: „ჰნებავს, რაჲთამცა ტაბლაჲ გარდაგებული მრავალთაგან კეთილთა, ერთ ლუკმადმცა შთაიდვეს“ (მ. ცხ.126v).შდრ. არაბულსა და სპარსულ ენებში დადასტურებული ლექსემა – [luḳმა // loqm/a/e] – 1. პატარა ნაჭერი;ლუკმა;2. წვერი (რაღაცის) (ბართაია 2010). ახ. ქართ. II. ლოხმა (კახ.) იხ. II. ლომა. «დაზგაზე ჯამი გვაქვს დაკრული, შიგ ლოხმას ჩავასხამთ ხოლმე და მუშაობის დროს ხელებს ვისველებთ» («დიალ.») – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. ლუქა/ლუქი მგლის ხორხა. ბალახია. ლუქი, ზაფრანი და მწუანე წყლის მხავსი, ესე ყუალა მსივანსა თავზედა შემოსდვას (ფანასკ. 14, 26). სამყი, ლუქი, გილიერმანიცა მოუმატე (ქანან. 74, 4).ახ. ქართ. II. ლუქი მუქწითელი ფისი, რომელსაც ხმარობენ რისამე დასაბეჭდად (მაგ., პაკეტისა, კარისა და სხვ.). კარებს ლუქი დაადეს. – ლუქის გატეხა. – შიკრიკმა ბატონს გადასცა ბარათი, ლუქით დაბეჭდილი (ნ. ლორთქ.). შდრ. არაბ. lak՛k՛a(t) („კუპრი“, „ლაქი“, „ლუქი“), აგრეთვე: (თურქ.) laka (ლაქი) (გიგინეიშვილი 2016).

ძვ., საშ. ქართ. I. „მაგალითი არს რომელიმე გენებოს ქმნა ტაძრისა, სახელისა, გინა კარვისა, ანუ ხატთა და ყუავილთა, აჩვენნე და წინა დაუდვა იგი, რათა მსგავს მისსა ყონ“ – საბა. მაგალითი «იგავი;ნიმუში;პირმშო»: „ვეზრახი მას ხილვით და არა მაგალითთა მიერ“ G,– „ვეტყოდი მას ხილვით და არა იგავით“ (pb., რიცხ. 12, 8). „მხატვარნი ანუ მწერალნი პირმშოსა მას ხატსა ანუ წერილსა განიცდიან, რამეთუ ვერ ძალ-უც ჯეროვნად გამოწერად, უკუეთუ არა ხედვიდენ მაგალითსა მას წინამძღურად საქმისა თჳსისა“ (A – 92, 974). „არარაჲსაგან დაჰბადნა და თჳნიერ მაგალითისა გამოსახნა“ (ბალ. 71, 17). მაგალითება მსგავსება: „მერმეცა დაიყენების მღდელმოქმედებისაგან მქონებელიცა მღიერისა ძნელისა, რომელი ემაგალითებოდედ უწესოებასა ვნებათასა“ (გელ. ბიბლ. 64v, 28-31).მაგალითად სამაგალითოდ, სანიმუშოდ. ძიძა მაგალითად გრძნეული იყო (ვისრ. 70, 21). არსებობს მოსაზრება რომ 1. მაგალითი < (სომხ.) მაგალათ, მაგრამ ჰ. აჭარიანი თვითონ სომხურშიც ნასესხობად მიიჩნევს (ჰ. აჭარიანი);2. ბ. გიგინეიშვილს შესაძლებლად მიაჩნია, რომ იგი მომდინარეობდეს ბერძნულ მეგა-ლიტოს-ისაგან („დიდი ქვა ნიმუშად, ნიშნად აღებული“) (გიგინეიშვილი 2016). საშ. ქართ. II. მაგალითი ეშმაკი, ცბიერი, მატყუარა. სახლიმცა აუოჴრდების ვიროს, რომელ უსჯულოისა და მაგალითისაგან კიდე არა გამოვა შენისა გუარი! (ვისრ. 109,18). მაგალითობა სიცრუე, ცბიერება, ეშმაკობა. ჩემზედა მოიჴმარა, რაცა შეეძლო, მისი მაგალითობა და ბიჭობა, ქენება და შეხუეწა (ვისრ. 100, 17). ამ ნიშვნელობის მაგალითი, ვფიქრობთ უკავშირდება სპარსულ მოღალატის მნიშვნელობის მაგალითი-ს .

ძვ. ქართ. I. მაზა მასა, წონა: „მპოვნელმან ხლამჳდასა სამეუფოსა, ოქროსგან ვიდრემე ყოველსა ქსოვილსა, ხოლო მაზასა ოქროჲსასა საწონსა მომღებელსა სიკლათა ორასთასა, … დაჰფლა“ (ფლავ. 5: 1, 10). შდრ. μᾱξαν ბერძნ. მასსასაშ. ქართ. II. მაზა თვალსაჩინო რამ, შესანიშნავი, სანუკვარი… – საბა, დ. ჩუბ. მაზა ღვინის შესატანებელი ვერ ვნახე (შჰნ. III, 226, 30). ღვინო და მისი მაზა [მიართვეს] (ხოსრ. 35, 32). მაზა გემო. ტკბილეული იყნოსე მაზად (ბეს. 165, 18). შეიტკბე, ჩვენ თქვენთვის მოვამზადებთ კარგს მაზასაო (დ. გურ. 146, 572, 2). ხილზედ დასხდეს, მოიტანეს უცხოები ბევრი მაზა (არჩ. 226, 221, 2). გადატ. გასძოწებოდეს ბაგენი, უკვდავებისა მაზები (თეიმ. I. 67, 113, 4). ხან ერთმანეთს მაზას აძლევდენ პირით ლაშებიდან (ხოსრ. 66, 1). ახ. ქართ. მაზა: [ბატკანი] კარტოფილსა და ხახვს კაი მაზასავით ახრამუნებდა (თ. რაზიკ.). 2. გადატ. მშვენება;შნოსა და ლაზათის მიმცემი. ია ტყის თვალი, ტყის მაზა! (ი. გრიშ.). „მშვენიერი გოჭი გახლავთ. თქვენებურად შემწვარი, სუფრის მაზა იქნება“ (ვ. ბარნ.). დიალექტ. მაზა სასურველი საჭმელი, დესერტი. „მაზად რაჲ მიირთმევთ?“ (ქიზ. მენთ.).შდრ. (სპ.) მაზე გემო „გემო“ (ფერეიდ. ჩხუბ. 249). აგრეთვე: დიალექტ. (ქიზ. მენთ., ფშ. ქეშიკ., ჯავახ. ზედგ.). 1. ს.-ქართვ. *მაზ-ა- მომწამლავი, მათრობელა (თაფლი)“ > ქართ. მაზა-, მაზა-ო: ზან. ნოზ- (< *მოზ-): სვან. მანზა- (*< მაზა-) (ჩუხუა 2000-2003).2. მაზა სპარსულად იწერება და იკითხება ასე [maza/e/] // [maža/e/]. მისი მნიშვნელობებია – შეგრძნება, რომელიც რაიმეს გასინჯვის შემდეგ დარჩება;სიტკბო, სიმჟავე. მცირე საჭმელი, რომელსაც სასმელთან ერთად მიიღებენ (ბართაია 2010).დიალექტ. II. მაზა. სასიამოვნო, მოსაწონი;მაზა ქალი სასურველი, კარგი ქალი (ქართლ. ღლ.).ს.-ქართვ. *მაზ-ა „კარგი“. სიტყვა განმარტოებით დგას ქართულში, მაგრამ ფუნქციური წარმომავლობა ახასიათებს;გამომდინარე იქიდან, რომ მეტად სარწმუნოა შესატყვისები სინდურ (და არამხოლოდ) ენებში (ჩუხუა 2017). დიალექტ. III. მაზა სულელი ადამიანი. „შენ ცარიალ მაზა ხარ“. შდრ. ქართლ. მაზალო (ინგ. ასრათ.). მაზალო 1. ძვ. კოხტა, სასიამოვნო. 2. ახ. ვულგ. უცნაური, ახირებული (ბართაია 2010).

საშ., ახ. ქართ. I. მაზრა თემი, სამოურავო, საერისთო. ერთის მაზრის სასამართლო – დ. ჩუბ.მთიელთა შემოსევისაგან დაზღვეულ ამ მაზრებს ნეტარებით უნდა ეცხოვრა (ალ. ჭავჭ.). მაზრა: ძვ. ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული ძველ რუსეთში (გუბერნიის შემადგენელი ნაწილი). რუსის იმპერია დაყოფილია გუბერნიებად, გუბერნიები – მაზრებად (ილია). 2. ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული საბჭოთა კავშირში რაიონებად დანაწილებამდე. || ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული ზოგ მოკავშირე საბჭოთა რესპუბლიკაში (მაგ., ლიტვის, ლატვიის, ესტონეთის და მოლდავეთის რესპუბლიკებში).ახალი ქართული მაზრა „გუბერნიის“ გაგებით. აგრეთვე დაკავშირებულია მარზ-თან „საზღვარი, კიდე, ქვეყანა“. შდრ. მარზაპანი. შეიძლება სიტყვა მაზრა სირიული გზით მოდიოდეს. საშ. სპარს. მარზ: საზღვარი, ქვეყანა, კიდე“ ქართულში მეტათეზისი გვაქვს: მარზა > მაზრ (შდრ. მაზრაკი და მარზაკი) (ანდრონიკაშვილი 1966, 340).დიალექტ. მაზრა საზიარო საძოვარი რამდენიმე ოჯახისთვის. „ჩონ ეილაღზე რო მივდივართ, იმას ხო ბიაბანი აქს, ბიაბანი გაყოფილია, რაქთენ კომლს საშერიქო („საზიარო“) მიწა აქ, ეს არი მაზრა, მისაც მამული არა აქ, იმას მაზრა არა აქ (პ. იოსელიანი;ფერეიდ. ჩხუბ.). მაზრა საზღვარი, ქუეყანა, ოლქი. ხარგა დავდგი, არ მაზრები (ვეფხ. 431, 3). ძოწსა მარგალიტი გარე ტურფად მოემაზრა (ვეფხ. 536, 3). ალ. გვახარია შენიშნავს, მართალია, ქართულ ლექსიკოგრაფიაში „ხარგა“ განიმარტება, როგორც „ბეწვიანი ტყავის ან ნაბდის კარავი“, თუმცა „ვეფხისტყაოსანს“ უფრო მიესადაგება სპარსულ ლექსიკონთა განმარტება: „ხარგაჰ“ – „დიდი, მრგვალი სამეფო კარავი“. მას კონტექსტით უპირისპირდება „მაზრები“, როგორც „მცირე, სალაშქრო კარავი“. ავტორის აზრით, „მაზრები“ მომდინარეობს არაბული ზმნიდან „დარაბა“ (დაარტყა, სცემა), მიღებული მადრიბ (მადრაბ)−იდან, რაც ნიშნავს როგორც კარვის დასაცემ, გასაშლელ ადგილს, ბანაკს, ისე – საკუთრივ კარავს, ნაბდის კარავს, დიდ ჩარდახს, კარვის გადასახურავ ქსოვილს ან სახელდახელო ნაჭრებით შემოზღუდულ ადგილს სახურავის გარეშე. ავტორი თვლის, რომ სწორედ ეს სპარსული გზით შემოსული სიტყვა („მაზრები“) გვხვდება „ვეფხისტყაოსნის“ განსახილველ ტაეპში, სადაც ერთმანეთს უპირისპირდება „ხარგა“ და „მაზრები“ და ორივე მხოლობით რიცხვშია (გვახარია 1989, 28- 34).საშ. ქართ. II. მაზრა // მაზარა მანდვია, პალეკარტი, შავი ზედ წამოსასხამი, საბერო, მხრებში ნაოჭებიანი – დ. ჩუბ. თავსა ჯიღით აღგიმაღლებ, წამოგასახმ განა მაზარს! (თეიმ. I, 203, 117, 3) კათალიკოზმაც იმათ შავი მაზარები გადააფინა (ალ. ორბელ. 132, 6). ახ. ქართ. მაზარა 1. სამხედრო ფორმის პალტო, – ფარაჯა. ერთი ქოხის წინ კაცი დგას, ტანზე აცვია მაზარა (ვაჟა). 2. ძვ. «ზედ წამოსასხმელი» (საბა). ძვ., საშ. ქართ. III. მაზრა: მაზრაკი სათხედი, ბუნ-მოკლე ლახვარი – დ. ჩუბ. მაზრაკი ხელშუბი. „პირველად ვიდრემე მაზრაკითა უკუნ-აქცინა მრავალნი“ (ფლავ. 14: 15, 5).მარზაკი, მაზრა, მაზრაკა შუბის სახე, ლახვარი, „გურზი“. მაზრაკი (ანდრონიკაშვილი 1966, 339). მარზაკი წარმოადგენს ახ. სპ. არაბულ ფორმას *ვაზრაკ, რომელიც არაბულში გადავიდა mizrāk-ის სახით აგრეთვე: ბიბლიაში დადასტურებულია ვაზრიც (ანდრონიკაშვილი 1966, 339).

საშ. ქართ. I. მაია (სპარს.) თავნი, სათავნო ამხანაგთა – დ. და ნ. ჩუბ.შამის ხელმწიფემან გაგზავნა კაცი და ასი აქლემი მაია სთხოვა, შავთვალი დუმა, მალი, წითელბეწვიანი (მეფ. სალ. 376, 25). დიალექტ. II. მაჲა მაია (სპარს.) მაჭიკი, დვრიტა, კვეთი (აჭარ. ნიჟ.).მაჲა (თურქ. maya) საფუარი, დვრიტა.,,პურის მაჲა ილქნორას მუატანიე (ინ.). „პურის მაჲა პურის ჟავე ცომია“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). III. მაია (სანსკრ.) ძველი და შუა საუკუნეების ინდური რელიგიის, ფილოსოფიისა და კულტურის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი და ყველაზე უფრო უნივერსალური ცნება, -პირველად აღნიშნავდა შამანის, მოგვის ან ქურუმის უნარს სასწაულების მოხდენისას – მ. ჭაბ.IV. მაია ჯგუფი ენეობრივად მონათესავე ინდიელი ხალხებისა, რომლებიც ცხოვრობდნენ მექსიკის ჰონდურასისა და გვატემალის ტერიტორიაზე – მ. ჭაბ. V. მაია (ბერძნ. Maia, თათ. Masa) ბერძნულ და რომაულ მითოლოგიაში უფროსი პლეადა, ჰერმესის დედა – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ., დიალექტ. I. მალი ერთი მჴარე სართულისა – საბა. მალი ნაწილი, მონაკვეთი ნაგებობისა სვეტებს, ბოძებს შორის. ე ბალკონსა შუშაბანდი უნდა გაუკეთოთ ორ მალზედა, ასე, კუთხეშია (ერედ.). ბოსელი გვქონდა ოთხი მალი (ქართლ. ლექსიკ.). აგრეთვე: (ქართლ. მტკ. სამხრ. მრეწ. I, 238, ზ.-იმერ. ძოწ.). დიალექტ. II. მალი სიმი, ალყა. მალიკი (ხევს. თუშ.) ხის პატარა სოლი, ჩარჭობილი ფანდურის ყელში;დაკვრის დროს თითებს იცვლიან მასზე – ქეგლ. ფანდურის ყელს ზევითა ნაწილში, 3-5 მალი, ანუ მალინკი აქვს, რომელსაც საქცევიც ეწოდება (ჯავახიშვილი 1990, 103). საშ. ქართ. III. მალი (არაბ.) (ფულადი გადასახადი). მალი სახელმწიფო, ყოველწლიური, პიროვნული გამოსაღები იყო, რომელსაც იხდიდნენ საქართველოს უმთავრესი ქალაქების, როგორც სამეფო-სადედოფლო, ასევე საეკლესიო და კერძო საბატონო, ყმა ვაჭრები და ხელოსნები (მესხია II, 1983, 330). [ალექსანდრემ] დასდვა კომლზედ ექუსი შაური, ყოელსა წელიწადსა ამ მალს გამოართმევდა (ქ. ცხ. II, 340, 13). მდივანბეგის კაცმა მალიც გამოართვაო (სამ. IV, 571, ქვ. 9). მაძლევდიან ხარაჯასა და მალსა (რუსუდ. 408, 20). უბრძანა თუ: „ჩინეთს წადი, გამოართვი წლისა მალი“ (ნ. ციც. 418, 72, 3). ყოველსა წელიწადსა ამა მალს გამოართმევდა (ბ. ეგნატ. 699, 10). ჰკუირობდა მისი მნახუელი, სად იყო ეზომ მალია (ფეშ. 100, 4).აგრეთვე (ფერეიდ. ჩხუბ.) მალი (არ. mal) ქონება, საკუთრება, საქონელი, ნივთი. გაი ჩარში და დეიძახე: – რუს მალი! რუს მალი! – დეგესევიან მუშტრები“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).შდრ. მალი (თურქ. მალ) ჯოგი, რემა. მალი საქონელი, ნახირი. მალი სიმდიდრე;ქონება. მალი ნაჭერი, ქსოვილი ზან. (ლაზ. თანდ.). შდრ. ახ. ქართ. მალიათი [არაბ. მალიათ] 1. ძვ. ფულადი გამოსაღები. 2. კუთხ. (იმერ. ქიზ.) ქონება, სიმდიდრე, შეძლება – ქეგლ. საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. IV. მალი ქაფჩა გალატოზთა – დ. ჩუბ. მალი ბათქაშის შესალესი იარაღი- ქეგლ. აგრეთვე: (ზ. ქართ. მრეწ. I, 228, ქიზ. მრეწ. I, 50, ქიზ., მენთ.).საშ., ახ. ქართ. V. მალი სწრაფად მორბედი (საბა). სწრაფი, მარდი: დამალა ქვაბს დამალვით მალითა (ვეფხ. 265, 1). თუცა დია მალი არის, ყოლე არა შეჯდებიო (ამირან. 48, 11). იყვნეს ფერჴითა მალი (ქ. ცხ. II, 306, 7). ცხენთა სიფიცხე წაუხდათ თურქმანთა მუხლად მალებთა (არჩ. 353, 807, 2). ვერ მოურჩებით მართ, ვითა კურდღელი მალსა მწევარსა (თეიმ. 1, 40, 96, 3). ახ. ქართ. მალია, როგორც ხირიმის ტყვია და ტყვიასავით დაუნდობელი (ილია). აგერ პეპელაც თავზე გევლება და დაგჭიკჭიკებს მერცხალი მალი (შ. მღვიმ.). მეომარი ხარ მკვირცხლი და მალი (რ. ერისთ.).დიალექტ. გადატ. მალ ადრე. „დილაიც მალევ ავდგნიდით, გაყინულში ვლეწიდით (თუშ. ციც.).შდრ. ძვ. და ახ. ქართულის მალე. მალე-საგან ძველ ქართულში-ად სუფიქსის დართვით იწარმოებოდა ზმნიზედა *მალე-ად რომელმაც მოგვცა მალიად ფორმა. ამ სიტყვის ფუძედ მიჩნეული იქნა მალ-, რის გამოც წარმოიქმნა ახალი სახელი-მალი. შესაძლოა, ეს უკვე ძველ ქართულში მომხდარიყო, მაგრამ წერილობით ფიქსირებულია საშუალი ქართულის ძეგლებში. მალის ეტიმოლოგია დაუდგენელია. შდრ. არაბ. malā „სწრაფად წინსვლა“, „სირბილი“ (გიგინეიშვილი 2016). V. მალი: სიტყვის მნიშვნელობა უცნობია. „ალისასა მალისასა, შეგილოცავ თვალისასა“ (ნაბეღლ. შელოცვიდან) (გურ. ჯაჯ.).

საშ. ქართ. I. მალა ზურგის ძვლის ნაკვეთი;ზურგი. წარბი აჯისა მშვილდსა, გოზა რომე მალა დაედრიკოს (შჰნ. III, 450, 12). ამისთვის მწყდება წელი და უკანა ზურგის მალები (დ. გურამ. 194, 2, 1). ახ. ქართ. მალა 1. ანატ. ხერხემლის შემადგენელი ცალკე ძვალი. მაშინ ვაჟმა კისრის მალიდან ვიდრე კუდუსუნის მალამდე დაუსვა ათრთოლებული ხელი (ნ. დუმბ.). 2. გადატ. მალის შემცველი ხორცი. ვინც ჩემთან ძროხას დაურევს, ვაჭმევ ძროხისა მალასა (ხალხ.). იქვე მოიწყო: ნამგალი, პური, ღვინო, ღორის მალა (რ. ერისთ.). შდრ. ყვრიმალი მიღებულია ყურის მალ-ისაგან, სადაც მალი იგივეა, რაც მალა და „ძვალს “ ნიშნავს: ასე, რომ ყვრიმალი უდრის „ყურის ძვალს“;იგივე მალი შედის ხერხემალში, რომლის მნიშვნელობაა „ხერხა“ (ე. ი. ხერხისებური, დაკბილული ძვალი (ჭუმბურიძე 1978, 38;გიგინეიშვილი 2016). ზან. მალა: ორცხუა კითიში-თითის სახსარი (მეგრ. IV, ქაჯ.). დიალექტ. II. მალა იხ. II. მალი მლესავის იარაღი. კედელსა რომ ლესავენ, ზედა პირს მალით მოასწორებენ, მოაპირკეთებენ. „ძველი ხერხი ხო არ გიგდია სადმე, მალა გამიცვდა და ახალი მინდა გავაკეთო“ (გ.-კახ. სახლთხ.). ამავე მნიშვნელობით იხ. (ინგ. ღამბ., როსტ., ჯავახ. ბერ., ქართლ. მესხ., ქართლ. მენთ., ქიზ., მენთ. აჭარ. ნიჟ.).დიალექტ. III. მალა არს ერთი მხარე სართულისა სახლთასა (საბა);ერთი რომელიმე მხარე ან შესახედავი სახლის, სართულისა (დ. ჩუბ.). შესასვლელის ორსავ მხარეს გაკეთებულია თაღოვანი მალების ერთიანი მწკრივი (ვ. ბერ.). ერთი ისეთი თავლა გვქონდა, რომ ექვსი მალა ჰქონდა (გ.-კახ. მრეწ. I, 114).საერთო ქართველურისათვის აღადგენენ: 1. *მალ-ს (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). 2. *მალა-ს (ჩუხუა 2017). დიალექტ. IV. მალა წყვილი ჯოხი, რომლებსაც თაფლის გამოწურვისას იყენებენ. მეორე [კაცი] ორთავ ჴელით მაუჭიკებს ტომარას ორ ჯარჯ შამაცმულ მალათა-დ’ გასწურვენ თაფლს (შინამრეწვ. 162-1, ხევს. ჭინჭ.). დიალექტ. V. მალლა // მალა (თურქ. უბანი). „ზედა და ქვეშა მალლას, ყველას შიატყობინე“ (ჯავახ. ბერ.). დიალექტ. VI. მალა ბროწოლი მუქი, ოდნაც მომჟაო-მოტკბო ბროწეული სასიამოვნო (ქიზ. მენთ.). შდრ. ნარი.დიალექტ. VII. მალა (ზ.-იმერ.) მართლა, ნამდვილად. „მალა გეუბნები, ბოშო, კი არ გეხუმრები!“ (ბ. წერეთ.). მალა უნომ? (ზმ.);მალა უმბობ? (რაჭ. კობახ.).

ძვ., საშ. ქართ. მალაკი წყლის ჭურჭელი, მათარა;აბგა. მალაკი (სომხ.) მცირე სფირიდი (დ. ჩუბ.). „აღიღო ბერმან მალაკი ჩემი… და მომართუა მე იგი, სავსე წყლითა“ (მ. ცხ. 302r). „წარმობერტყა ყოველი მალაკები ჩუენი და პოვა მცირე ნატეხი პურისა“ (ლიმ. 96, 2). ძვ. ქართ. II. მალაკი კეც-ლბილი, ლბილ-ტყავი: „კუალად მრავალნი არიან უკუჱ სულიერ: სელქანი და მალაკნი და სიპეანი, ტევთიდნი და ზმულნი და ყოველი კეცტყავოანნი…“ (ბუნ. კაც. 27, 22). სიტყვა ბერძნული წარმომავლობისაა და მომდინარეობს ბერძნული სახელიდან μάλάχός „რბილი“ (ქერქაძე 1974, 184).

საშ. ქართ. I. მალვა მცენარე. ბალბა მალოქი – დ. ჩუბ. ბალბა (მალვა B.) (ბალ.) მალოქი ZAB. კორკოტანა – საბა. დიალექტ. მალვაი ბოტ. მალცი, ბუჩქოვანი, მომაღლო, ღეროწითელი, სწორი მცენარეა, იყენებენ ცოცხად (მოხ. ქავთ.). ახ. ქართ. II. მალვა სახელი მ ა ლ ა ვ ს ზმნის მოქმედებისა, – ფარულად, სხვისთვის შეუმჩნევლად შენახვა, [და]ფარვა, არგამოჩენა. [ონისე და მაყვალა] აღძრული გრძნობის მალვას შეჩვეულიყვნენ (ა. ყაზბ.). ბეჟანა ორი თვის მალვის შემდეგ… თავისუფლად დაუბრუნდა თავის სახლს (დ. ქიაჩ.). 1. მალვა ზმნის ძირს მალ- სხვა ქართველურ ენებში შესატყვისი არ უჩანს. შდრ. ბერძნ. mále რომელიც გვხვდება მხოლოდ გამონათქვამში hypó máles „იღლიაში“, გადატანითი მნიშვნელობით – „ფარულად“ „მალულად“ (გიგინეიშვილი 2016). 2. ს.-ქართვ. *მალ- ფუძე პოვნიერია მხოლოდ ქართულში და აქტიურად გამოიყენებოდა ძველ ქართულშიც. სავარაუდოდ ფუძეენური წარმომავლობისაა, რასაც გარეენობრივი პარალელები ადასტურებენ (ჩუხუა 2017).

ძვ. ქართ. I. მანი ილეკროს შუშა (საბა). მინა, ბროლი: „იგი გარდაიცვალა წინაშე მათსა და იქმნა კიდობან მანის“ (აპოკრ 5, 19).საშ. ქართ. II. მანი (ბერძნ.) შეშლილი;აღფრთოვანებული. ქვის მთლელი, სახლის ამგები, მხატვარი, მსგავსი მანისა (ნ. ციც. 495, ქვ. 2). ჰკადრა: ეჰა, ხელმწიფეო, მა ვარ მანი, სრული ზნითა (ნ. ციც. 64, 2). ვეღარა თქვა რა შემცოდემ მელიქმა, ცრუმა, მანისა (არჩ. 386, 960, 1). შდრ. მანი [< ბერძ. მანია ვნება, სიგიჟე] – რთული სიტყვის ბოლო შემადგენელი ნაწილი;ნიშნავს რისამე დიდ მოყვარულს მაგ. მელომანი. ბიბლიომანი – მ. ჭაბ. საშ. ქართ. III. მანი (იგივე მანინ) მანიქეველური სექტის მეთაური. მანი ვინმე ცით იტყოდა რეცით გარდმოტანასა ჴორცთა მისთასა (შავთ. 85, 2). საშ. ქართ. IV. მანი ესე არს, რომელსა თათარნი მისცემენ მიზდად საწოლისა მათთა გულისთქმისა მათისათვის, მარიც იგივე(ა) – საბა. საშ. ქართ. V. მანი მარი – დ. ჩუბ. მანი, მასის ერთეული შუა საუკუნეების ახლო და შუა აღმოსავლეთის ქვეყნებში. მისი მასა სხვადასხვა ადგილას სხვადასხვა იყო... XVI ს-იდან მისი მასა 3. კგ. – ქსე. შდრ. სპ. män. ახ. ქართ. VI. მანი ქართული ანბანის მეთორმეტე ასოს სახელწოდება. ონს წარბად ვუწოდ, სანს წამწამად, მანი ყურად მეჩვენება და ტარი წინამოსავით დაგრეხილა, ხოლო რაე შენს მიხრა-მოხრით სლვას მაჩვენებს (დ. ორბ. 37, 4).ახ. ქართ. დიალექტ. VII. მანი აბრეშუმის ქსოვილზე გამოყვანილი მან-ასოს მსგავსი სახე – ქეგლ. მანი (სახე) მანების სახე წინასწარ დახაზულია, უჯრაში უნდა ჩაიხაზოს ასო მანი (ზ. ქართლი, მრეწ. II, II, 132). ახ. ქართ., დიალექტ. VIII. მანი, თურქული (თ. mani) ხალხური ლირიკული ლექსი – ქსე. არ ვიცი ქი მანები (იმერხ., ფაღ., ცინც.). IX. მანი სიტყვის მნიშვნელობა უცნობია. „ანი იძრა, მანი იძრა“ (ქვაბ. შელოცვიდან) (გურ. ჯაჯ.).

ძვ. ქართ. I. მნა, მანა, მანაა, მანნა, მანანა (ებრ. man hū ბერძნ. μάννα, (სომხ.) მანნა). მანა ბურღული [ბერძ. მანნა < ძვ. ებრ. რა არის ეს?]. მანა გემოთი წააგავს თაფლის კვერს (გამ. 16, 31). მანა გემოთი წააგავს ზეთიან კვერს (რიცხ. 11, 8). მანა ცვარივით ეფინება მიწაზე (გამ. 16, 14). მანა ცვიოდა საღამოს ცვართან ერთად (რიცხ. 11, 9);შდრ. მანანა იყო სასწაულებრივი საჭმელი, რომელიც ზეციდან მიეცა ისრაელს უდაბნოში (გამ. 16, 4). მანანა არის ანგელოზებრი საკვები (ფს. 77, 25m). მანანა არის სულიერი საკვები (I კორ. 10, 3).ამ ბიბლიურ სიტყვას უკავშირებენ ებრ. manhū-ს. იმის გამო, რომ ეგვიპტელთა მონობისაგან თავდახსნილ ებრაელებს უდაბნოში 40 წლის ხეტიალისას თითქოს ღმერთი ციდან უგზავნიდა ერთგვარ საჭმელს, თეთრ, ქინძის თესლის მსგავს მარცვლებს. გაოცებული იუდეველნი კითხულობდნენ: მანჰუ („რა არის ეს?“)... ეს სიტყვა ქართულში ნაირგვარად არის გადმოღებული ბერძნული μάννα-ს ადაპტაციის მიზნით (მანა, მნა, მანნა, მანანა...) და გადმოსცემს როგორც ღვთიურ პურს, ასევე უსისხლო, პურეულის შესაწირავს ღმრთისადმი...აღსანიშნავია, რომ ახალი აღთქმის ქართულ რედაქციებში მანნა კი არ არის, არამედ სისტემებრ მანანა (ქართულისათვის უჩვეულო გემინაცია დაძლეულია ხმოვნის ჩართვით: ნნ > ნან: მანნა > მანანა). …ძველ აღთქმაში მანნა ქრისტეს წინარე სიმბოლო იყო. ამიტომ ახალ აღთქმაში მანანა ქრისტეს მიემართება, უკეთ, მის მოძღვრების რწმენას: ზეციური პური სიმბოლო იყო ხსნისა, ხოლო ქრისტეს მოძღვრების რწმენა – საბოლოო ხსნაა ადამიანისა: ამიტომ ამბობს ქრისტე: მე ვარ პური ცხოველი, რომელი ზეცით გარდამოვედ (ი. 66, 51). …მწიგ ნობრულ ქართულში მანანა გადავიდა გადატანითი მნიშვნელობით, მოულოდნელი დახმარების, სასიხარულო ამბის გაგებით (დანელია 1998, 150).ძვ., საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. II. მანა პალო, სარი: „არცა შეირყინენ მანანი კარვისა მისისანი უკუნისა{მ}დე ჟამთა“ (I, ეს. 33, 20). „დაასვნეს ოთხნი მანანი ქუეყანასა“ (რიფს. 175, 16). „დააბნიან მანანი (ნავთათჳს)“ (ფიზ. 175, 16). „მანანი იგი უკუმშჭუალნეს კედელსა“ (აპოკრ. 5, 15). საშ. ქართ. ლხინმან ბნელი განმინათლა, ამიფოლხვა ჯაჭვთა მანა (ვეფხ. 392, 3). მშვილდისა და ისრის სიგრძე სისხო ჰქონდა ვითა მანად (არჩ. 401, 103, 2). უკუვიყრი კაეშანსა, არ დამესმის გულსა მანა (ფეშ. 105, 3).ახ. ქართ. მანა ძვ. ბოლოწათლილი მომცრო მარგილი, – სარი;პალო. ძველად მანა სწორედ სარის აღმნიშვნელი ყოფილა (ივ. ჯავახ.). // კუთხ. იმერ. იგივეა, რაც ჭალი (ურმისა, მარხილისა და მისთ). ერთმანეთთან შეთანხმებით, სასარედ ვენახს დაბალი მანა ჩაურიგეთ [მე და ჩემმა ძმამ] [უამბობდა პავლე სტუმრებს] (ნ. კეცხ.). იხ. აგრეთვე: (ხევს. ჭინჭ., ჩვენ. ფუტკ., ქიზ. მენთ., ინგ. როსტ. რაჭ. ფრ. 74, ქართლ. მესხ., ქართლ. ლექსიკ., თუშ. ხუბ., ქიზ., შ. კახ., გუდ., ქართ. მტკვრ. ჩრდ., ზ. ქართ. მრეწ. ტ. II, ნაწ. I, 1979, 28). ივ. ჯავახიშვილმა დაწვრილებით შეისწავლა ვაზის საყრდნობი ტერმინები მანაჲ, სარი, ჭიგო, ხარდანი და ჩხირი როგორც ძველ ქართულში ისე მის დიალექტებში. შეეცადა სხვა ენათა მონაცემების საფუძველზე დაედგინა მათი ეტიმოლოგია. კერძოდ ძველქართულისეული მანა მას ქართულ ტერმინად მიაჩნია. ამ სიტყვის წარმომავლობის შესახებ იგი წერს: „უეჭველია, იგი სარჭობისა და ლურსმნის აღმნიშვნელი ძველი ქართული მანჭუალი-ს ბოლოშეკვეცილი ფორმა უნდა იყოს“. მკვლევარს მიაჩნია, რომ მაჭი და მანჭი სომხურში სადაც მას ძირი არ უჩანს, ქართულითგან შეთვისებულად უნდა ვიცნოთ და არა წინაუკმო, როგორც აჭარიანი ფიქრობს (ჯავახიშვილი 1986, 336). ზან. მანა ცხაური, გალია. მანუ მანა;ლარი;ლურსმანი;ჯაჭვის სამაგრი ჩხირი;სხივი (მეგრ. ქობ.). ძვ. ქართ. III. მანა იხ. I. მანი.მოვიდა იგი სახლსა მას და აქუნდა მანითა ნელსაცხებელი (სინ. მრ. 211, 7).მანა წარმოადგენს ასურულ (სირიულ) სიტყვას (მნ) ჭურჭელი (შანიძე 1959, 327). შდრ. მანიკა ერთლიტრიანი თიხის ჭურჭელია. უმეტესად ღვინისათვის იყენებენ (მახ., გურ. ჯაჯ.). ძვ., ახ. ქართ. IV. მანა ძვ. «საღილე ქალთა, რომელსა ზედა კერვენ» (საბა). იქმოდა მძივსა მანისასა (რიფს. 166, 4). იქმნა კიდობან მანის (ფლპ. მოც. 5, 19). გვხვდება მანა სიტყვისაგან ნაწარმოები სახელიც მემანე მძივების მკეთებელი. „ერთი მათგანი იყო მემანედა იქმოდა მძივთა მანისასა“ (რიფს. 166, 4). მანა რიფსიმე და გაიანეში: ერთი იგი მათგანი იყო მემანე და იქმოდა მძივსა მანისასა და ურეწდა როჭიკსა დღისასა – საბა. შდრ. I. მანი.დიალექტ. V. მანა ნუნა. ფიცხ ოჴრდებოდ აი ყანა, მანან დამისქდეს (ხევს. ჭინჭ.).საშ. ქართ. VI. მანა შესაწირავი. საბასთან შესაწირავის მნიშვნელობით დასტურდებ მანაა (45, 25 ეზეკ.) ZAa. მანაჲთ ძღვნით, გინა შესაწირავით ZABCbq. ყოვლად წმიდის შობისათვის [მა[ქ]სიმე (თევდორე) აღმსარებელის თქმულში: „ვინ(ა) ეგე მანაჲთ დართულ იქმნას სიტყვითა მით ცხორებისათა“. მანაჲ (41, 5 იერემ;1, 10 ბარუქ) შესაწირავი ZA. B – საბა. შდრ. მანანა.მანა თავ-შემოსავლებელი ფული, რომელსაც შემდგომ ხატზე დაჰკიდებენ (ი. გრიშ.). დიალექტ. VII. მანა წესი, ჩვეულება (ჯავახ. ზედგ.). VIII. მანა, ზებუნებრივი ძალა მალანაზიისა და პოლინეზიის ხალხთა რწმენებში;მიეწერებოდა ცალკეულ ადამინებს, ცხოველებს, სხვადასხავა საგანსა და აგრეთვე „სულებს“ – ქსე. IX. მანა, ძვ. აღმოსავლეთის სახელმწიფო I ძვ. წ. ათასწლ. I ნახევარში, თანამედროვე აზერბ. ტერიტორიაზე – ქსე. მანა ფილოსოფოსთა სიტყვითა მან მამლად ითქმის ხოლო მანა-დედლად – საბა. მანა, მანა! იგივეა, რაც ქუქა, ქუქა! მანა, მანა!− დაუძახებთ მარტო ქათამს, კვერცხი რო აქ და არ დაგვიკარგოს (ძეგ., ქართ. ლექსიკ.). მანა მანდ. რა ნახე მანა? (ხვაშითი);არაფერი არ ჩაწერო მანა (წიფა);მე არ მიდივარ მანა (ზოვრეთი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. II. მანდაური.

მანათი მანეთი, ხუთაბაზიანი თეთრი – დ. ჩუბ. საშ., ახ. ქართ. I. მანათი მანეთი. დგებუაძემ მანათათ დააფასა და ის ხბოს ფასი არ მომცა კაცმა (სამ. VIII, 776). «ხუთი თუმანი რამდენი მანათია?» (ე. ნინოშ.). ბ. გიგინეიშვილი ფასმერზე დაყრდნობით მიუთითებს რომ მანეთი შემოსული ჩანს ხალხური რუსული მეტყველებიდან (შდრ. რუს. ხალხ. монет „ ვერცხლის რუბლი“). თვით რუსულში ნასესხებია პოლონურიდან, წარმოშობით სიტყვა ლათინურია (გიგინეიშვილი 2016). საშ., ახ. ქართ. II. მანათი მანათობელი, მნათე, ბრწყინვალე – დ. ჩუბ. შდრ. ძვ., ახ. ქართ. მანათობელი – ქეგლ.ამ სიტყვების ნათ- ძირისათვის აღდგენილია *ნათ- პარქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).

საშ. ქართ. I. მანალი მსოფლიონი ბანაკს უწოდებენ – საბა. საშ. ქართ. II. მანალი ბერძნულია სასანთლეს ჰქვიან – საბა.

ძვ. ქართ. I. მანდარი პური laganum, placenta: „სცემდა… მანდარსა ერთსა ტაბაკისაგან“ (O, II, მფ. 6, 19). „მანდარი, მანდაური პური ფართო და განიერი“ – დ. ჩუბ.საშ. ქართ. II. მანდარი სხვათა ენაა, საგებელი, გინა მოზღუდვილი სვიმეონ ალაბელის სვეტის გარმოზღუდვილს მანდარი ეწოდეოდა, გალავნის შიგნითს. ეს მეფეთაში მანდარი სხვა არის, ვეჭობ – საბა.

ახ. ქართ. I. მანდარინი [სანსკრიტ. mantrin მრჩეველი რუს. ენის მეშვ.] ჩინეთის უმაღლესი სახელმწიფო მოხელე ევროპელთა სიტყვახმარებაში. «მე რომ არ ვიყო, ისე მოგეტვლიპებოდა თავი, … როგორც ჩინეთის მანდარინს» (ქ. ბაქრ. თარგმ.). ახ. ქართ. II. მანდარინი [Citrus nobilis] დაბალი ტანის უეკლო ციტრუსოვანი ხეხილი. ჩაის გარდა, გაშენებული იყო… მანდარინი, ფორთოხალი (დ. კლდ.). || ამავე ხეხილის ნაყოფი. [გვადის] ხურჯინში ოციოდე… მანდარინი ეწყო (ლ. ქიაჩ.).

საშ. ქართ. I. მანდაური პური ფრთო და განიერი – დ. ჩუბ. იხ. I. მანდარი.საშ., ახ. ქართ. II. მანდაური მუნებური მანდ, მანდეთ – დ. ჩუბ.მანდაური: „რაჲთა მანდაური ხუცესი ხუთთა მიერ განიკითხვოდის ეპისკოპოსთა“ (დ. სჯ. 296, 11). შდრ. ძვ. ქართ. მანდა.მართალია, ვერ უნდა გაებედნათ – კახელებს მისთანა საქმეო, – იწერებოდა ვერაგი, – მაგრამ, როგორც შევიტყე, სულ მანდაური მმართველობის ბრალი ყოფილაო (აკაკი). «იქნება მოახერხოთ როგორმე და მანდაური ამბები შემატყობინოთ» (ი. მაჭავ. თარგმ.). მანდ > მანდაური: აღდგენილია ს.-ქართვ. *მანდ- არქეტიპი (ჩუხუა 2017).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. მანიაკი: ესე იგი ყელსაბამის მძივი (თ. ბაგრატ.). ფარღული, გულის ჩამოსავლები მოოჭვილი – დ. ჩუბ. (სომხ.). ყელის სამკაული, ოქროს ან ვერცხლის რგოლი თუ ძეწკვი: «მძივი დაცუმული»: „გარდააცუეს მანიაკი ოქროჲსაჲ ყელსა მისსა“ (M, დაბ. 41, 42). „ნასხმანი გუერდის შენისა[ნი] მსგავს მანიაკთა“ (pb., ქება, 7, 1). „რომელიმე შუბლის საკრავ არნ და რომელიმე მანიაკ“ (ბას. კეს. 101, 20). თჳთეულმან იწყო ძღუენთა მოღებად: მანიაკთა ოქროსათა თუალიან-მარგალიტიანთა (ქ. ცხ. II, 26, 9). ხახულისა ღვთისმშობელს დროშაჲ და მანიაკი მიართვა (ქ. ცხ. IV, 184, 5). „ოდეს დორბეზეს ყაისის მანიაკ ყელმოდებისა“ (არჩ. 370, 883, 2). შორენას] არც ალმასების მანიაკი ეკიდა ყელზე (კ. გამს.). ახ. ქართ. II. მანიაკი [ფრ. Maniaque < ძვ. ბერძ. < μανία შეშლილობა, აღფრთოვანებულობა, ვნება) მანიით შეპყრობილი. და, აი, აღმონაცენი შავბნელი ეჭვისა: ხან გიჟი და ხან მანიაკი, ხანაც სულთქვეშე ბუდეთა მცოდნე (ბ. ხარან.).

საშ. ქართ. I. მანქანი ეშმაკი. რომელი იყო კაცი მჴნე, ძლიერი, ახოვანი, მანქანი (ქ. ცხ. IV, 298, 17). სოფლის მანქანი: როსტომ იყო მცდელი და სოფლის მანქანი და განერა ყოველთაგან (ქ. ცხ. IV, 440, 20). შდრ. II. მანქანება.საშ. ქართ. II. მანქანი არს (+მბრუნავი) ვითარცა ჭახრაკი და მანქანება(ჲ) საქმისა კაცობრივისა სიბრძნით ბრუნ(ვ)ება(ჲ) საძლეველად სხვათათვის ზაკვით (საბა). შდრ. I. მანქანება.

მანქანა || მანქანი ჭახრაკი − საბა. მანქანა (ბერძნ.) ოწინარი ხრახნილებითურთ ასაწევად სიმძიმეთა, ჭახრაკი, მორგვი (დ. ჩუბ.).ძვ., საშ. ქართ., დიალექტ. I. მანქანა იარაღი (ხელოსნური): „მანქანანი მათნი და ზღუდენი და გოდოლნი დაამჴუნიან და მოკლნიან“ (O, I ეზრა 4, 4). „არაჲ სარგებელ… არიან… შრომაჲ მანქანათაჲ მათ და ჴელოვნებათა მენავეთაჲ ამათ“ (ოქრ. -მარხ. და იონ. 105, 36). ერთსა შებორკილებულსა ვირსა მღვიძარე მცველნი უდგანან და მისის შოვნისათვის სულსა მანქანაში შესდებდი (ქილ. 667, 37). მერე რო გაათავებენ დახელასა, ფიცრებსა მიცემენ მანქანაში (საინგ. მრეწ., III2, 14, 3). იხ. აგრეთვე: (ხევს. შან.,ჭინჭ., ფშ. ხორნ., გოგატ. შან.). ახ. ქართ. II. მანქანა მექანიზმი, რომელიც ასრულებს რაიმე სამუშაოს. ორთქლის მანქანა. საქსოვი მანქანა. ჯოჯოხეთის მანქანა საათის მექანიზმიანი ნაღმი, რომელიც დანიშნულ დროს ფეთქდება. იგივეა რაც ავტომანქანა. სატვირთო მანქანა. მსუბუქი მანქანა. ბიძინამ მანქანა დაქოქა (მ. ელიოზ.). „მანქანის მოტორი გამორთული მქონდა“ (ე. ყიფ.). შვიდი კილომეტრი ხრიალით აიარა მანქანამ (გ. დოჩ.). ბ. გიგინეიშვილი: სიტყვა შემოსულია ბერძნულიდან. შდრ. ბერძნ. (დორ.) maxaná „გამონაგონი“, „იარაღი“, ქართულ ფორმაში ქ-ს წინ გვიანდელი დანართია (გიგინეიშვილი 2016). ძვ. ქართ. II. მანქანა ეშმაკი, მზაკვარი, გაიძვერა: „მანქანანი იგი მხატვარნი“ (ბ. კეს. 83, 27). „(გლახაკი) უკუეთუ ქუეყანად ხედვიდეს სირცხჳლეული განსაცდელისა მის მიერ, მანქანად სახელვსდებთ“ (ბ. კეს. 213, 30). იხ. II. მანქანება.

ძვ. ქართ. I. მანქანება იხ. I. მანქანა. „უკუე და ძელთაგან უღონონი მოქმედებისა მიმართ მანქანებათაჲსა, ნუ განჰპარსავთ ქუეყანასა, შინაურთ ხეთა მომკუეთელნი“ (ფლავ. 4: 8, 42). ძვ. ქართ. II. მანქანება მრავალსახე ჴერჴის ქცევა. „მოხერხებულობა“, „ღონე, ხერხი“: „დიდ არიან მანქანებანი მტერისანი“ (მრთ. A, ანტ. დ. 22r). „განახუნა კარნი ესე მანქანებითა გრძნებისაჲთა“ (თომა მოც. 16, 16). „რაჲთა შეუძლოთ თქუენ წინადადგომად მანქანებათა მათ ეშმაკისათა“ (ეფეს. 6, 12). „ყრმამან მცირემან არა იცის ამპარტავანებაჲ, არცა ზაკუვაჲ, ანუ მანქანებაჲ“ (ბ. კეს. 132, 30). მანქანითი ბოროტგანზრახვითი: „განაშორა თავი თჳსი ეგევითართა მათ მანქანითთა საქმეთა მათთა“ (იპ. რომ. კურთხ. ისაკ. და იაკ. 60, 4). საშ. ქართ. მანქანება ხიბლი, ხერხი, ზაკვა, მანქანება მზაკვრობა, თაღლითობა, გაქნილობა, თვალმაქცობა. ნუ განაქარვებ შენსა საფარველსა დაცულსა სამ წელ ღარიბსა თავსა ჩემსა ეშმაკის მანქანებითა (რუსუდ. 58, 1). ზოგიერთს ვისმე შეუხდა ეშმაკის მანქანებანი (დ. გურამ. 83, 146, 3). და ეშმაკისა მანქანებით გარდუბრუნდა იმას გული (შჰნ. I, 15, 4). ეგ ეშმაკის მანქანება არისო (შჰნ. III, 306, 4). ახ. ქართ. მანქანება ფარული ხერხი, ხრიკი, ეშმაკობა;გრძნეულება. აქაც დეიდაშენის მანქანებას უმუშავნია (აკაკი). სალობერიძე ერთი იმ აზნაურთაგანი იყო, რომელთაც რაღაც მანქანებით… კიდევ შერჩენიათ… მამული (დ. კლდ.). მე რა მანქანებით უნდა მოვახერხო ეგა (ა. ყაზბ. )შდრ. მაქანებით-მოხერხებულად: „იყვნეს ქუეყანასა ქუეშე მაქანებით დაფლულნი, რაჲთა არა ცხად-იყვნენ შემავალთათჳს საფლავთა შინა“ (ფლავ. 7: 15, 3). (სომხ.) სიტყვისაგან მექენაჲ ხიბლი, ხერხი, ზაკვა.

საშ. ქართ. I. მაჟარა ძვ. მ ა ჟ ა რ ი. ძველებური თოფი. მბევრი ირემი დაეჩოქებინა [კობას]… «მაჟარას» (ა. ყაზბ.). მაჟარი (madjar) მადიარული, უნგრული კაჟიანი თოფია, ერთგვარი (ხევს. ჭინჭ.). ახ. ქართ. II. მაჟარა [Thalictrum minus] მინდვრის მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე. საშ. ქართ. III. მაჟარა ძვ. «წყალში დამწნილი მხლები» (საბა), მხალეულის მწნილი.).

ძვ. ქართ. I. მარი „საწნეხელი“, სარწყული: „ასი მარი ზეთი C“ – „ასი საწნეხელი ზეთისაჲ“ (DE, ლ. 16, 6). მარი ხოისი, ათი ქსესტი, ე. ი. თხუთმეტი ძველი ლიტრა (დ. ჩუბ.).აკად. ნ. ბერძენიშვილის აზრით, მარი უკავშირდება სამარხს. სამარის ადგილია, სადაც იმარხება მარები, მას დადასტურებული აქვს, რომ მარ თიხის დიდ ქვევრს ეწოდება, რომელშიც ძველად მიცვალებულებსაც მარხავდნენ. ამრიგად, მარანი ის ადგილი, სადაც მარები, ქვევრია დამარხული… մաը მშრალი რისამე ან სითხის ზომაა, რომელსაც ბერძენი ავტორები μάρις ფორმით გადმოგვცემენ. შესაძლებელია იგი ირანული სიტყვა ყოფილიყო, რომელიც ძველ მაჰრ ფორმიდან მოდის (თოფურია 1984, 5). დიალექტ. მარი (მთიულ., გუდამაყრ., თუშ.) მიწის ზვავი (ე. ვირს.) – ალ. ღლ. საშ. ქართ. II. მარი (მაჰრი) მიზდი, ქებინი, წინდი, ფულის თანხა, რომელსაც ქორწინებისას საქმრო უნიშნავს საცოლეს. მუნვე მარი გაუკუეთა და ცოლად შეირთო (ამირანდ. 494, 6). რომელმანცა ამა საცოლოსა მარის გაკვეთა მოინება, მისის საწადლის მკლავი ნდომასა ვერ გარდახვივა (ქილ. 661, 5). შდრ. მეჰარი: ვინ ცოლად შეგირთუიდეს, შენი მშობელნი მისგან მეჰარსა რას ითხოვენ? (ვისრ. 189, 2).„მარი” და „მეჰარიც” ქრონოლოგიურად სხვადასხვა დროს შემოსული, მაგრამ თანაბრად უცხო წარმომავლობის სიტყვებია ქართულში. ეს სიტყვები არაბული (მაჰრ) სიტყვიდან მოდის და აღნიშნავს „მზითევი ან საჩუქარი, რომელსაც სასიძო უკეთებს სასძლოს დაქორწინებისას“. ამავე მნიშვნელობისაა ქებინი მარი, როგორც საკანონმდებლო ლექსიკური ერთეული, უშუალო გზით უნდა იყოს ქართულში დამკვიდრებული. მეჰარი – ლექსიკური ერთეული უფრო მოგვიანო ხანას განეკუთვნება. შესაძლოა ოსმ. მეჰრ > ქართ. მეჰარი (იმედაძე 2014, 59). ძვ., საშ. ქართ. III. მარი მიდიელი: „რომელნი-ესე ვართ მარნი და უჟიკნი და ელამიტელნი“ (საქმე, 2, 9). მარი ითქმის მომერიდე – საბა. მარი, მარე, შემოკლ. მომერიდე, ჩამოდექ, ხაბარდა (დ. ჩუბ.). მარი, მირი ქართულად მორიდებას ჰქვიან, რომ დაერიდოს რასმე საშიშს კაცი (თ. ბაგრატ.). ასე მითხრა: „ჩამომეხსენ. გამეცალე, მარი, არ მინდიხარ (დ. გურამ. 180, 4, 1). მარი! 1. მომეცალე, გაიწი, დადექი! „მარი, იქითა ბალღო! „მარი, რას ფეჴებჩი მეჴირები!“. 2. აბა ერთი, მოდი ერთი, მოიტა, მაჩვენე! „მარი მამე ეგ აქა!” „მარი, როგორი კარტოხაი ამაგდისთ! (ა. კ.) (მოხ. ქავთ., ღუდ., ხევს. ჭინჭ., მთ. კაიშ.).

ძვ. ქართ. I. მარაგი რიცხვი: „სახარებას შინა ქართულსა თავსა ხოლო მათჱსსა წილი ზის რომელ ასო არს და იტყჳს ყოვლად ოთხ ათასს მარაგსა“ (სინ. მრ. 38, 11). ამოსავალია საშ. ირან. marag, marak (ანდრონიკაშვილი 1966, 249).ძვ.,საშ., ახ ქართ., დიალექტ. II. მარაგი: მარაგი ცაჲ რა თხელითა ღრუბლითა შემოსილ იყოს, იგი არს მარაგი, ხოლო აქა-იქ ღრუბელი და ვარსკვლავთ-მჩენი იალკიალი – საბა.ახ. ქართ. ცას მარაგი გადაეკრა და მთვარე თითქოს კვამლმა დაჰფარაო (ა. ყაზბ. IV, 49, 32). გადატ. დაბნელებული სოფელი უფრო ჩამოებნელებინა ღრუბლიანს ცას, რომელსაც ჭმუნვის მარაგი შავად გადაჰკროდა (ა. ყაზბ. II, 244, 35). პირს მოიმარაგებს პირს მოიქურუშებს, მოიღრუბლება. ცამ პირი მოიმარაგა, პირ-თავქვე მჴრები დაჰხარა (ბაჩ.). შდრ. დიალექტ. მარანგი მშრალი ნისლი, ბურუსი (ჯავახ. ბერ., ქართლ. მესხ.). წარმომავლობით ამავე სიტყუვებს უნდა უკავშირდებოდეს ,,ვარ სკვლავის“ მნიშვნელობის მარგი: ასპიროზ-მარგი, მჭმუნვარე-მკარგი მე ვსცან უწყალოდ (ბეს. 51, 6). ვფიქრობთ, ამ შემთხვევაში პოეტურ ლიცენციასთნ უნდა გვქონდეს საქმე.მკვლევართა თანახმად: 1. მარაგი (სომხ.) ცა თხელის ღრუბლით შემოსილი იალკიალი – დ. ჩუბ. 2. ივ. ჯავახიშვილმა თავის გამოკვლევაში ,,ქარ თველთა უძველესი მსოფლმხედველობა“ სხვადასხვა კავკასიური ენების შეპირისპირების საფუძველზე აღადგინა მზის აფხაზური უძველესი სახელი მარახ- (ჯავახიშვილი 1950, 144).3. გ. კლიმოვმა მარგ- საერთო ქართველურ ძირად მიიჩნევს და აღადგენს ს.-ქართვ. *ვარგ *არქეტიპს (კლიმოვი 1964, 82).4. მ. ჩუხუას აზრით მარაგ-ში გამოიყოფა ს.-ქართვ.*მარ-,,ღრუბელი, ღრუბლიანი ამინდი“ და ამ უძველეს სიტყვას შესატყვისები ეძებნება სხვა კავკასიურ ენებშიც (ჩუხუა 2000-2003, 2017).ძვ. ქართ. III. მარაგი ვარსკვლავთმრიცხველობა, ასტროლოგია: „დავისწავე მუნ… ზრახვაჲ მარაგითა და მარაგი ზრახვითა“ (A კჳპრიანეს ცხ., 95, 758a). მარაგით-ზრახვა არს სიტყვა ესრე გვარად სთქვა, ადვილ საცნაურ არ იყოს, არამედ ვითარცა ღრუბელი რამ(ე) ემოსოს, ანუ ორ-სამ რიგად გაისინჯოს _ საბა.„მაშინ იწყო რაქის მარაგებად წინაჲსწარ ცნობისათჳს, თუ განემარჯუებისა, რასა-იგი ეძიებენ, და ჰრქუა მეფესა: აჰა ესერა, სათუალავი გუაუწყებს, ვითარმედ არა ვიქცეთ თჳნიერ განმარჯუებისა, და პყრობილთაცა ვჰხედავ, რომელნი მოიწევიან ჩუენდა, და ახლო არს ესე“ (ბალავ. 94, 15).„შეკრიბა სიმრავლე ვარსკულავთმრიცხუველთა და ფილოსოფოსთაჲ და მემარაგეთაჲ, რაჲთა აუწყონ, თუ რაჲ წინა-უც ძესა მისსა“ (ბალავ. 9, 34ბb).გამოთქმულია მოსაზრება რომ 1. ამ მნიშვნელობის სიტყვა (საშ. ირან.) ,,რი ცხვის, როდენობის“ მარაგი-დან მომდინარეობს (ანდრონიკაშვილი 1966, 249-252). ვფიქრობთ, ეს სიტყვა საერთო კავკასიური წარმომავლობისაა. II. მარაგი.ახ. ქართ. IV. მარაგი რაც მომავალში გამოყენების მიზნით არის დაგროვებული, შესანახავად გადადებული (საჭირო ნივთები, საგნები, მასალა, იარაღი, სურსათი და მისთ;ვეღარ ეტევა ქვევრში, ბეღლებში, ღვინო, პური და ყველის მარაგი (ა. მირცხ.). || ბუნებრივი გამოყენებითი სიმდიდრე. ქოხში საჭმელი არაფერი იყო, საკუთარი მარაგით დანაყრდა (ჭ. ამირეჯ.). უბრძანა, გაესინჯათ ჩემი მარაგი (ვ. ბარნ. ).გვხვდება მარაგ-სიტყვიანი მყარი გამოთქმებიც. მაგ.: ცოდნის მარაგი გამოცდილების, ცოდნის სიმდიდრე, მთელი ცოდნა. სიტყვების მარაგი სიტყვათა ერთობლიობა, ყველა სიტყვა, რაც ვინმემ იცის. გვაქვს მარაგ-ფუძისაგან ნაწარმოები როგორც სახელური ისე ზმნური ფორმები. მაგ., სამარაგო: აქ აწყვია სამარაგო იარაღი და დინამიტი (მ. ჯავახ.). კოლუმელლას ნეკისა, ანუ სამამულე რქისათვის სახელად სუბსიდიარიუს-ი, ანუ სამარაგო-ც აქვს ნახმარი (ჯავახიშვილი V, 1986, 368).გამარაგინებულია გადარაჯებული. ღვდელიც გამარაგინებულია, რო კაცი წავა სადმე (ტაბაკინი, ზ.-იმერ. ძოწ.).1. ძველ ქართულისეული მარაგი „რიცხვი, ,,რა ოდენობა“, გვიანდელ ქართულში დაკონკრეტებულა, მომხდარა მნიშვნელობის დავიწროება და მიგვიღია ,,და გროვილი სურსათის თუ სხვა მასალის რიცხვი, რაოდენოაბა“ (გიგინეიშვილი 2016).2. მარაგი < მარგ-სიტყვისაგან. „საღმრთოჲ სიტყუაჲ ახარებს და მარაგ-ექმნების სულებსა შემწყნარებელთასა“ (A-1108, 138r).მარგი, მარგებელი ისევე, როგორც სარგებელი || სარგო საერთო ქართველური წარმომავლობის რგ-ძირის მქონე რგება ზმნის მიმღეობებია. ძვ. და ახ. ქართულში ერთსა და იმავე შინაარსის მიმღეობებში განსხვავებას ხშირად ფუძისეული ხმოვანი ქმნის. მაგ., ძვ. მოცალე, ახ. მოცლილი;ძვ. მოზარდული, ახ. მოზრდილი;ძვ. მეისარი, ახ. მეისრე;ძვ. მეჯვრე ახ. მეჯვარე;ძვ. მზარდი, ახ. მზრდელი.ჩვენს შემთხვევაშიც მარაგი, მარგი ფუძეში ა-ს გაჩენა სემანტიკური დიფერენციაციით უნდა იყოს გამოწვეული. დიალექტ.V. მარაგი ფშ. ა) ნამგლის ყუა;ბ) სათითეებით ყანის მკა, საპირისპიროა ღულით მკა (შან.). ძირში მოუსვი მარაგი, ყანამ დააგდოს ალაგი (ფშ. ხორნ.).მარაგი ნამგლის ყუა, ნამგლის პირის მეორე მხარე, გარეთა მხარე. 2. მარაგი იგივეა, რაც ნარიგი. ნარიგი, მარაგი, ქნარი კვერის ბრტყელი მხარე (ქიზ. მენთ.).იხ. აგრეთვე: (ქიზ. მენთ., ფშ. მრეწ. IV, II, 187, ქიზ. მრეწვ. IV, 71, ხევს. ჭინჭ.).შდრ. ვარაგი ,,ნა მგლის გნდე, ყუა“ (საბა, დ. ჩუბ. – ქეგლ.).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. მარდი კაცი სწრაფი, გინა სხვა რამ ცხოველი – საბა, დ. ჩუბ. მარდი კაცი, ადამიანი: „რიცხჳთა იგივე არიან, ვითარცა კაცი, მარდი“ (ამონ. 52, 10).მარდი (სპარ.) ზედ. ცქვიტი, მარჯვე, მკვირცხლი. ქვა რომ… ესროლო ბეღურას, ვერ მოარტყამ, უთუოდ აიცდენს, ისეთი მარდია (ი. გოგებ.). მარდად ზმნს. სწრაფად, ცქვიტად, მკვირცხლად. მხედარი მყისვე გადმოხტა მარდად და წამოჰყარა აღვირი ცხენსა (ილია). [პატარა გოგო] თითისტარზე ძაფს მარდად ახვევს (ი. გოგებ.). საშ. ქართლ. II. მარდი დედაზარდლი (სარდი ZAaBC aqD, მარდი Cb, სართი E.) (მძრომ.) (+ 89, 10 fsal. ZA) ბაბაჭუა ZABCDE. See also: [ზარდლი] – საბა. საშ. ქართ. II. მარდა / მარდი E. ესე არს არა დღითი ფასი, არამედ გარდაკვეთით მუშაკობა ZA. მარდა(დ) არს, რომელმან (რომელ) მუშა(კ)თა არა დღიურ(ი) ფასი…– საბა. ნარდად – მარდა საბა. ს.-ქართვ. *მარდა „საუფროსო, სამუშაო ფასი“ > ქართ. მარდა: ზან. მოდ-ი/ა < *მოდა: სვან. მადა > ||ლადა (ჩუხუა 2000-2003). შდრ. III. ნარდი ზედ. ფასის გარდაკვეთით აღებული მუშაობა – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. მარტო სასიკვდილო მაჯა. თუ მაჯა ჰფეთქდეს და ფეთქა ამოვიდოდეს მაღლა და რაგვარაცა ზე ამოვიდეს დასცხრეს და კიდევ ასრე ფეთქდეს ამას მარტო ჰქვიან, სიკუდილისა ნიშანი არის (ქანან. 10, 25). თუ ამ წამლებისაგან დაამეტებ და ან მარტოსა მისცემდე შხამად შეერგების (ქანან. 32, 12). ძვ. ქართ. II. მარტო «მხოლო», განცალკევებული, მარტოხელი: „გარნა მარტოჲ ღმერთი“ C – „გარნა მხოლოსა ღმერთსა“ (DE, მრ. 10, 18). „მარტოჲ იპოვა მუნ“ (მთ. 14, 23). „ერი მარტო დაემკჳდროს“ (G, რიცხ. 23, 9). აგრეთვე: მარტოდ მყოფი, მარტოდ-შობილი, მარტოქმნული, მარტორქა და სხვ. – ილ. აბულ.მარტო: ავთანდილ მარტო ზღვის პირსა მივა (ვეფხ.1027, 1). თუ სულ მარტო ხარ, დაამოს შენი სულთქმნაო (არჩ. 519,79,2).ახ. ქართ. მარტო 1. ვისაც არავინ ახლავს, ვისაც არავინ ეხმარება, – ცალკე მყოფი, ცალკე მოქმედი, «ცალკე ერთი» (საბა). მარტო კაცი ჭამაშიაც ბრალიაო (ანდაზა). 2. ზმნს. მის მეტი რომ არავინ არის, ისე. მარტო დარჩა მოხუცი თავის დიდ სასახლეში (ნ. ლორთქ.). 3. ზმნს. უმეთვალყურეოდ, მიუხედავად, უპატრონოდ. «მძინარე ბალღები მარტო დავყარე შინ» (აკაკი). 4. ზმნს. მხოლოდ. წინათ ქინაქინა მეტად ძვირი იყო, რადგანაც მარტო ამერიკაში ხარობდა (ი. გოგებ.). შემწეობა განა მარტო ფულით შეიძლება? (აკაკი). ს.-ქართვ. *სთ-, *მა-სთ- „მარტო, ერთი“ > ქართ. *მა-რთ-ო> მა-რტ-ო, ე-რთ-ი, ე-რთ -|| ი- რთ-: ზან. ა-რთ-ი, ა-რთ-: სვან. შდ-ა-შ– „მარტო, ცალკე“, მა-შდ-ა-შ–-ა > || მაშდ-›-შ-ა || მა-შტ-ა-შ–ა (ჩუხუა 2000-2003).

ძვ., საშ. ქართ. I. მარჯანი ქორი. მარჯანი მცირე ბაზი თვალშავი – საბა, დ. ჩუბ. მარჯანა (სპარს. თურქ.) ათრთოლდა და გაემართა, მარჯანას ტორო ვითა!? (შჰნ. I, 2031, 4). მერმე რაზმსა მუხდა და, ვითა მარჯანმან ტროსა, ეგრე დაფანტა (შჰნ. III, 170, 16). ან ვინ შესწვდა ცას მარჯანსა! (ი. ტფ. 609, 95, 7). მარჯანს მუხლთა გაუხვრეტდი (ბეს. 117, 11). საშ., ახ. ქართ. II. მარჯანი (არაბ.) წითელი მძივები, ზღვაში პოვებულნი, რომლისამე ხისაგან – დ. ჩუბ. ძვირფასი ქვა, წითელი ფერისა;იპოვება თეთრიც. ამაზედა ფალავანი ფარემუზ მარჯნის ფერად სისჴლითა შეისვარა (შჰნ. III, 532, 31). [დედაკაცს] ხელში ეჭირა მსხვილი მარჯნის კრიალოსანი (ეკ. გაბ.). || პოეტ. იხმარება წითელი ფერის ეპითეტად. «ეგ რა ღიმს ვხედავ მარჯნის ტუჩებზედ?» (ვ. ბარნ.).სიტყვა შემოსულია არაბულიდან. შდრ. (არაბ.) marğān (გიგინეიშვილი 2016).

საშ. ქართ. I. მასტიკი ძვ. «ფეიქრის იარაღია» (საბა, დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. II. მასტიკი პარკეტის პოლის გასაწმენდავი, შედგენილი ზეთისა და წმინდა სანთლისაგან – დ. ჩუბ.იგივეა, რაც მასტიკა [ბერძ. მასტიკა] 1. სპეც. ზოგიერთი ხის კეთილსურნელოვანი ფისი. 2. სქელი, ცომისებური ნივთიერება, რომელიც იხმარება ჭურჭლის საწებავად, პატარა ქანდაკებების ჩამოსასხმელად და სხვ. 3. იატაკის და ავეჯის საწმენდი ცვილნარევი სითხე – ქეგლ. შდრ. მასტიქი სურნელოვანი ბალახი: „იუდა,… მხილველმან ვაჭართა რავთამან,… რომელნი მიიღებდეს ეგჳპტელთა მიმართ ტჳრთსა ღალადინისაგან, სურნელთა და მასტიქსა განაზრახებდა“… (ფლავ. 2: 3, 3).

საშ. ქართ. I. მაღალი: 1. მანღალი;მანკანი, ლანძვი საცეცხლე მეტალისა ან თიხისა ზამთრის წინდასადგმელი – ნ. ჩუბ.მაღალი < მაყალი. მაყალი (ოსმ.) მანღალი, მანკანი – დ. ჩუბ. maqāli ვლ. ლეკიაშვილის აზრით არაბულიდან შემოსული სიტყვაა (შდრ. არაბ. maqāl). შემოსული უნდა იყოს ზეპირი გზით (გიგინეიშვილი 2016).ძვ., საშ., ახ. ქართ. II. მაღალი „ზე აღმართებით რომელი უგრძეა“– საბა. 3. „საკურთხეველივით“ – საბა. მაღალი «მაღლოვი», ძლიერ მაღალი, მაღლობი;ამპარტავანი, ამაყი: „კაცთა შორის მაღალი საძაგელ არს წინაშე ღმრთისა O, – რომელი წინაშე კაცთა მაღლოვ არს, პილწ არს წინაშე ღმრთისა“ (ლ. 16, 15, DE).მაღალი 1. დიდი სიმაღლისა, ქვევიდან ზევითკენ დიდი ზომისა (საპირისპ. დაბალი). ვხედავ, ერთი მაღალი კაცი მარტოკა ზის (თ. რაზიკ.). ხშირი და მაღალი ბალახი ზღვასავით ღელავს (ი. გოგებ.). || მიწის ზედაპირთან შორს მყოფი. ცაო, მიყვარხარ, მაღალო! (ბაჩ.). || ზღვის დონიდან დიდი სიმაღლისა (ადგილი). მაღალი ადგილები. – არწივს საცხოვრებლად მაღალი მთიანი ადგილები უყვარს (ი. გოგებ.). 2. გადატ. დიდი, დიდ ციფრებით გამოხატული;ნორმალურზე მეტი. მაღალი ტემპერატურა. – მაღალი წნევა, – მაღალი ძაბვის დენი. 3. გადატ. წვრილი, წკრიალა (ხმა, ბგერა). ჰაერში გაისმა ნაზი, მაღალი ხმა... უფროსი გასათხოვარი ქალისა (ნ. ლომ.). || ძლიერი, მყვირალა (ხმა). ხან თავისთვის ბუტბუტებდა იოთამი და ხან კი მაღალი ხმით ყვიროდა (ვაჟა). 4. გადატ. საპატიო, სასახელო, პატივსაცემი. მაღალი ჯილდო. პროფესორობას მოსდევს სახელი, დიდება, მაღალი ადგილი საზოგადოებაში (ილია). || გადატ. ღირსეული, დიადი, აღმატებული;სპეტაკი. აქ არის, დედავ, შენი მაღალი დანიშნულება და საღმრთო ვალი! (ილია). || გადატ. დიდი. || ოფიც. დიპლომ. საერთაშორისო ურთიერთობაში ხელშეკრულების დამდები მხარეების საპატიო წოდება. ხელშეკრულების დამდები მაღალი მხარეები. || ძვ. ღმერთის ეპითეტი. ცოტას მხვნელი და მთესველი მაღალ ღმერთს ემდურებოდა (ხალხ.). 5. ძვ. გადატ. იგივეა, რაც უმაღლესი (განათლება, სასწავლებელი). ბევრია თურმე იმისთანა ახალგაზრდა კაცი, რომ ევროპაში მაღალ სასწავლებელში სადმე ესწავლოს (ილია). || გადატ. უფროსი (კლასი). ამ მაღალ კლასში, ცოტა არ იყოს, დავთარი შემეშალა (აკაკი). 6. გადატ. ძვ. დიდი რანგისა, დიდი თანამდებობისა. მაღალი თანამდებობა. – მაღალსა და დაბალ მღვდელმსახურთა შორის, ეპისკოპოზსა და ხუცეს-დიაკონთა შორის განკერძოება V ს-ში ჯერ არ ჩანს (ივ. ჯავახ.). 7. რევოლუციამდ. გადატ. საზოგადოების უმაღლეს საფეხურზე მყოფი;წარჩინებული, რჩეული. ჩვენი ეგრეთწოდებული მაღალი საზოგადოება… თაკილობს თავის დედა ენით ლაპარაკსა (ილია). || ძვ. გადატ. მაღალფარდოვანი. «შენ ეს მიბრძანე: რა გვარად, რა სახით [უნდა იწერებოდეს სტატიები] – მაღალი ენით თუ დაბალი ენით?» (რ. ერისთ.). 8. გადატ. ძალიან კარგი. მაღალი ხარისხის საქონელი. ◊ მაღალი შუბლი ფართო შუბლი, დიდი შუბლი. ◊ მაღალი დონე განვითარების, წარმატების კარგი მდგომარეობა. რაც შეეხება თანამედროვე ქართველ მსახიობთა და მხატვარ-ხელმძღვანელთა კოლექტივებს, თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ისინი მაღალ დონეზე დგანან თავიანთი ნიჭით და შრომისმოყვარეობით (გ. ქიქ.).დიალექტ. მაღალ ამაყი, ამპარტავნული სიტყვა. „ჩემი დაბალი, იმისი მაღალი, მეჩხუბა, რაჸს ვიზამ, ჩემების ბრალ იყვ“ (თუშ. ცოც.);სიტყვა ნაწარმოებია მ-ალ ცირკუმფიქსით აღ-ზმნისწინიდან, რომელიც მიუთითებს ქვემოდან ზემოთ აღმართებაზე (გიგინეიშვილი 2016). ს.-ქართვ. *მაღალ- „მაღალი“. ქართ. მაღალი, მაღალ-ა-შვილი (ანთროპ.) ზან. [მურღული] „მაღალი“, ლაზ. მურღულ-ი, მეგრ. მურღულია (ანთროპ.). მეგრულ-ლაზურ ონომასტიკაში პოვნიერი მურღულ-ძირი უნდა ინახავდეს ქართულ მაღალ-სახელის ზანურ შესატყვისს. რ ფონეტიკური დანართი ჩანს. შდრ. მაღალ-აშვილ-ი=მურღულ-ა (ჩუხუა 2017).

საშ., ახ., ქართ. დიალექტ. I. მაშა არის „ცეცხლის ასაღებელი, გინა თოფისა, თურქთა ენაა, ქართულად ტკეცი ეწოდების – საბა. ისარს დაუწყებს სროლასა, თოფსა დაუძრავს მაშასა (არჩ. 321, 664, 3). ზინდანი… კვერი, ფარგალი, მაშა (ი. ბაგრატიონი 524, ქვ. 6 ). ერთი ბიჭი არ მყვანდა, მაშა აეღო (ი. ბარათ. 264, 5). მაშა ორად მოკეცილი ხის ან ლითონის იარაღი ნაკვერჩხლის ასაღებად, – საკეცე. თხელი რკინის მაშით [ზეინაბს] ნაკვერცხალი მივაწოდე (რ. გვეტ.). // ასეთივე სახის პატარა საოჯახო იარაღი. საბიამ მაშას წამოავლო ხელი (კ. გამსახ.). გუდუნა პერტიმ მაშა იღო (ჭ. ამირეჯ.). დიალექტ. მაშა (თურქ. maşa) ბოლოებმოღუნული ორტოტა რკინის ჯოხი, ნაკვერჩხლისა და მუგუზლების ასარევად, – ქარცახი, ტკეცი, გელა. „შჯღიკინე მაგ ცეცხლ მაშა, თარა ჩეიპარება!“ (აჭარ. ნიჟ.). იხ. აგრეთვე: (ჯავახ. ზედგ., ხევს. ჭინჭ., ჩვენ. ფუტკ., მთ. კაიშ., ლაზ. თანდ.). სიტყვა თურქულიდან ჩანს შემოსული შდრ. (თურქ.) maša (გიგინეიშვილი 2016). საშ., ახ. ქართ. II. მაშა სამარხოთაგანი ერთი. ამის მარცვლებს მოხარშვენ და მარხვის დღეებში ჰსჭამენ (თ. ბაგრატ.), ოსპი. საჭმელად უფრო საზოგადოდ ხმარობენ… მაშასა მოხარშულსა მშრალად (კალმას. II, 144, 11). აიღე… მაშა წონა სამის დრამისა (ქანან. 81, 36). და აჭამე თათმისა საჭმელი, ანუ აყირისა მაშა (ფანასკ. 235, 4). პარკოსან მარცვლეულთაგან ვახუშტის… დასახელებული აქს: „მუხუდო, ლობიო, ოსპი,… მაშა, ურეხელი (ივ. ჯავახ.). ცეილონზე და იავაზე [მწვანე სასუქად თესენ] მაშა-ლობიოს (ი. ლომ.). „მაშ“ ამ მცენარეს თურქულად ეწოდება, სპარსულად კი მაშაჰ, ე. ი. ისევე როგორც ქართულშია. აღსანიშნავია, რომ ს. ორბელიანი ამ მარცვლეულს «მაშა-ცერცვს უწოდებს და არა „მაშა-ლობიო“ ე. ი. ლობიოდ კი არა, არამედ ცერცვად მიაჩნდა (ჯავახიშვილი V, 1986, 66). ქართული მაშა-ს შესატყვისი ზანური ფაჩქა შემორჩენილა საბას ლექსიკონში. აღდგენილია ს.-ქართვ. *ბაჩა „ფეტვი, ცერცვი“. ს.-ქართვ. *ბაჩა სიტყვის შესატყვისები სხვა კავკასიურ ენებშიც დასტურდება (ჩუხუა 2000-2003). შდრ. ამავე მნიშვნელობის მაში / მეშაკი ცერცველი (სპ.) mašak ცერცველი (ფერეიდ. ჩხუბ.). შდრ. მაში მაშა, ანუ ოსპი. ოსპი, მაში და ან ბოგრუჯა ამავ მჟავებშიგან მოხარშონ და ისრე ჭამონ (იად. 107, 3). მაშა იქნებ, მაინც, მაშინ, აბა: „იკუეთუ არა, მაშა ვითარცა უგუნური თავს-მიდევით მე“ (II კორ, 11, 16). მაშა მაშასადამე. მაშა მე ეგრე მეგონა (ვისრ. 206, 28). მაშა, ღმერთო, ჴრმალად კმა იყო (ამირან. 68, 2). მაშ, მაშა სხვადასხვა კონტექსტში აღნიშნავს: 1. დასკვნას. მაშ, თუ ასეა, აღარ გვაქვს ბრალი! (აკაკი). მაშ, მეგობრებო, ხელის-ხელ მივცეთ! (ი. ევდ.). 2. დასტურს. მართლა თავადიშვილია ის ყმაწვილი თუ არა“ ვა, თავადიშვილია, მაშ! (შ. არაგვ.). შენც ისწავლი, შვილო, მაშა! (თ. რაზიკ.).

მახალი სასმელი, რომელიცა მისცემს მხიარულებასა და დაათრობს, (მახალი თუმცა ხურჯინსაც ეწოდება, მაგრამ აქ ხურჯინის თქმა ყოვლითურთ უშესაბამო არის და არც რუსთაველს ხურჯინი უთქომს). მახალი საუკეთესო სასმელი არის ღვინო თუ ოტკიერი რაჲმე;მახალი ხლასაც ნიშნავს, ესე იგი ორი სასმელი დოსტაქანი – ორთა მოყვასთა რა აღიღონ და ერთმანერთის სდღეგრძელო შესვან და დოსტაქნები ერთმანერთსა მიახალონ (თ. ბაგრატ.). საშ. ქართ. I. მახალი იმერეთში ერთს რიგს პურსა ჰქვიან (საბა). მახალი < მახა.ს.-ქართვ. *მახა „ხორბლის ჯიში ქართ. მახა „ყანაა, ასლსა ჰგავს(საბა) ზან. (ლაზ.) მოხა „ხორბლის ჯიში“, „მახა“ (ჩუხუა 2017).ძვ. ქართ. II. მახალი აბგა, ხურჯინი;მათარა: „აჰკიდა... მახალი“ (O, ივდ. 10, 5). „მამაო, მწყურის! და მიიღო ჩემგან მახალი, რომელი მკიდავნ მე ზურგსა... ყო ლოცვაჲ და მომართუა მე იგი წყლითა სავსე“ (Ath – 17, 27v). ს. ქართვ. *მახალ- „ხურჯინი“. ძველი ქართულიდან კარგად ცნობილი ფუძეა (აბულაძე 1973). დასტურდება საბას ლექსიკონშიც. ვვარაუდობთ მის ფუძეენურ წარმომავლობას, ვინაიდან გააჩნია მეტად სარწმუნო კანონზომიერი შესატყვისები რიგ. იბ.-კავკ. ენებში (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. III. მახალი ღვინოსავით სასმელი – დ. ჩუბ. დასხდეს, შეიქმნა პურობა, გაამრავლებდეს მახალსა (ვეფხ. 1012, 1).დ. ჩუბინაშვილით „მახალი“ არის „ღვინოსავით სასმელი, ან შემოკვრა ჭიქებისა სადღეგრძელოს სმის დროს“. იუსტ. აბულაძით: „ტკბილი სასმელი, შარბათი, ღვინო“. მახალის სომხური შესატყვისის մախաղ – მახალის ქართულთან თანხვდენილობა როგორც ფონემური, ისე (მეტწილად) შინაარსობლივი მხრით, შესაძლებელს ხდის მათ იგივეობას და ამდენად ქართულშიც იმას გვავარაუდებინებს რომ აქაც ეს სიტყვა ერთგვარი სასმისია („ფიალა“, „ჯამი“ თუ მათარა რითაც ის ნახმარი ჩანს (აბულაძე II, 1976, 83). ს. კაკაბაძემ და იუსტ. აბულაძემ ეს სიტყვა არაბულ-სპარსული მაჴალ-იდან მომდინარედ მიიჩნიეს, რაც საჭმელს, ხორაგს, საკვებს აღნიშნავს. ალ. გვახარია იზიარებს ამ ვარაუდს და მოცემულ კონტექსტში მახალის განმარტებას „საჭმლის, ხორაგის“ მნიშვნელობით მისაღებად თვლის (გვახარია 2008).

ძვ. ახ. ქართ. დიალექტ. I. მახალაკი ხურჯინი – საბა. იხ. II. მახალი. „აღმოიღო მახალაკისაგან თჳსისა წმიდაჲ სახარებაჲ“ (ლიმ. 13, 16). „ხუთთა ქვათაჲ ნაღუარევისაგან შთამდებელი სამწყემსოსა მახალაკსა შინა, …მი ვიდოდა“ (ფლავ. 6: 4).[იგი] მხოლოდ მადლის სამ ქვას იღებს, ჩაიწყობს ხურჯინში (მახალაკი) და უკან ბრუნდება (ი. ნიშნ.). ჩვენამც ქალნი გვქნა ლამაზნი, საქმარედ ცუდი აგვკიდა! ანამც ვინ ბარის ხუცესნი, ყელს მახალაკიდაგვკიდა! (ხევს. პოეზ. 518, 6) – ალ. ჭინჭ. დიალექტ. II. მახალაკი. მახალაკი სავსე რუმბის დასამაგრებელი (ი. გრიშ.). მახალაკი, ჩიტები საფეიქრო ხელსაწყოს ნაწილი: ჯოხებია, რომლებზედაც დგიმია მობმული დაბლა. ყოველ ჩლას ერთი ცალი მახალაკი აქვს მობმული (ქიზ. მენთ., რაჭ. ბერ.). შდრ. მახარი – კოლოტის პალო (მანა). სომხურია – საბა.

საშ. ქართ. I. მახმური // მახმული ნამთვრალევი, ნაღვინევი, მთვრალი: მაშინ ღუინოსა სუმა გიამებოდა და აწ მახმურობითა ღუინო აღარ გინდა. მაგრა რა ღუინო ნახო, იგივე მოგინდების, – და მახმურისა წამალი ღუინისა კიდე აღარა არის (ვისრ. 217, 27). მისის კითხვით წამოსრულვარ, არ მთვრვალურად, არ მახმურად (ვეფხ. 933, 2). თუ მახმური სჭირდეს და სწყუროდეს, შარბათი ისრიმისა და შარაბი რევაჯისა და შარაბი მჟავისა ვაშლისა სწორსწორი ერთმანერთსა გაურიონ და შეასუან, -მახმურიცა გაყაროს და წყურვილიცა მოკლას (კარაბად. 275, 12). მას ამბავსა თანა გაჰყვა გული წრფელი, არმახმური (ბეს. 125, 11).მახმული ხმვეიდან არის ეს ლექსი წარმოებული, ხოლო ხმევა ეწოდება ხმარებასაცა და სმასაცა, მაგრამ მახმული – სიმთვრალესა შინა შესრული და ჯერეთ სრულიად არა მთვრალი. მახმური მახმული (თ. ბაგრატ.). maxmóri არაბული სიტყვაა;ნიშნავს ნამთვრალევს, „ნაღვინევს“ (ბართაია 2010).საშ., ახ., ქართ., დიალექტ. II. მახმური ხავერდი ნაქსოვი, მცენარე – დ. ჩუბ.ნარგიზივით მახმური იყო შეხედვითა (ხოსრ. 69, 32). „პირ-მახმური ხავსი, შენი მზგავსი არსად იქნება“ (ჰაზირა) (ი. გრიშ.). „გაიხარე, თან იქეიფე, ჩაიცვი მახმური და ხარა, ერთი გულშიც ჩამხედეთ, კეკელამ გაიხარა?“ (ხალხ.). შენ კი რა, შენმა მზემ, მახმურები გაცვია!“ (ქიზ. მენთ).მახმურ (აზ. მხმრ) 1. ხავერდი. 2. მახმურ ჩიჩაგ ერთგვარი ყვავილი (ინგ. ღამბ.).

ძვ. ქართ. I. მდელო ბალახი, მწვანილი, მოლი: „თივა-ცენებული“, „მწუანე“: „სთიბო მდელოჲ“ (O, იგ. სოლ. 27, 25). „არა იყოს მდელოჲ მას ზედა სიჴმელისაგან“ (I, ეს. 27, 11). „დიდებაჲ სოფლისაჲ… ვითარცა მდელოჲ დაჭნების“ (მ. სწ. 10, 17). საშ. ქართ. სრვიდეს სპათა ვითარცა მხლთა მდელოსთა (ქ. ცხ. II, 510, 8). მდელო, სიცხითა დამჭკნარი (ნ. ბარათ. 25, 8). მცენარენი იწოდებიან ხედ, ბუჩქად, ბუძგნარად, მდელოდ, ანუ ბალახად (კალმას. 343). აწ ქვეყანა განაშვენა, ხე, ყვავილთა, მდელო ვსებად (არჩ. 428, 21, 40).ახ. ქართ. მდელო 1. ძვ. ველის ყოველგვარი მწვანე ბალახი. დაჰქროლა ნიავმა, აბიბინდა მდელო, აშრიალდნენ ფოთლები (აკაკი). 2. მწვანით მოსილი მინდორი. აყვავებულა მდელო, აყვვებულან მთები (ილია, ი. გოგებ.). 3. სპეც. მრვალწლოვანი ბალახი დაფარული საძოვარი ან სათიბი. 1. ეგების ჭანური „ო-ნტულე“ დაკავშირებული იყოს „მდელო-ს მეგრულ-ჭანური შესატყვისობა „ნდოო“სთან (ჯავახიშვილი V, 1986). 2. სიტყვა სომხურიდან ჩანს შემოსული, ჰ. აჭარიანის აზრით, ქართული მდელო წარმოადგენს ძალიან ძველ ნასესხობას სომხურიდან (შდრ. (სომხ.) „სამკურნალო ბალახები დელ „წამალი“)… მეგრული ნდოლო ქართულიდან უნდა იყოს ნასესხები (გიგინეიშვილი 2016). 3. ქართ. მდელო ზან. (ლაზ.) მინდორ-ი. მეგრ. მინდორ-ი „ველი მინდორო „ველად“, მინდორია მცირე მიწა“ შდრ. ქართ. (< ზან.) მინდორი. ს.-ქართვ *მიდალ-ო „მინდორი“ (ჩუხუა 2017).ძვ. ქართ. II. მდელო საპონი;«განსაწმედელი»: „შემოვალს... ვითარცა მდელოსა მრცხელთასა“ O (...„მდელოჲ მრცხელთაჲ“ pb) (მალ. 3, 2). „უკუეთუ... განიმრავლნე თავისა შენისა მდელონი, შეგინებულვე ხარ“ pb., – „თუ... განამრავლნე შენდად განსაწმედელნი, შეგინებულვე იყო“ (O, იერმ. 2, 22). იხ. აგრეთვე მდელოვანი, მდელოჲს – მძოარი – ილ. აბულ.საბა განმარტავს: მდელო ესე არს ყოველივე მწვანვილი ველისა. მალაქია წინასწარმეტყველისა წიგნთა წერილ არს, ვითარცა მდელოჲ მ(რ)ცხელისა არა რა სხვაჲ არს, გარნა არიან მდელონი, რომელი სარცხელსა განასპეტაკებს, ხოლო მსოფლიონი მდელოსა ზროხის ახალსა სკორესა უწოდენ, რამეთუ შართა და ხამთა განასპეტაკებს. შდრ. დელო ცხვრის ფარის დიდხანს ნაბინავებ-ნადგომ ადგილზე დაგროვილი ჭუჭყი, ნეხვი, სიბინძურე. რაც სადმე დელო უპოვია იმ საცოდავს, სულ ერთიანად ტანზე აკრავს,- გაიფიქრა მალხაზმა მათხოვრის დანახვაზე (მთ.-რაჭ. ლობჯ.). შდრ. დივნე ნაკელი, პატივი, მიწის სასუქი (გურ. ღლ). მდივნე ნაკელი (გურ. შარაშ.). „ბანვის, რეცხვის, საპნის, ფაღარათის“ აღმნიშვნელი ლექსიკური ერთეულები სხვადასხვა ფონეტიკური ცვლილებებით ინდოევროპულ ენათა ფართო არეალს მოიცავს და ერთი ფუძის ნაყარად მიიჩნევა. მაგ. რუსული мыло საპონი, мыть ბანვა, ფაღარათი;მკვლევრები პრასლავურისათვის აღადგენენ *მდლო ფორმას (ფასმერი). ვფიქრობთ ამ უძველეს ფუძეებს ეხმაურება ძველ ქართულისეული მდელოც.

ძვ. ქართ. I. მელანი შავი საწერელი – საბა. „იოვანე მოიღო ქარტაჲ და მელანი და დაწერა ებისტოლჱ“ (ი. მოც. 75, 2). „დაწერილი არა მელნითა, არამედ სულითა ღმრთისაა ცხოველისაჲთა“ (II. კორ3, 3). „და მე დავსწერდი წიგნსა ზედ მელნითა“ (I, იერემ. 36, 18). საშ. ქართ. მელნად ვიხმარე გიშრის ტბა (ვეფხ. 4, 3). მერმე მუშკითა და ღალიითა მელანი შეაზავა (რუსუდ. 230, 34). გადატ. მელნის ტბა თვალები. მელნისა ტბათაგან უშვებდა წვიმასა (რუსუდ. 554, 18). ახ. ქართ. მელანი [ბერძ. მელანოს შავი] საწერად სახმარი სხვადასხვა ფერის სითხე. მდივანს მზადა აქვს ქაღალდი, საწერ-კალამი, მელანი (აკაკი). მაიორს მელანი და კალამი დასჭირდა (მ. ჯავახ.).თუ დღეს ქართულში მელანი ყველა ფერის საწერ საღებავს აღნიშნავს, ძველად მხოლოდ შავ საწერ სითხეს ერქვა და ეს გასაგები იქნება, თუ გავითვალისწინებთ მის ისტორიას: მელანი ნასესხებია ბერძნული ენიდან, სადაც μέλαν უპირველესად შავს ნიშნავს და შემდგომ შავ საწერ საღებავსაც. ძველ ქართულში ზოგადად საწერი საღებავის მნიშვნელობით წამალი იხმარებოდა (დანელია, სარჯველაძე 1997, 272). დიალექტ. II. მელანი ფშ., ჴ., თ. „შავი მელა“ (ა. შან.). მელანი შავი მელა (ხევს. ჭინჭ.). მელან-ყორანი მელანი და ყორანი. გავხედენ ბაბილოვანსა, შავი, თმაშავი, თვალშავი, შაღგვიხარ მელან-ყორანსა (ალ. ოჩ. 68, 16) – ალ. ჭინჭ. შდრ. I. მელია.

ახ. ქართ. I. მელია ძაღლისებრთა ოჯახის მტაცებელი ძუძუმწოვარი ცხოველი (ხალხის რწმენით, გარეულ ცხოველთა შორის ყველაზე ეშმაკი და მოხერხებული).კვრინჩხიან გორაკზე, ხევის პირას ამოეთხარა მელიას სორო (თ. რაზიკ.). მელიასავით ზმნს. გადატ. ეშმაკურად, ცბიერად. წუნკალა მელიასავით შეეპარა ბახვას (გ. წერეთ.) იხ. აგრეთვე კნინ. მელოჲ მელა. „ციცო ზის სუროშიგ დაჭყეტილაჸი, ჲამ დროს მოედ, თურ, მელოჲ (თუშ. ხუბ., ცოც.) ძველ ძეგლებში მხოლოდ მელი გვხვდება. ახალ ქართულში ჩვეულებრივია მელა და მელია. „მელი-მელა –მელი ისეთ ურთიერთობაშია ერთმანეთთან, როგორც კაცი–კაცა –კაცია, ოღონდ ეს არის, რომ კნინობითობის გაგება დღეს აღარც მელს ახლავს და აღარც მელიას“ (შანიძე 1980, 162). სიტყვის ძირია მელ- იგი საერთო ქართველური ფუძე-ენის კუთვნილებაა. ამას მოწმობს მისი შესატყვისები სხვა ქართველურ ენებთან (ჩიქობავა 1938, 89). დასტურდება მელ-ფუძისაგან ნაწარმოები ნაირ-ნაირი სემანტიკის სიტყვები ახ. ქართ. II. მელია [ლათ. Melia] ფოთოლცვენის ან მარადმწვანე ხე ან ბუჩქი;გვხვდება ევროპის, აზიისა და აფრიკის ტროპიკულ და სუბტროპიკულ არეებში: ფოთლებს და ფესვების ქერქს იყენებნ მედიცინაში;მისი შხამიანი ნაყოფისაგან იღებენ ინსექტიცედებს – მ. ჭაბ.

ძვ. ქართ. I. მენა «მენაკი», სხვენი, ჭერი: „მენანი საროჲსანი“ O, – „მენაკნი საროჲსანი“ (M, ქება, 1, 16). საშ. ქართ. მენა სამყოფი, სადგომი საბა. ვითა ვეფხსა წავარნა და ქვაბი აქვსო სახლად, მენად (ვეფხ. 700, 8). გზის შრომისაგან განერას, ვანად მივიდეს მენასა (ქილ. 399, 30). ჩემი ძმა სუემდეს ღვინოსა, მე ცუდად უჯდე მენასა (ქილ. 465, 25).1. ნ. მარის აზრით, „თამარიანში“ უკვე იხმარება სიტყვა მან – „საცხოვრებლის, სადგომის“ მნიშვნელობით მომდინარე სპარსული მāნ სიტყვიდან. მეორე თავის შრომაში მარი „ვეფხისტყაოსნის“ მენა-ს თვლის საშ. სპარსულიდან ნასესხებად (იხ. ИАН № სერია VII, 7, 1917). 2. ეს სიტყვა მოდის საშ. სპარსული mēhan-იდან ავესტური maēƟana – შორის, შინა“ შდრ. ქართ. შინა, შინ (ანდრონიკაშვილი II, 1996). 3. ს.-ქართვ. *მენ- „სენაკი, სორო“ > ქართ. მენა: ზან. მან-, ო-მან-ე (ჩუხუა 2000-2005).საშ. ქართ. II. მენასა კახნი ტაგარასა უწოდებენ და იგიცა ტკბილის(ა) სადგომია – საბა;ნ. და დ. ჩუბ. ინგილ. თიხის ნახევარქვევრა – მ. ჯან., რ. ღამბ.საშ. ქართ. III. მენა მე. თქვა: „დავდგები აქა მენა“ (შჰნ. II, 3921, 3). დიალექტ. (ფშ. გუდამაყრ., ქსნის ხ., ინგილ.) მე. „მენა, შენი ჭირიმე, გლახა ჭრიაშვილი გახლავარ“ (ილია). „ეხლა შენც მშვიდობით წადი და მენაც გამარჯვებითა“ (ბაჩ.) – ქეგლ.

ძვ., საშ. ქართ. I. მენაკი. იხ. I. მენაძვ., საშ. ქართ. II. მენაკი. ძვ. ხარისხი ცისმზომელობისა (საბა);გრადუსი. ერთი მენაკი ასხუთი რუსული ვერსია (დ. ჩუბ.). მენაკი «ხარისხი», საფეხური: „ექუს მენაკ აღსავალი მისი“ (O, III, მფ. 10, 18). „ადვილ არს აჩრდილისაჲ მის „გარე-მო- ათსა მენაკსა შთასლვაჲ“ (O, IV, მფ. 20, 10). „ვაქციო აჩრდილი მზისაჲ მენაკთაჲ მაგათ, რომელ შთასრულ არს აჩრდილი ათსა მენაკსა ტაძართა მაგათ აქაზის, მამისა შენისათა“ O, – „აჰა მოვაქცევ აჩრდილთა აღსავალთასა, რომელთა შთავიდა მზე ათთა ხარისხთა სახლისა მამისა შენისათა“ (pb., ეს. 38, 8). სარწმუნოების მენაკსა ვეღარავისთან მიუწევს (ქილ. 678, 14).

ახ. ქართ. I. მერი [ფრან. maire] ქალაქის თავი ინგლისში, საფრანგეთში, ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და სხვ.დიალექტ. II. მერი ჭაჭის დასაწურავი ხელსაწყო. შდრ. III. მერე.

ძვ., საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. მერე უხნავ-უთესი მიწა – დ. ჩუბ. ძველ ქართულში მერე გვხვდება ტოპონიმად: „დედაჲ ფებრონია მოიწია სამცხით და დაემკჳდრა მერეს შინა“ (გრ. ხანძთ, აგრ. ძ. I, 261, 28) – ბ. გიგინ.მერე ძვ. წყლის სანაპიროზე მდებარე ვაკე ადგილი (ივ. ჯავახ.). ყოველ ვაკე ადგილს მერე არ ეწოდებოდა, არამედ მხოლოდ წყლის სანაპიროზე მდებარეს (ივ. ჯავახ.) – ქეგლ. მერე მდინარის პირას მდებარე ვაკე ადგილი, საყანედ გამოსადეგი მიწა. „რაზე მივალთ და, გზანდა ვთხაროთ მერეში!“ (აჭარ. ნიჟ., გურ. ჟღ.). ზროხები მერეში ზოვდენ“ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). მერე მდინარის ნაპირას მდებარე საყანე მიწაა (გურ. ტუღუში). 1. ქართული ენის დიალექტებში დღემდე ცოცხლობს თურქულიდან ნასესხები სიტყვა მერე („მდინარისპირა ვაკე“), რომლისგანაც წარმოქმნილია არაერთი ტოპონიმი როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლურ საქართველოში: მათ შორისა მერე და მერია გურიაში (ჭუმბურიძე 1992, 141).2. არა ნათელი ქართული მერე-ს კავშირი მეგრულ მერე-სთან, რომელიც „ტბას“ ნიშნავს. შესაძლოა, მერე აღნიშნავდა ადგილს, რომელიც მდინარის, ტბის ან მთის შემდეგ იყო განფენილი. თავდაპირველად ასეთი ადგილები აღინიშნებოდნენ გამონათქვამებით: მდინარის მერე, ტბის მერე, მთის მერე … ასეთი ვარაუდის მიღების შემთხვევაში მერე დაუკავშირდებოდა ეტიმოლოგიურად ნაწილაკ მერე/მერმეს (გიგინეიშვილი 2016). საშ. ახ. ქართ. II. მერე, მერეთ ზმნიზ. მასუკან, აწის შემდგომ – დ. ჩუბ. მერე ზმნს. 1. შემდეგ, მერმე. მერე გადაჰკრა ხელი გავაზე და მყის გაიგდო ცხენი ბალახზე (ილია). || რამდენიმე ხნის შემდეგ;სხვა დროს. „ამ წუთს არა გვაქვს და, თუ მერე შემოივლი, მზად გვექნება! (შ. არაგვ.). || რამდენიმე ხნის შემდეგ;სხვა დროს. „ამ წუთს არა გვაქვს და, თუ მერე შემოივლი, მზად გვექნება!“ (შ. არაგვ.). 2 იხმარება ნაწილაკის მნიშვნელობით და აღნიშნავს;კითხვას, გაკვირვება-გაოცებას, – კი მაგრამ?! „ბაჩუა ხარ? მერე ასე შორს რატომ გაჩერებულხარ?! (ლ. ქიაჩ.). || თანაც, ისიც. „როგორ გამოჭიმულა კრესლოზე, მერე ბატონისაზე!“ (შ. არაგვ.).მერე: მერის მერე შემდეგის მერე. ეგრე მეტყვის ხომე, ეხლა არა მცალიან, მერე მოვალო და მერის მერეც არ მოვა ხომე (ქართლ. მესხ.).მევრე მერმე, მერე, შემდეგ. მევრე რო გაუგეს, აღარ დაუჯერეს.მერე < მერმე;მერმე დამოწმებულია V-ს-დან. მერმე ძველ ქართულშიც და საშუალშიც დამოწმებულია ხან როგორც ნაწილაკი, ხან როგორც ზედსართავი სახელი (მნიშვნელობით „შემდეგი“, „მეორე) შესაბამისად გვაქვს ფორმები მერმე (ზმნიზედა) და მერმეჲ (ზედსართავი). მერმე ნასესხები ჩანს სვანურიდნ, სადაც „მეორის“ მნიშვნელობით გვხვდება... რადგან ქართულში „მეორე“ უკვე არსებობდა, სვანურიდან ნასესხები ფორმა სხვა მნიშვნელობით უნდა გამოყენებულიყო. ასეც მოხდა: ქართულში მერმე დამკვიდრდა ძირითადად ზმნიზედად (გიგინეიშვილი 2016).დიალექტ. III. მერე (ოკრიბ.) 1. მერეტაფის ნაწილი, ქვაბი ქვის;2. ბალქაშის როფი, რომელიც დროგამოშვებით წყლით ივსებოდა და იცლებოდა;3. ქვის კოდი, საიდანაც წყარო გამოდის (ალავ.) – ალ. ღლ. მერე წისქვილის ქვედა ქვა (აჭარ. ჯაჯ.). შდრ. მერეტაფა (გურ. შარაშ.). მერეტაფა ქვ. წბერის ნაწილია (რაჭ. კობახ.).მიგვაჩნია, რომ მერე < მენე < მენა. იხ. II. მენა.

ძვ. ქართ. I. მეტი ზომაზედ ან წონაზედ ჭარბი – დ. ჩუბ.მეტი «ნამეტნავი»: „განიშორეთ მეტი იგი სიბოროტისაჲ“ (იაკ. 1, 2), „მეტ რამე მიჩს მიწერად თქუენდა“ („ნამეტნავ არს ჩემდა მიწერად თქუენდა“), (II კორ. 9, 1). საშ. ახ., ქართ. მეტი გარდა. ამბრი არაბის მეტი არავინ არისო (ამირან. 112, 5). 1. შედარებით ბევრი, უფრო ბევრი (საპირისპ. ნაკლები). თვეზე მეტი იყო, რაც წერილი გამოეგზავნა (ა. ბელ.). 2. შედარებით დიდი, უფრო დიდი. ასჯერ დიდი ვარ შენზედა, ასჯერ მეტი მაქვს სხეული! (ვაჟა). 3. ნამეტანი, ძლიერი. მისი მოსისხლე გული ღელდება და ღელდება მეტის მოუთმენლობისა გამო (ილია). 4. ზედმეტი. ამისთანა ალაგას კი ერთი მეტი კაცი მთელი ლაშქარია (ა. ყაზბ.). || არა საჭირო. ამ საგნის თაობაზე ლაპარაკი მეტი იქნებოდა (ივ. ჯავახ.). 5. სხვა. «ერთხელ ქათმები შეინძრნენ ხეზე. მეტი ხმა არ გამიგონია» (ს. კლდ.). 6. გარდა. «რაც დავკარგე, რას დავკარგავ იმის მეტს?» (გ. ტაბ.). 7. კვლავ, ისევ. «ამ ამბავზე მეტს თავის დღეში ნუღარ ვილაპარაკებთ» (ნ. ლორთქ.).დიალექტებში მეტი სხვადასხვა სემანტიკური ნიუანსებით და სხვადასხვა წარმოებით გვხვდება. ქართველური არქეტიპი ამ სიტყვისა აღსადგენია *მატის სახით (ფენრიხი, სარჯველაძე;გიგინეიშვილი 2016).ძვ. ქართ. II. მეტი საქსოვი: „პალესტინეს შინა მოჰქსოენ ქსელთა, არა ვითარცა ჩუენ შორის, ზემო ვიდრემე ყოფითა მეტთაჲთა და საქუსლისაჲთა, ხოლო ქუემო ქსოითა სამოსლისაჲთა და ესრეთა აღსვლითა, არამედ წინაუკმო, ქუენა უკუე არიან მეტნი, ხოლო ზენაჲთ იქსოების ქსელი“ (თეოფილ. 139v). ტექსტის გამომცემელი თ. ცქიტიშვილი წერს: მეტი ჩვენ ერთი შეხედვით ქართულ სიტყვად აღვიქვით, მაგრამ კონტექსტმა აშკარად დაგვანახა, რომ ბერძნული სიტყვაა. იგი საქსოვი ტერმინია, ქსოვის ერთერთი ნიმუშია, საფეიქრო ტერმინი, ქსოვის ძირის ძაფი. ტექსტისეული შესატყვისია ბერძნული μίτον. დღევანდელ საქსოვ ტერმინოლოგიაში ეს მყარად დამკვიდრებული ტერმინია. ძველ ქართულ ძეგლებში ჯერჯერობით ჩვენი ძეგლის გარდა ვერსად დავადასტურეთ (ცქიტიშვილი II, 2014, 153).

ახ. ქართ. I. მეტრი [ბერძ. metron ზომა] 1. სიგრძის საზომი ერთეული – უდრის (პარიზის) მერიდიანის ერთ მეორმოც-მილიონედს. მეტრში ასი სანტიმეტრია. 2. სიგრძის საზომი იარაღი ერთი მეტრის სიგრძისა. ხელში მეტრი უჭირავს. 3. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. სანტიმეტრი. კილომეტრი თერმომეტრი. კალორიმეტრი. მეტრე (მეტრე) მეტრო (ზომის ერთეული). „ეს ფათისკა ხუთი მეტრე არ იყო?!“ (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.).შდრ. მეტრი (ბერძ.) მეტრონ რთული სიტყვის ბოლო შემადგენელი ნაწილი;აღნიშნავს 1. საზომ ხელსაწყოს. მაგ., ბარომეტრი, თერმომეტრი. 2 სიგრძის საზომს მეტრული სისტემისას. მაგ., კილომეტრი, სანტიმეტრი. ახ. ქართ. II. მეტრი (< ბერძ. მეტრონ) (ლიტ.) ლექსის საზომი;იამბიკური მეტრი. 2. მუს. მუსიკალური რიტმის ორგანიზაციის სისტემა. ახ. ქართ. III. მეტრი (ფრანგ. maitre) მასწავლებელი, მოძღვარი. 2. ადვოკატის, ნოტარიუსის საპატიო ხსენება, დასახელება. მეტრი მასწავლებლის, ადვოკატისა და ნოტარიუსისადმი მიმართვა.

ძვ., საშ. ქართ. I. მეტროჲ (ბერძნ.) საწყაული, საწყაოს ერთეული: „ღჳნოჲ ორი მეტროჲ ღვნოჲ ორი მეტროჲ“ (პეტრიწ. 29, 1). „ღჳნოჲ მეტროჲ ერთი“ (პეტრიწ. 29, 6). შდრ. ღჳნოჲ საწყაული ერთი (29, 7). შდრ. მეტრა, მეტრე „გაუკეთეთ ზეთი… მეტრაჲ ერთი სამსახურებელად სამარხოსა“ (ი. -ე. 54, 27). 15 ლიტრა ერთი მეტროა – საბა. ახ. ქართ. II. მეტრო [ფრანგ. metro] იგივეა, რაც მეტროპოლიტენი.

ძვ. ქართ. I. მზარეული, მზარაული 1. საჭმლის მომზადებელი, მნე, „მეპურე“: „მეპურე ანუ მზარეულ არს, სადა არს პური ანუ პირად-პირადი სანოვაგჱ, რომელი მაგას დაუმზადებიეს“ (ფლკტ.134, 25). „მზარეულმან მიიღო იგი და შეწუა ტაფითა“ (მ. ცხ. 424r). „უკუეთუ კოჭობნი იხილნის ცეცხლის კიდესა, იკითხის მზარეულისაგან“ (ი-ე. 40, 25). „დაყო მზარეულობას შინა ორი წელი, გინა უმეტეს“ (ი. ე. 7, 7). „მოკუფხლვა-ყო მზარაულმან“ (გოდ. იერემ. 2, 20). „არა პატივ-ვსცემდეთ…სიჴელოვნესა მზარაულთასა“ (გრ. ანძ.-შობ. 295, 1). „მზარაულნი, მეპურენი, მემარნენი მონადირენი, მხატვარნი, ყოვლისავე გულისთქუმისა მოქმედნი და აღამასრულებელნი“ (ბ. კეს. 99, 10). „განუსუენე მზარაულსა შენსა, ეც მოცალებაჲ მეტრაპეზესა შენსა“ (ბ. კეს. 6, 36).ახ. ქართ. მზარეულებმა ნებიერი წამოაქციეს, ხაბაზებმა თორნე ჩაუკიდეს (აკაკი). სოფლის მზარეულები საკლავთან დაქვაბებთან ფაცა-ფუცობდნენ (ეკ. გაბ.).მკვლევართა მოსაზრებების თანახმად: 1. ფ. ერთელიშვილი მზარეულში შესაძლებლად თვლის გამოიყოს *მზარ, რომელიც უნდა დასტურდებოდეს მზა, მზად „საბოლოოდ გაკეთებული, სახმარებლად ვარგისის“ მნიშვნელობის ლექსემებში (ერთელიშვილი 1980, 106).2. ეკ. ოსიძის აზრით ძველი ქართულის მზარეულ || მზარაული „საჭმლის მომზადებელი“ მნიშვნელობით და მასალობრიდავაც ახლოს დგას უზმა ფუძის ზνმ „ჭამის“ აღმნიშვნელ ძირთან. ოღონდ აქ თანხმოვანთა კომპლექსში შებრუნებული რიგი გვაქვს – მზ და ზმ-. შესაძლებელია მზარეულ < *მზამარეულ (ოსიძე 1987, 40, სქ. 33). არ არის გამორიცხული შენიშნავს მკვლევარი აგრეთვე მზა <* მზარ, < მνზარ ფუძე უკავშირდებოდეს „ქმნის“ აღმნიშვნელ ზამ- ძირს (იქვე, 42).3. მ. ჩუხუა აღადგენს ს.-ქართვ. * ზარ- არქეტიპს (ჩუხუა 2017). ძვ. ქართ. II. მზარაული ყასაბი, მტარვალი. მზარაულთ-მთავარი და მზარაულთ-მოძღუარი „მტარვალთუფროსი“: „მიიყიდა იგი პეტეფრე... მზარაულთ-მთავარმან“ (დაბ. 39, 1). „მისცნა იგინი საპყრობილესა მზარაულთ-მოძღურისა მის“ (O, დაბ. 40, 3). მთავარმზარეული «მთავარსაჭურისი»: „მიუგო...არიოქს მთავარმზარეულსა მეფისასა“ pb., – „მიუგო...არიოქს მთავარ საჭურისსა მეფისასა“ (O, დან. 2, 14). საბა განმარტავს მზარეული არს საჭმლის მოქმედი, არამედ რომელთამე წიგნთა შინა მზარეული ქონდაქარი აღუწერიათ მკვლელობის მოქმედი. დ. ჩუბინაშვილიც მიუთითებს მზარეული, ქონდაქარი. კ. დანელიას გამოკვლეული აქვს, რომ „სამოციქულოს“ სხვადასხვა ნუსხებში დადასტურებული სამზარეულო, საქონდაქრო, საკასბო ერთი და იმავე შინაარსის სიტყვებია და გადმოსცემს ბერძნული ტექსტის μάχελλον სიტყვას, რომელიც აღნიშნავს სასაკლაოს, საყასბოს, ანუ საკასბოს (არაბ. კასსაბ „საქონლის დამკვლელი ან ხორცის გამყიდველი). ქონდაქარი კი ნ. მარის აზრით, ირანული წარმოშობის სიტყვაა და ნიშნავს (resp. ჯალათს (დანელია 1983, 343).ვფიქრობთ, რომ „ჯალათის“ აღმნიშვნელი მზარეული ზარავს „ზარს განაცდევინებს, აძრწუნებს, თავზარს სცემს“ ზმნის მიმღეობა უნდა იყოს.ახალი ქართულის მზარავი, შემზარავი და ძველი ქართულის მზარაული ერთი და იმავე ზმნური ფუძიდან მიღებული მიმღეობებია, ერთი ახალი მეორე ძველი. ძველ ქართულშივე მზარეული ყასბის შინაარსით უკვე არქაიზმს უნდა წარმოადგენდეს, ამიტომაცაა, რომ სამზარეულო „სამოციქულოს ნუსხებში შეცვლილია უფრო გასაგები საქონდაქრო და საკასბო სიტყვებით. მ-ურ (ულ) სასუბიექტო მიმღეობის აფიქსებია. თემის ნიშნისეული ვ ბგერა უ-ს მეზობლობაში დაკარგულია. ე კი ა- საგან დისიმილაციით უნდა მიგვეღო. „მზარავის“, „მტარვალის“, „ყასაბის“, კულინარის ერთ სემანტიკურ რგოლში გაერთიანება ვფიქრობთ დაბრკოლებას არ ქმნის.

საშ. ქართ. I. მილი სოლინარი, ლულა, წყლის სადინელი. მილი თვალისა სასურმელი ჩხირი – დ. ჩუბ. მილი გადატ. უხვად მდინარი, ურიცხვი. ცრემლი ზდის, ვითა მილია (შჰნ. I, 600, 3). ახ. ქართ. მილი გრძელი, მეტწილად მრგვალი ღრუ საგანი სითხის, ორთქლის, კვამლისა და მისთ. სადენად. შიგ სოფელშივე არის წყარო, რომელიც ამ ოცი წლის წინათ გამოიყვანეს… მილებით (ილია). 2. გადატ. სისხლძარღვი. ეს ხომ ახალი არ არის, სისხლმა იდინოს მილითა (ვაჟა). საშ. ქართ. II. მილი ეჯი ან აღაჯი 7 ვერსი-დ. ჩუბ. მილი [ლათ. mille ათასი] მანძილის საზომი ერთეული (სხვადასხვა სახელმწიფოში სხვადასხვა სიგრძისაა). გეოგრაფიული მილი (7. 420 მეტრს). – საზღვაო მილი (1852 მეტრს). – და ერთ კვადრატულ… მილზე 1. 200 კაცის მაგიერ 5. 200 კაცი გამოჩნდა (ილია). პოლკი… ქალაქიდან ნახევარი მილის მანძილზე იდგა (ი. აგლ. თარგმ.). შდრ. ძვ. ქართ. მილიონი – ილ. აბულ.ფიქსირდება საბას ლექსიკონში, თუმცა არ ეძებნება ქართველური შესატყვისები. ფიქრობენ ქართ. მილ-ის პარალელებზე მცირეაზიურ არეალშიც (შ. გაბისკირია).ს.-ქართ. *მილ- „მილი“. ქართ. მილი, მილაკი (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. III. მილი საწყაო. ტანს მოაბადნი დამოსნა, აჩუქა ოქრო მილითა (შჰნ. I, 1186, 2). საშ. ქართ. IV. მილი (სპ. მილ) შემკულობა, სახე, ნახატობა;ნატიფი სახე, კაზმა, მოხატულობა. აბაიებ- ასალებზე ევლო ხალასი მილია (შჰნ. I, 198, 3). დიალექტ. V. მილი, მილობა ქვირითის დაყრა, ქვირითის დაყრის პერიოდი. მეთევზეებისათვის მილის მიგნება ბედნიერი შემთხვევაა (აჭარ. ნიჟ).

მინა ჩვენებურად ბროლსა რასამე უსრულსა, რომელსა შუშასაც უწოდენ, მას ეწოდების, ხოლო სპარსულად მინა მინიატურსა ეწოდების, რომელსა ჩვენ მინანქარს უწოდებთ. ბროლი ანუ მინიატური. მინა–მინოს ბრძენი. მინა-სპარსულად ცასაცა ჰქვიან (თ. ბაგრატ.). ძვ., საშ. ქართ. I. მინა ემალი: „დავასუენე ხატი წმიდისა გიორგი მთავარმოწამისაჲ, ოქროჲსაჲ მინაჲთა“ (A – 484, 315). „ამათგანნი უმრავლესნი დიდძალითა წარსაგებელითა შემკულ არიან თუალებითა პატიოსნითა და მარგალიტითა, მინაჲთა და შემეფტონითა“ (პეტრიწ. 2, 18). სათნი დავკარგენ, მინანი (ვეფხ. 837, 3). მას ზაფრანად გადაექცა ღაწვი ვარდი, სათი-მინა (ნ. ციც. 413, 9). გადატ. თმა სათ-გიშერი, შვენიერი მინა ყელია (ბეს. 48, 14).მინა: ქართულად „აქლემის თვალს“ და „ცის ნატეხას“ უწოდებენ (ნადირაძე 2011). სპარსული mīnā – „შუშა, ბროლი, ემალი (ცისფერი)“, შდრ. ავ. minav– „მარგალიტი, ძვირფასი ქვა“. შდრ არაბული min’ān „ემალი, ჭიქა, მინა“, ფარს. მინო – „ზურმუხტი“, minā– „მინა“, ქურთ. minā და სხვ. (ანდრონიკაშვილი II, 1996).საშ. ქართ. II. მინა ჭიქა არს ფერადი ელვარედ შემზადებული ილეკროთ ზედა მხატ(ვ)რულად ქმნად შემზადებული (საბა). ვით წესია საყიანთა, ხელთა მქონდეს ბროლის მინა (ნ. ციც. 421, 85). ცრემლის მაგიერად მინის პირიდან წითელი ღვინო ჩამოსდიოდა (ხოსრ. 30, 17). წინა მინით ღვინო უთქს (რუსუდ. 204, 8). ახ. ქართ. მინა 1. გამჭვირვალე ნივთიერება, რომელიც მიიღება კვარცის ქვის გადნობის შედეგად. მინის ქარხანა. 2. ამგვარი ნივთიერებისაგან დამზადებული ფინი ან სხვა ფორმის საგანი. შევხტი ფანჯარაზე, გავამტვრიე მინები… და მოვკურცხლე შინისაკენ (აკაკი). 3. ძვ. ამ ნივთიერებისაგან დამზადებული ჭურჭელი (ბოთლი, შუშა, ჭიქა). ხელში ეჭირა… თავმოტეხილი წამლის მინა (ილია). დიალექტ. მინა ბოთლი. არაყი და პური თითო ჩარექი ან თითო მინა ყველა თან მოაქვს (ვაჟა) – ალ. ჭინჭ. იხ. მინა (ჴ., ფშ., გუდ., მთ., მოჴ.) – ა. შან. მინაის არაყი საგანგებო არაყი, ცხარე არაყი. „ქალების შანახულ მინას არაყს კი შავსვემდი“ (სწორფრ. 154, 25) – ალ. ჭინჭ.საშ. ქართ. II. მინა [ლათ. mina < ბერ. მნა] ფულისა და წონის ერთეული ძველი აღმოსავლეთის ქვეყნებში და ანტიკურ საბერძნეთში – მ. ჭაბ.ახ. ქართ. III. მინა [ფრან. mine] ნაღმი. ძლიერი ფეთქებადი ჭურვი, რომელსაც დებენ რისამე ქვეშ ან წყალში – ა. სიხ.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. მისხალი miskal მისხალი წონის ერთეული ძველად (არაბ.) წონა 4 დანგისა და 27 კერატისა, გინა 108 ქერის მარცვალი (დ. ჩუბ.). კაცს უთხრა: „ჭკუვით იქცევი წონით არც ერთის მისხლითა (დ. გურამ. 202, 23, 2). ერთი მისხალი ოცდაოთხი მუხუდო არის (ბ. ჯორჯ.). || ძალიან მცირე, სულ ცოტა. «სამი დღის განმავლობაში… ერთი მისხალი საჭმელი არ მიიღოს!» (ჭ. ლომთ.). ერთი მისხალი არ მომწევია მე, ყუელაი მაგათ შეჭამეს (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). საშ. ქართ. II. მისხალი ძვ. ერთგვარი საკრავი. მისხალი სოინარი – საბა. ოსებს ჰქონდათ სასულე, სიმებიანი, დასარტყამი საკრავი. ინსტრუმენტები. …ვა თაღარი, ყარაბაღარი, ჯუღრაღარი, მისხალი, აღბაბა, აბრამაღარი, ჩალატეზი (ეთნოს.).

საშ. ქართ. I. მიტკალი იხ. I. მისხალი. ანძრუთი- ორი მიტკალი აიღო ზაფრანი მითკალი და სუმბული-მიტკალი (ფანასკ. 77, 13). შდრ. მიტყალი მისხალი დრამ–ნახევარი, ლიტრა – საბა. ერთმანეთის გვერდით დასტურდება მიტყალი (ფანასკ. 15, 4);მუტკალი (ფანასკ. 14, 24);მუტყალი (ფანასკ. 85, 11). ახ. ქართვ. II. მიტკალი [არაბ. მიტკალ] ბამბის თეთრი ქსოვილი. სიკოს ეცვა… თეთრი მიტკლის პერანგი (ე. ნინოშ.). [ბამბის] ძაფიდან ქსოვენ…: ჩითსა, მიტკალსა… და სხვ. (ი. გოგებ.).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. მიტრა მღდელთ–მთავართ გვირგვინი – საბა. [ბერძ. Mitra] მიტრა «ვარშამაგი», თავდასაბურავი: „დასდვა მიტრაჲ თავსა ზედა მისსა G- დაბურა ვარშამაგი თავსა მისსა“ (O, ლევიტ. 8, 9). მიტრა მეორე ურემში ეპისკოპოსის მიტრა და კვერთხი აღმოუჩენიათ (ნ. ლორთქ.). II. მიტრა [ძვ. -სპარს. ხელშეკრულება] ირანულ მითოლოგიაში აჰურომაზდას შექმნილი ხელშეკრულების შესრულებისა და სინათლის (მზის) ღმერთი, ბნელეთის ძალებთან მებრძოლი – ს. თეზ.

ძვ. ქართ. I. მლევანი მსგავსი: „ესევითარსა უჴმან დაშნნი სიტყუანი, რაჲთა მლევანით მით ჰფარვიდეს ბოროტსა მას “ (ბალ. 166, 17). ეგემლევანი მაგნაირი: „ეგემლევანითა მწარითა და უწყალოჲთა ტანჯვითა გუტანჯენ ჩუენ“ (ანდ. -ანატ. 195, 1). ესემლევანი „ეგევითარი“ ამნაირი, ამისებრი, „ესევითარი“: არა იყო ესემლევანი დღე პირველი, არცა დასასრული“ M – „არა იქმნ დღე ეგევითარი არცა პირველ, არცა უკუანაჲსკნელ“ (G, ისუ ნ. 10, 14). ძვ. ქართ. II. მლევანი მწუხარე. მლევანება მწუხარება: „წარმგზავნეს ბერი მრავლითა მლევანებითა“ (მ. ცხ. 210 r). საშ. ქართ. III. მლევანი: ესე ცხრო მლევანი არის, რომელ მოეკიდების ასოთა მაგართა და ძუალთა (ფანასკ. 378, 27). შდრ. მლეველი მომსპობი, მმუსრველი – ქეგლ.

საშ. ქართ., ქეგლ I. მოგვი ჩექმა „სხვათა ენაა ქართულად მოგვი ჰქვია“ (საბა). შემოსეს, მოგვი ჩააცვეს, დგას ოქროს სარტყელიანი (შჰნ. I, 1152, 3). ხოლო აზნაურნი განიყოფიან ოთხად: პირველად, მეორედ, მესამედ და მეოთხედ;ხოლო მეოთხესა ეწოდების ცალმოგვი (სამ. 151, 14). მოგვშიგან ედვის ხანჯალი, ქიშვადიანთა წესია (შჰნ. II, 4023, 4). როგორც ჩანს, „მოგვი“ მაღალყელიანი ფეხსაცმელი იყო;და ყელი ისეთი ჰქონდა, რომ დაშნაც კი ეტეოდა შიგ. იგი თავისი ქუსლითაც ძლიერ მოგვაგონებს თანამედროვე ჩექმას (მესხია I, 1982, 108).ს.-ქართვ. *მეგ „ტყავის თასმებიანი ფეხსაცმელი“> ქართ. მოგვი (< *მეგ-ი) : ზან. მაგუ-> || მანგუ-: სვან. მეგ, სამეგ (ჩუხუა 2000-2003).ლ. გელენიძე შესაძლებლად თვლის, მოგჳ „ქუსლის“ აღმნიშვნელ სვან. ჰაგ-ს დაუკავშიროს. ანდრონიკაშვილი მას საშ. სპარს mōĸ-ს „ფეხსაცმელი“ უდარებს და თვლის, რომ მოგუ-ში იგივე ძირი უნდა გვქონდეს, რაც მკობა-სა და მოსვა-ში გვაქვს (ბინიაშვილი 1997, 16). ძვ., საშ., ქართ. II. მოგვი 1. ზოროასტრის სჯულის მღვდელმსახური, ცეცხლმსახურთა ქურუმი. მაზდეანებს მღვდელმსახურნიც ჰყავდათ, რომელთაც „მოგვებს“ ეძახდნენ (ივ. ჯავახ.). პოვეს მუნ კაცი ერთი მოგჳ (საქ. მოც. 13, 6). წარმოითრიეთ მოგჳ ეგე (თეკლა, 99, 20). წიგნებიც მოიღო მოგჳსა მის ფილექტიმოთისგან (ფლკტ. 158, 7). „ხოლო იესოს შობასა ბეთლემს ჰურიასტანისასა, დღეთა ჰეროდე მეფისათა, აჰა მოგვნი აღმოსავალით მოვიდეს იერუსალიმად და იტყოდეს სადა არს, რომელი-იგი იშვა მეუფე ჰურიათა“ (მათ. 2, 1-27).გადატ. მოგჳ „ეშმაკი“, „მოხერხებული“ როგორც მოგვი. კაცი მოგჳ და ტრელი (ქ. ცხ. 13, 7). 2. ვარსკვლავთმრიცხველი;გრძნეული, მისანი. მათ არ მართებდათ ღვთის მცნობთა, ეს საქნელია მოგვისა (არჩ. 489, 17). ვარსკვლავი იპყრეს, მტერი გაიპეს პირველ მოგვებთა, ოდეს მგზავრობდენ (ბეს. 64, 1). მზად იყო მკითხავისთვისაც-კი მიემართნა, ენახა ყველა ბრძენი, ნასწავლი, მოგვი (ვაჟა).

ძვ. ქართ. I. მოგუ. იხ. I. მოგვი: „იკონომოსისაგან ითხოვიან: გინა თუ მოგუნი გინა თუ ჩაფლანი გინა თუ ტყავი“ (ი. -ე. 44, 26). „შევკერნეთ მოგუნი“ (ბ. კეს. -ექუს. დღ. 134, 18). მოგუისაგან კლიტე ამოიღო, ზარდსა მიუგდო (ვისრ. 154, 31). ორნი დაშნანი იქით და აქეთ მოგუშიგან ესხნიან (ამირან. 99, 1). ცხენსა ზედა მოსიათ საწარმართული და მოგუნი (ქ. ცხ. IV, 45, 17). ძვ. ქართ. II. მოგუ ვარსკვლავთ-მრიცხველი, მისანი, კუდიანი, მაზდეანთა მოძღვარი: „მოუწოდა მოგუთა მათ“ (მთ. 2, 7). „იხილეს რაჲ ესე მოგუთ(ა)-მთავართა და მოგუთა … შეკრბეს“ (ატმ. 95, 11). „ორნი უკუე კაცნი მოგუნი გამოცდილნი მომცნეს მე იერუსალჱმით“ (აპოკრ. 66, 31). იხ. აგრეთვე: მოგუნა, დამოგუნა, მოგუება, მოგუთ(ა) – მთავარი – ილ. აბულ.

ძვ., საშ. ქართ. I. მოდა ძველებური ჩანახი, რომელიც შთაიტევს ასს კვერცხს – დ. ჩუბ. მოდა იგივეა, რაც მოდი (ებრ. ბერძნ.) ძვ. ებრაული საწყაო. „დიკაჲ მოდი ერთი“ (პეტრიწ. 29, 6). „ეს რიგია და ყოველს ადგილს არის დიდზე და მცირეზედაც მოდის აღება და შენც აძლიე ჯეროვანი მოდი“ (სამ. VIII, 778, 1). ახ. ქართ. II. მოდა (ფრანგ. mode) 1. ამა თუ იმ საზოგადოებრივი წრისათვის გარკვეულ ხანაში დამახასიათებელი გემოვნება ჩაცმა-მორთვისა, ქცევის წესები და სხვ. თეიმურაზი იყო უკანასკნელ მოდაზე თავდავარცხნილი და ტანთჩაცმული (ლ. არდაზ.). 2. ასეთი გემოვნების შესაფერისი ტანისამოსი (ფეხსაცმელი და მისთ.).

საშ. ქართ. I. მოვი არს სადა ოქრო, ვეცხლი, ბრპენი, სპილენძი და მისთანანი ითხრების და გამოიდნობის Cab. – საბა. შდრ. ბოვი «ილეკროს პირველად გამოსადნობელი» (საბა), – ლითონის გამოსადნობი ღუმელი. საშ., ახ. ქართ. II. მოვი სხვათა ენაა, ქართულად ლურჯი – საბა, დ. ჩუბ. იხ. მოვი აბრეშუმის ნაქსოვი, უფრო საპერანგე – დ. ჩუბ. შდრ. მავი საბა, დ. ჩუბ. წითელო მოვის პერანგო, მაღლა შეკრულო ღილითა! (ხალხ.). ღილებჩახსნილი ახალუხიდან [კაცს] წითელი მოვის პერანგი უჩანდა (ვ. ბარნ.). სხვადასხვა ფერის ქსოვილების სახელად მოვი დასტურდება ასევე ჯავახურ, ქიზიყურ, ქართლურ, მოხეურ, ინგილოურ და სხვ. დიალექტებშიც.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. მოლი ახლად ამოსული ხშირი და წმინდა ბალახი. რაშსა მისცა საძოვარი, მან დაიგო ქუეშე მოლი (შჰნ. I, 2263, 1). გაიზარდა მოლი, ხეთა ფოთოლი (დ. გურამ. 213, 38, 4). ვით ხავედი მოეფინა წყლისა პირსა მწვანე მოლი (ნ. ციც. 720, ქვ. 5). მიწა – მოლითა სავსე (რუსუდ. 172, 5).ცხენები… ახლად ამოყრილი მოლისაკენ იწევდნენ (მიხ. მრევლ.). მოლი ქორფა (ყლორტი, ნაჭუჭი…) ვაზის რქა სანამ ახალია, მოლია, რო მოიწევ, სვინტრივით იმტვრევა (ზ. ხანდ.). კაკალი მოვკრიფე და მოლი იყო, სამურაბეთ არ ვარგა (ძეგ., ქართლ. ლექსიკ.). იხ. აგრეთვე მოლი: (ზ. შავშ., მთ.-რაჭ. ლობჯ., ფშ. ხორნ., ჩვენ. ფუტკ., გურ. ჯაჯ., რაჭ. კობახ.).ზან. მოლი მოლი, გაზაფხულის პირველი ბალახი;მომდებარე, წინამდებარე (ველი) (მეგრ. ქობ.). 1. *მოლ-არქეტიპი საერთოქართველური ფუძე-ენისათვის აღადგინა ჰ. ფენრიხმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). 2. *ბალ-/*ბოლ ან *მალ-/*მოლ-, რომელსაც თავდაპირველად „ბალახეულის, ფოთლეულის“ მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა, არის მიღებული ისევე, როგორც ქართ. მოლი/ რომ თვით ქართ. მოლი საკმაოდ არქაულია, დასტურდება მისი ფართო გავრცელებით ქართველურ ტოპონიმიკაში: მოლითი, მოლიახო, სამოლეთი და სხვ. (გორდეზიანი 1985, 93- 94). ჰომეროსის „ოდეისეას“ მიხედვით „მოლი“ (Moly) არის მაგიური ძალის მქონე შავფესვება და თეთრყვავილიანი მცენარე, სამკურნალო წამალი (ფარმაკონი), რომლითაც ადამიანი თავს იზღვევს გრძნეულთა ჯადოსნური საწამლავებისა და სხვა რაიმე თილისმური ზემოქმედებისაგან (ლოლაშვილი 1984, 33). საშ. ქართ. II. მოლი მანტია, მოსასხამი. მან გრძნეულმან მოლი რამე წამოისხა ზედა ტანსა (ვეფხ. 1276, 3). რაშსა მისცა საძოვარი, მან დაიგო ქუეშე მოლი (შჰნ. I, 2263, 1). თქვენგან ქურუმთა მყის აქ ურუმთა / მოლითა ცუდ-ყვეს ბომონთ-მოთხრობა (შავთ. 79, 3). 1. მოლი არაბულ სიტყვას უნდა უკავშირდებოდეს, რაც მოსასხამს ნიშნავს (კობიძე 1967, 200). 2. თ. ცქიტიშვილი მართებულად მიიჩნევს ივ. გიგინეიშვილისა და ივ. ლოლაშვილის მოსაზრებას, რომლის მიხედვით „ვეფხისტყაოსანში“ მოლი მაგიური ფუნქციით აღჭურვილი ბალახია (ცქიტიშვილი 1985, 67-77). ახ. ქართ. III. მოლი (ლათ.) ნივთიერების რაოდენობის ერთეული, რომელიც მოლეკულების, ატომების, იონების ან ნივთიერების სხვ. სტრუქტურული ელემენტები 6, 022-1023 შეიცავს – ს. თეზ. ახ. ქართ. IV. მოლი (იტალ. molo) იგივეა, რაც მინორი [1] მუსიკალური კილო, რომლის მდგრადი ბგერები (I, III და V საფესურისა) ქმნის ნაღვლიანი შეფერილობის მქონე სამხმოვნებს. იგივეა, რაც მინორული.ახ. ქართ. V. მოლი (იტალ.) ზღვაში ნავსადგურის შესასვლელთან აგებული გრძელი კედელი, რომელიც ერთი ბოლოთი ნაპირს ებჯინება;იცავს ნავსადგურს ზღვის ღელვისაგან – მ. ჭაბ.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. მოლა [არაბ. მაულ› „ბატონი“] მუსულმანთა მღვდელი. ბერი იყო იგი მოლა, ბრძენი, ერთობ მონახული (თეიმ. I, 47, 20, 1). ქართლი ოსმალომ დაიპყრა, კახეთი ლეკთა მოლამა (დ. გურ. 108, 323, 2). რა შეატყო მიჯნურობა, გაგულისდა მეტად მოლა (თეიმ. I, 48, 26, 2). დაუდგინნეს მოლანი მათნი დაბნებთა (ქ. ცხ. IV, 622, 27). მოლა მოჰყვება ლოცვასა, იხსენებს თავის მკვდარსაო (ვაჟა). არ მოისმოდა მოლის ჩვეულებრივი ძახილი მართლმორწმუნე მაჰმადიანთა ლოცვად მისაწვევად (ა. ყაზბ.). მოლა ავიდა ზევით (ვ. ბარნ.). იხ. აგრეთვე: (ჩვენ. ფუტკ.). მოლა გადატ. თვალთმაქცი, ეშმაკი, გაიძვერა ადამიანი. „ეგ? კაი დიდი მოლაა, ვინც არ იცნოფს!“ (გ.-კახ. სახლთხ.). მოლა გაიძვერა, პირფერი. ქასქანჯიელს მოლა ადამიანს ეტყვიან, ისეთი ენა აქ, ვისაც რას ეტყვის, დაჯერებს (კავთ.). მოლურად პირფერულად. მოლა ადამიანმა იცის, რამის გამორთმევა რო უნდა, ისე დაუწყეფს ლაპარაკსა მოლურათა, მოფერებითა, რომ გამოსტყუეფს (გრაკ. ქართლ. ლექსიკ.). დიალექტ. II. მოლა იხ. მოლი. მოლაზე ჩამოხტა ცხენიდან და წაწვა ნაბადზე (შემ., გურ. ჯაჯ.). მოლა მინდორი, კოინდარი, ბალახი. „გუშხამ ვბანდი და ჩამიგდო წყალში საპონი. მოლე იყო იქინე და ვერ დადვა?!“ „ამისანა სიცხეში კაია მოლაზე წამოწოლა, მარა დითხანს არ ვარგა“ (საჩინ. შარაშ.).მიწა-მოლა ბალახიანი ადგილი (მოლი?) შელოცვებში ეს სიტყვა უფრო ბგერათა უზრო კომპლექსად გამოჩანს. „მიწა-მოლა იძრა, ციხე-ქალაქი იძრა“ (ქვაბ., გურ. ჯაჯ.).დიალექტ. III. მოლა ერთად შეკრული ტილოები ქვევრის გაქონვისას ქონის მისასმელ–მოსასმელად (ქიზ. მენთ.).

საშ. ქართ. I. მორი მხურვალი წამალია. მორი მხურვალია და დედაკაცისა წესსა გახსნის (ქანან. 465, 16).საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. მორი ძელის მონაკვეთი, გინა მომგრგვალებული – საბა.მორვა გაკვეთა, დაჭრა ხის მორებად: გარე შემოეხვივნეს, ზოგთა უყო შუა მორვა (შჰნ. I, 896, 4).მორი მოჭრილი მსხვილი ხე, ტოტებგაცლილი და უხეშად გათლილი. მთებიდან დაქანებული უზარმაზარი მორები ცვივიან ენგურის კალაპოტში («ლიტ. და ხელოვნ.»). იხ. აგრეთვე: (ჩვენ. ფუტკ.) ქართ. მორი, ნამორი. ს.-ქართვ. *მორ- „მორი“. წ. –სინდ. *მურ-უ „მორი, კოჭი“, ხათ. მურუ „მორი;კოჭი. ადვილი შესამჩნევია ხათურ- ქართველური იზოგლოსების ერთგვაროვანი სტრუქტურა და სემანტიკა, რაც ძირის პალეოკავკასიური ეტიმოლოგიით აიხსნება მხოლოდ (ჩუხუა 2017). დიალექტ. II. მორი (mor) იისფერი, ლილისფერი ამას მორი რენგი ქვია (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). შეიღებება: ეშელი, მორი, ჭახე ყვითელი, ნარინჯი, ყირმიზი (აჭარ. მრეწ. III, II, 242).

საშ. ქართ. I. მოურავი: გევედრებით…ჯამასპი მოურავს მიმაბაროთ (სამ. VIII, 57, ქვ. 11). აგრეთვე: მოურავი, მოვრავი (სამ. VII, 38). ყაენმან თავის ტახტის ისპაანის მოურაობა გვიბოძა (ფ. გორგიჯ., 10). დუქანზედ მოურავს სამ-სამი ლიტრა ქონი სამარხო უნდა მიართვან (ამქრ. 203, 15).მოურავი 1. ძვ. მებატონის, მემამულის ქონების გამგებელი. საოჯახო საქმეები, მამულის მოვლა-პატრონობა ძველებურად მოურავის ხელით წარმოებდა (ეკ. გაბ.). ზვრის კარებთან… [გედევანს] შეხვდა მოურავი (ნ. ლომ.). 2. ისტ. რომელიმე პროვინციის, ქალაქის, თემის და მისთ. გამგე, ქართლის მოურავი. – თბილისის მოურავი. – ერეკლეს თან ახლდნენ გორისა და ქიზიყის მოურავები (ნ. ლომ.). დიდ მოურავს, სააკაძეს, როგორც ერთ უპირველეს კაცს იმ დროში, დიდი გავლენა… ჰქონდა… მთელ საქართველოზე (ილია).სტრაპი …ქალ დეულის ენით თ ა ვ ა დ ი და ხაზარულად მ ო უ რ ა ვ ი – საბა.მოურავი (არაბ.) მოარრაფ. 1) საკ. ამბის მიმტანი, მომხსენებელი. 2) მეკარე, შინაყმა. 3) მეურნე ან მოურნე, მნე. 4) მიჩენილი. 5) ზედამდეგი, მზრუნველი (შჰნ. II, იუსტ. აბულაძე).ძვ., საშ. ქართ. II. მოურავი: მზრუნველი, ქომაგი: „რომელთა არა ესხნენ მოურავნი და მზრუნველნი“ (H-622, 36r). შდრ. „მოურნე მზრუნველი, მეურვე. ჰყოფ მონაზონსა ყოლადვე მოურნე“ (მ. ცხ. 20v.). ჩემზედა ღმერთი მიწყით მოწყალეა, იგი არასოდეს გამწირავს და მოურავია ჩემისა საქმისა (ვისრ. 172, 9). მეტის მოურაობა არავისათუის არის სუიანი (ვისრ. 86, 17). სავარაუდოა, ამ შემთხვევაში სიტყვა ურვა „წუხილი“, „ზრუნვა“ მიმღეობური ფორმა იყოს.

ძვ. ქართ. I. მროწეული ბროწეული: „მროწეული და დანაკის-კუდი და ვაშლი და ყოველი ხჱ ველისაჲ განჴმა“ (იოვ. 1, 12). ძველ ქართულში malum punikum-ის და punika granatum-ის აღსანიშნავად გვხვდება ფონეტიკური ვარიანტები: მრეწეული, მროწეული, ბროწეული. მროწეულოვანი ბროწეულიანი: „ქუეყანაჲ ლეღოვანი და ვენაჴოანი და მროწეულოანი, ქუეყანაჲ ზეთისხილოანი“ (კალ. ლექც. 24,4- 7b). მროწეულაკი ბროწეული მცირე: „ქმნა მროწეულაკები ასი და მოასხა გარდამოკიდებულთა მათ“ (M, II, ნშტ. 3, 16). „ჯდა… ხესა ქუეშე მროწეულსა“ (I მფ. 14, 2). უჩუენეს ნაყოფი მისი მრეწეული და ტევანი იყო ყურძნისაჲ (შატბ. 127v, 2-3). შდრ. „ვითარცა ნაქურცენი ბროწეულისაჲ (მროწეულისაჲ) საკეთენი შენნი“ (M, ქებ. 6, 6). „გამოართუა ბერსა მალაკი, რომელსა შინა იდვა ჩამიჩი და ბროწეული, არცა წყალი არს სასუმლად“ (რიცხ. 20, 5). „ქუეყანასა… ვენაჴოვანსა და ლეღოვანსა და ბროწეულოვანსა“ (M, II, შჯ. 8, 8). სამეცნიერო ლიტერატურაში ბროწეული საერთო ქართველურ ფუძედაა მიჩნეული (ჩიქობავა 1938, 125). ირ. ქერქაძე საბაზე დაყრდნობით შემდეგს აღნიშნავს: მროწეულ- ფუძე ძველ ტექსტებში ზოგჯერ ბროწეულის მნიშვნელობით იხმარება. ეს ცხადია შეცდომაა. ამის თაობაზე საბასთან ვკითხულობთ: „ვიეთთა ბროწეული მროწეულად აღუწერიათ, არამედ ხილსა არა ეწოდების მროწეული, არამედ ბროწეული: მაგ.: „და იყო ყოველი მროწეულები ას კანკელსა მას ზედა“ (იერ. 52, 33). „და საულ ჯდა ბორცუსა მას ზედა ხესა ქუეშე მროწეულსა მაგდოს“ (მფ. I, 14, 2). ირ. ქერქაძეს ეს ადგილები შეუდარებია ბერძნულ ბიბლიასთან და ასკვნის, რომ ეს არის სწორედ ბროწეული მნიშვნელობით: 1. ხეხილი;2. ამავე ხეხილის ნაყოფი (ქერქაძე 1974, 13). საფიქრებელია, რომ მროწეული // მრეწეულ სიტყვები ძველ ქართულში დიალექტიზმებია. იმის გამო, რომ არ მოგვეპოვება ქართული ენის დიალექტთა ადრეული ჩანაწერები, დღეს თითქმის შეუძლებელია მტკიცება თუ რომელი დიალექტის (თუ დიალექტთა წრის) კუთვნილება უნდა იყოს სალიტერატურო ენის ძეგლებში გამოვლენილი ესა თუ ის ფორმა (სარჯველაძე 1984, 110). ძვ. ქართ. II. მროწეული, მროწლე ნახირი: „კურთხეულ იყვნენ… მროწეულნი ზროხათა შენთანი და სამწყსონი ცხოვართა შენთანი“ (M, II, შჯ. 28, 4). „წარმოსტყუენვიდეს ცხოვარსა და მროწეულსა მათსა“ (O, I, მფ. 27, 9). „ტიროდეს მროწეულნი ზროხათანი, რამეთუ არა იყო საძოვარი მათა“ (O, იოვ. 1, 18). „რამეთუ არღარა ქუეყანისა მოცემაჲ აღგჳთქუა, გამომცენარისა სძისა და თაფლისაჲ, არცა… სამწყსონი ცხოვართანი და მროწეულებაჲ ზროხათაჲ, ანუ-არვებ თხათაჲ“ (Ler = 12 218v, 8-10). „მროწლად მირბიოდა იგი და მოიბნა მ~რ ორნი ზუარაკნი“ (ტობია, 7, 5). გვხვდება მროწლე სიტყვიდან ნაწარმოები ახალი ლექსემებიც. სამროწლე „სამწყსო ჴარი“, «მროწეული»: „ვერძნი უბიწონი სამროწლისაგან და ცხოვართაგან და თხათაგან“ G – „უბიწოჲ ვერძი სამწყსოჲსაჲ ჴართა ცხოვართაგან და თხათაგან“ (pb., ლევიტ. 22, 19). „აკურთხეს… ზროხანი სამროწლისა შენისანი და არვები ცხოვართა შენთა“ (M, II შჯ. 7, 13). როგორც ირ. ქერქაძე შენიშნავს ძველ ქართულში მროწლედან ნაწარმოები მემროწლე სიტყვაც გვხვდება მენახირის, მწყემსის მნიშვნელობით (ქერქაძე 1974). ყრმანი მემროწლენი, განპებასა შინა ორნატთსა, თამარის ქებასა მელექსეობდიან (ქ. ცხ. II, 354, 22).საშ. ქართ. მროწლე: წარავლინნა სპანი მცირენი, რათა წარმოიღონ მროწლენი ტფილისისანი (ქ. ცხ. IV, 413, 15). შდრ. მემროწლე მწყემსი. ყრმანი მემროწლენი, განპებასა შინა ორნატთასა გაუსია მეფემან სჳმონ მცირე ჯარი და დაატაცებინა მროწეულნი, და რა იხილნეს მემროწლეთ, ივლტოდენ (ქ. ცხ. IV, 373, 24). სამროწლე ნახირის ბინა. დაიპყრეს და ყვეს წმინდანი მონასტერნი სამროწლედ და ცხოვართა სადგურად (ქ. ცხ. II, 427, 20). აღნიშნული სიტყვის შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში ვკითხულობთ: მროწეულ/მროწლე ფუძეთა არსებობა უფლებას გვაძლევს გამოვყოთ -ეულ ¬ ევულ სუფიქსი (ჩიქობავა 1942, 45). მროწეულ და მროწლე სიტყვათა წარმომავლობის შესახებ ჩვენი ვარაუდი შემდეგში მდგომარეობს. ამ სიტყვებისათვის ამოსავალი უნდა იყოს „სიმდიდრის, მოგების, შეძენის“ მნიშვნელობის რეწ- ფუძე. რეწ- ფუძისაგან ნაწარმოები ლექსემები ფართოდაა გავრცელებული როგორც ძველ ისე ახალ ქართულში. მაგ. მორეწე, მორეწული, მროწეული.ძვ. ქართ. მორეწე ძველ ქართულში „მუშაკის, დაქირავებულის, „მოქმედის“, „სასყიდლით დადგინებულის“ შოვნის შინაარსით იხმარება. „შემრაცხე მე ვითარცა ერთი მორეწეთა შენთაგანი“ C – „მყავ მე ვითარცა ერთი მუშაკთაგანი“ (DE, ლ. 15,19). „რავდენთა მორეწეთა მამისა ჩემისათა გარდაერევის პური და, მე აქა სიყმილითა წარვწყმდები“ C – „რაოდენთა სასყიდლით დადგინებულთა მამისა ჩემისათა ჰმატს პური და მე აქა სიყმილითა წავრწყმდები“ (DE, ლ. 15, 17). ძვ. ქართ. მორეწეს სინონიმად ძველ ქართულში იხმარება მროწეული. «მორეწე».მორეწენი (მროწეულნი O) მისნი, ვითარცა ზუარაკნი, მართებულნი მუნ შინა (I იერემ. 46, 21). მორეწე და მროწეული სხვადასხვა დიალექტური წრის მიხედვით გარჩეული მიმღეობური ფორმებია. ე // ო მონაცვლეობა ცნობილია მაგ. ტკეჩი // ტკოჩი. მროწეულის „სასყიდლით დადგინებულის“, „მოქმედის“ მნიშვნელობის ცვლით უნდა მიგვეღო „ნახირის“ შინაარსი. მროწლეც მიმღეობა უნდა იყოს. მროწლე „მსხვილფეხა საქონელი ერთიდან სამ წლამდის, ნახირი“ დადასტურებულია ქართლურში (ალ. ღლ.). იგი შესაძლებელია რედუქციით მომდინარეობდეს მროწელი ფორმისაგან. ამ უკანასკნელზე მიგვითითა ალ. ჭინჭარაულმა. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ს.-ქართვ. *მ-როწლ-ე „ნახირი, საქონელი“ > ქართ. მროწლ-ე: სვან. ბრუჭ „ბერწი“ < ბროჭ < *მროჭლ- (ჩუხუა 2000-2003).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. მური გუნდრუკი. „მოიღო მური, შეზავებული ჰალოჲთურთ“ (ი. 19, 39). „მოვისთულე მური ჩემი“ (კ. იერ.-აღდგ. 159, 21). „შესწირეს მისა… მური“ (მ. 2, 11). „მისცემდეს მას მურითა აღზავებულსა ღჳნოსა“ (მრ. 15, 23) – კ. დან. მური (ბერძნ.) ზმირინი, სუნნელთ ხეთ ნაწვეთი – დ. ჩუბ. მერე მოიტანეთ საბრი, საკმელი, ანზარუთი, მური (იადიგ. 297, 26). მური მჴურვალი არს (ფანასკ. 409, 11). ქეგლის მიხედვით იგი ძველი ფორმაა. მური [ბერძ. myrrha-დან] ძვ. სურნელოვანი ფისი. იკმეოდა მური, კესი, მუშკ-ამბარი (ს. შანშ.) . მისი სიტყვები ვერ გაიგონეს ვერც მწყემსებმა და მოგვთა, რომელთაც ძღვნად შესწირეს მას ოქრო, გუნდრუკი და მური („წშმაკი“, ვაჟა) – ალ. ჭინჭ. საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. მური ჭვარტლი, კვამლის ფარილი – დ. ჩუბ. არს ცეცხლისა მიერ და კვამლისა გაშავებულნი ცეცხლის აღსანთებნი ღუმელნი გინა ბუხარნი და მათთა კედელთა შავი მტვერმოკიდებული არს მური (თ. ბაგრატ.). გადატ. მიღამებდა გულსა მური (ვეფხ. 592, 2). ლხინად ვიჯე, სევდა რამე შემომვარდა გულსა მურად (არჩ. 533, 19, 1). ჭმუნვა განაგდო, გარდუწმდა, გულს ეკრა რაც ჯანგ-მურია (დ. გურამ. 90, 201, 2). არცა მომკლას ჯავრმან მისმან, ვისაც უქმენ პირი მურად! (ბეს. 159, 65, 5). ქვაბის მურის მონალესით მომიმზადა მელანია, ხარის ბეჭი დაფად მქონდა, მასწავლიდა მელანია (ი. დავით.). «ყეენს» თავ-პირს სულ მთლად უშავებენ წყალში გახსნილი ბუხრის მურით, ჭვარტლით (ივ. ჯავახ.). დიალექტ. გადატ. მური სოკოვანი დაავადება სიმინდისა, პურისა. როცა ხშირი წვიმებია ხომე ზაფხულში, პურმა მაშინ იცის. სიმინდს მაღლა, ქუჩუჩოზე უჩნდება, პურსა – თავთავში;შავია სოკოსეეფა, სოკოსაც ეძახიან (ქემ.). ყანამაც იცის მური, ხორბალმა, რო გასრესამ მარცვალსა, მურია შავი (კარ., აგრეთვე ზერ., ტყვ., ქართლ. ლექსიკ.). გარედან ტარო გეგონება, შიგნიდან მურია, ცუდია სიმინდია (ქართ. ჩრდ. მრეწ. IV, II, 207). მზ. ანდრონიკაშვილს მურ-ის ამოსავლად მიიაჩნია „ყავისფერის, შავწითელის“ აღმნიშვნელი ფერის აღმნიშვნელი ბურ- ძირი, რომელიც ვ. აბაევის აზრით მომდინარეობს ძველი ევრაზიული სუბსტრატული სიტყვიდან, და წარმოდგენილია სხვადასხვა ენობრივ ჯგუფებში… თურქ., მონგოლ. ბორო (თურქ.) ბორა, ბორო „მიწისფერი, ნაცრისფერი“ და სხვა. თავკიდური შენაცვლებულია მ-თი სიტყვაში moræ „ყავისფერი“, რომელსაც ემხრობა ქართ. მურა შავწითელი (ანდრონიკაშვილი I, 1966, 82). ახ. ქართ. III. მური ახლად გამოსული აბრეშუმის ჭია – ქეგლ. დიალექტ. „ჩემი აბრეშუმი მურათ გაფუჭდა და პარკს როგორ აახოვდა“ (ვ. ბერ.). მურს გამოჩეკევენ და წამევიყვანთ სამ-სამ გრამ აბრეშუმს (ღორეშა). მურის კანი პირველი კანი, რომელსაც იცვლის აბრეშუმის ჭია კვერცხიდან გამოსვლის შემდეგ, პირველათ ამოდის მურის კანი, თეთრთება შავი აბრეშუმი (სანახშირე, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. სპ. მურ „ჭიანჭველა“.

საშ. ქართ. I. მურა. იხ. I. მური.საშ. ახ. ქართ. II. მურა „შავ-წითელი ძაღლი“ – საბა. მურა ზედს. ინგუშა შავ-წითელი, მურა ცხენი. – დ. ჩუბ. ჩვენმა მურამ ვიღაცას ყეფა დაუწყო (ვაჟა). მურა დათვი: -სულ ადვილად შესაძლოა მურა დათვს, კვერნას, მელას, მთის არწივს, … გადაეყაროთ („საუნჯე“). იხ. II. მური. დიალექტ. III. მური, მურა ახალგამოსული აბრეშუმის ჭია (ქიზ. მენთ.). დიალექტ. IV მურა (იმერ.) რკინის რგოლი, მჭედელნი ხმარობენ ლურსმნის თავის გასაკეთებლად (ვ. ბერ.).

საშ. ქართ. I. მუსა ტაბლათ მოსაგველი (საბა). ს.-ქართვ. *მუს-ა „ცოცხი (ერთგვარი“). სახელი დასტურდება მხოლოდ საბას ლექსიკონში. ამავდროულად, გარეენობრივი იზოგლოსებიდან გამომდინარე, შესაძლებლად მივიჩნევთ მის ფუძეენურ წარმომავლობას (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. II. მუსა ელექტრულ მანქანებში, ნახშირის ელექტროდი, რომლითაც მანქანის შინაგანი ელექტრული წრედი უკავშირდება გარეგან წრედს (ტექნ. ტერმ.)

საშ. ქართ. I. მუღამა – „(მუჰამმა) გამოცანა. საიდუმლოება. ჰანგის სახელია სპარსულად. „სტეფანე, ჭიანურზე მუღამები დაიწყე“ (საქ. მუზ. ხელთ., გრ. ბატონ. ლექსი, 2130, 141, 160). „ბევრჯელა სცადა ატეხვა შუღლის და სისხლის მღვრელობა, მაგრამ გაუგეს მუღამი, არ გაუვიდა ველობა“ (ფარსად. ლექსი, „ნიანგი“, 1931 წ., №15, 03. 5)“ (ი. გრიშ.). დიალექტ. მუღამი – საიდუმლოება (იმერ., ბერ).მუღამას ეს მნიშვნელობა მომდინარე ჩანს არაბულ-სპარსული ლექსიკური ერთეულიდან მუ‘ამმა] // [mo‘ammâ] 1. გამოცანა;რებუსი;თავსატეხი;2. ლიტ. მოამმა (გამოცანა ლექსში);3. გაუგებარი, აუხსნელი. სიტყვაში კაცის სახელი ან სხვა რამე ფარულად არის მინიშნებული და მკითხველმა ან მსმენელმა უნდა გამოიცნოს. ფონეტიკური გზა ასეთი ჩანს: mo¯amma > mo¯ama > mu¯ama > მუღამა (ბართაია 2010). საშ. ქართ. II. მუღამა ჰანგის სახელი. მუღამას მეორე მნიშვნელობა – „ჰანგის სახელი“ მომდინარე ჩანს სპარსული სიტყვიდან [maqâm] (ბართაია 2010). შდრ. მუღნსა ჰკრეს, ძალსა მოსწივეს, ზილს ჰქონდა მორთუით ებანი (ფეშ. 161, 1). მეჩანგენი და მემუღნე ამოსა ჴმასა ჰკურიდიან (შჰნ. I, 87, 2). მუღნი (არაბ.) მუღანნი ბარბითი, ებანი ან ქნარი (იუსტ. აბულაძე 1916, 818).

საშ. ქართ. I. მუშავაზი (არაბ.) რიდე, თავზედ მოსახვევი თათრებისა – დ. ჩუბ. მუშა-ვაზნი მუშკისა ყუანჭად შეჰქმნოდა (ვისრ. 73, 14). საშ. ქართ. II. მუშავაზი ამბრისფერი – დ. ჩუბ. მუშავაზი ძველი ვაზის ფერი, ამბრისფერი (საბა). შდრ. დიალექტ. II. მუშა-ვაზი დედავაზი (კახ. ასათ.). მუშავაზი ძველი ვაზის ე. ი. ვაზის ლერწის იმ ქვედა ნაწილის აღმნიშვნელი ყოფილა, რომელიც თვითონ ყურძენს არ ისხამს, არამედ რომელსაც რქები გამოაქვს და მთელი ვაზის კვებისათვის მუშაობს (ივ. ჯავახიშვილი). ჯერ გასხლული ვაზის მუშა-ვაზს ჭიგოსა ანდა სარზე ორგან, ან ორ ალაგას ამაგრებდენ (ჯავახიშვილი V, 347).

საშ. ქართ. I. ნა ჩასაბერი საკრავი. მელნად ვიხმარე გიშრის ტბა და კალმად მე ნა რხეული (ვეფხ. 4, 3). მოვშორდი ლხინსა ყველასა: ჩანგსა, ბარბითსა და ნასა (ვეფხ. 179, 4).ნ, ანუ ნა ირანულად ლერწამსა ნიშნავს და ამავე დროს ჩასაბერი საკრავის სახელიც არის (ჯავახიშვილი 1990, 173). დიალექტ. II. ნა უკანალი. რას ეფერები მაგ მამაძაღლსა მაგასა, ამაჰკარ ნაჩი წიხლი და გააგდე! (მოხ. ღუდ.). ნა შემოკლებული უნდა, რომელიც მეტყველების ყველა ნაწილს ერთვის. ვის/ნა – ვის უნდა უთხრას? ნა გააკეთებინოს – უნდა გააკეთებინოს (ჯავახ. ბერ.).ნა: 1. „ნარი ყოველთა მყოფობიდამ გარდასრულთა ართრონი არს, გინა სამნეოდამ და გარდადგინებულთა სახელთა თვისა“ – საბა.

საშ. ქართ. I. ნაბადი: იხ. I. ნაბათი. ოცდაათი დრამი ნაბადი შაქარი გაურიე (ფანასკ. 42, 20). ძვ., საშ., ახ. ქართ. II. ნაბადი ნაქმარი გინა შეთელილი – საბა. ნაბადი შალისაგან დამზადებული ქუდი. „ზედა კერძო თავისა ჰმოსიეს ნაბადი არა მაღალი, არცა გარდაწევნილი ყოვლისა თავისა მიმართ, არამედ მცირედ გარდასრული საშუვალისაგან (ფლავ. 3: 7, 3).მოთელილი საფენი მატყლისა;წამოსასხამი ღართი – დ. ჩუბ. აწ ლხინთა ნაცვლად სოფლისა ჩალა მაქვს და ნაბადია (ვეფხ. 304, 4). მომპარეს,… იარაღი თოფი, ნაბადი (სამ. VII, 541). ამხანაგად მყავს ნაბადი (ნ. ბარათ, 594, 7). ზოგი უშუშავს ნაცარსა და ზოგი ნაბდი ძველასა (მანანა, 323, 4). დარში ნაბადს ნუ დააგდებ, ავდარში ქალამანსაო (ანდაზა). შემოვიდა ერთი ნაბადში გახვეული ყმაწვილი კაცი (ილია). სოფელში სამ ნაბადზე მარტო თევდორა ხტებოდა (ვაჟა). 2. მოთელილი მატყლი, სქელი ქსოვილის მსგავსად დამზადებული, – ქეჩა. ნაბდის ჩექმები. – [სვანი] იხურავს მაღალსა და წვეტიან ნაბდის ქუდს (ი. გოგებ.). ნაბდის კარვები ჰქონდა წამოღებული ჯარისთვის (აკაკი). 3. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. გუდა-ნაბადი. იხ. აგრეთვე: (ინგ. ღამბ. თუშ. ცოც.).ს.-ქართვ. *ნი-ბად- „ნაბადი“ > ქართ. ნა-ბად-ი < *ნი-ბად-ი : ზან. ლი-ბად-ი < *ნი-ბოდ-ი (ჩუხუა 2000-2003). საშ. ქართ. III. ნაბადი, ნაბადები ზედ. ქმნილი, დაბადებული, ან ნაქონები – დ. ჩუბ. ნაბადი ნაშობი, ქონებული. არჩვსა ხოცდენ, სხვას ნადირსა, თუ რამ ჰქონდეს მთას ნაბადით (ვახტ. VI, 28, 42, 2). ნაბადი ზმნური მიმღეობაა. ნა-ბად-ი. ბად- ძირი.

საშ. ქართ. I. ნაბათი (არაბ.) მყინვარე შაქარი. აკიდეს მრავალი მუშკი, ამბარი, შაქარი, ნაბათი და თეთრი (რუსუდ. 111, 15). ქანი ეს არის, აქ იყვის ყანდი, ნაბათი სულაო (თეიმ. I, 77, 162, 1). შიგან ნაბთი შაქარი გაურიე (ფანასკ. 287, 21ახ. ქართ. II. ნაბათი [არაბ. ნაუბათ «დოლის კვრა»] ძვ. ხალხის შესაგროვებელი ნიშანი, ზარის რეკა, რომელსაც მიმართავდნენ ხოლმე რაიმე უბედურების დროს. «წადი ჩქარა, ნაბათი დაჰკარ!» (ი. მაჩაბ. თარგმ.). მედგარი ნაბათის ხმა ლივლივით მისდევდა ნიავს (მიხ. მრევლ.). შდრ. ნავატი ბუკი. მბერველო ჩუენ ზედა ნავატისსა (A = 109r 259r 3-4).დიალექტ. III. ნაბათ (აზ. ნვბთ). ინგილ. რიგი, ჯერი, დრო. ნაბათ მოდის პატრა ზმაზე (ინგ. ღამბ.). შდრ. II. ნობათი.

ძვ. ქართ. I. ნაგები სამხრეთი: „ხოლო მეხუთესა დღესა უბრძანე მეშჳდესა მას ნაწილსა, სადა იყვნეს წყალნი, რომელსა ჰრქჳან ნაგებ, გამოცენებად საცხოვართა, მფრინველთა და თევზთა“ (ეზრა სუთ. 4, 47). „ვერ უძლო მეშჳდემან ნაწილმა, ნაგებმან, სადა დგეს წყალნი, დატევნად მათა“ (ეზრა სუთ. 4, 50).ნაგები (ებრ. negev ბერძნ. Ναγέβ) სიტყვა ებრაულში ორი მნიშვნელობისაა: 1. სამხრეთი. 2. ბიბლიის მიხედვით, გარკვეული ქვეყნის სახელწოდება. ეზრა სუთიელის წიგნის ქართულ თარგმანში ნაგები ნახმარია პირველი მნიშვნელობით, გამოხატავს დედამიწის სამხრეთ ნაწილს, წყლით დაფარულს. აქ ბიბლიურ კოსმოგონიაზეა საუბარი, რომ ღმერთმა შექმნა რა მიწა და წყალი (ქურციკიძე 1973, 294-295;დანელია 1998, 157). ძვ. ქართ. II. ნაგები „ნაზორევი“, ნაკერპავი“, ძღვენი: „ჭამა ერმან ნაგებთა მათთაჲ“ G, – „ჭამა ერმან ნაზორევთა მათთაჲ“ Fr., – „ჭამა ერმან მან ნაკერპავი იგი მათი“ (pb., რიცხ. 25, 2). „ჭამეს ნაგები დამშთვრისაჲ“ (ფს. 105, 28). „ჰსუემდით ღჳნოსა ნაგებსა მათთასა“ (GM, II შჯ. 32, 38). შდრ. გება «ზორვა», შეწირვა: „აიძულებდეს გებად“ A – „არა თავს-იდვეს ზორვად“ (B, ორმეოც. 124, 15).ახ. ქართ. III. ნაგები მიმღ. ვნებ. ნამ. 1. რაც ააგეს ან აიგო, – აგებული, აშენებული, ნაშენი. ერთი დრო იყო ამ ადგილასა ბრწყინავდა მკვიდრად ციხე ნაგები (ვაჟა). იქ ნავსადგური იყო ნაგები (გ. ტაბ.). ბაღი მაქვს იგეთ-აგეთი, გარს ზღუდე, ხუროს ნაგები (ბაჩ.). 2. რაც დააგეს ან დაიგო, – დანაგები. 3. გადატ. რაც დაუგეს, – დაგებული (ბადე, ხაფანგი…). ვხედავ შენს ბადეს, მზაკვრულად ნაგებს (კ. მაყ.).სიტყვის ძირია გ-;რომლის ამოსავალია საერთო ქართველური არქეტიპი გ (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).

საშ. ქართ. I. ნადიმი ამხანაგი, თანამოსაქმე, თანამეინახე. ამხანაგი მისი შეჭირვება იყო და ნადიმი-მგზავრობა (ვისრ. 125, 10). ნადიმთა შინა გამორჩეული ადგილი უბოძა (ქილ. 787, 12).საშ., ახ. ქართ. II. ნადიმი, ნადიმობა (არაბ.) სტუმრობა, წვეულება, ტაბლა – დ. ჩუბ. ნადიმი (არ.-სპარს.) ნადი, მეჯლიში, ლხინი, წვეულება. „და საბოძვრის უხვად გამცემო, არ სიძუნწისა ჩვეულო!“ (შჰნ. 48, 3). სანადიმოჲ: ადგილნი სათამაშონი და სანადიმონი და სანადირონი (ეტლ. 7, 18). მაშინ ითხოვეს პური და შემდგომად პყრობისა დაიდვეს ნადიმი, სიკეთე და სიტურფე გამოუთქმელი (ქ. ცხ. II, 66, 16). უხდება სუფრას ნადიმი, ვით ამინდს გამოდარება (გ. ლეონ.). ტევრეთელები… მოიყრიან თავს მწვანე მინდორზე… და საღამომდე ლხინსა და ნადიმში არიან (ე. ნინოშ.). საქორწინო ნადიმი მთავარმართებლის სასახლეში გაიმართა (გ. ქიქ.). აღმოსავლურ ენებში დადასტურებულ ამ სიტყვას ორივე ეს მნიშვნელობა უდასტურდება.ახ. ქართ. III. ნადიმი დინჯი, ნელი. ამბობენ: რა ნადიმათ დადიხარო, ვითომ დინჯათო. გაღვივებულ პატარა და კოხტა ცეცხლსაც უწოდებენ, აგრეთვე: იფ, რა ნადიმი ცეცხლიაო, ვითომ ნელიო. „ნადიმი ცეცხლი“, ე. ი გაღვივებული, ნელი, სამწვადე ცეცხლი. „მიყვარს ნადიმად მუშაობა“, ე. ი. ნელ-ნელა, ნება-ნება. „ოთხფეხების ბედიც კი შემშურდა, რომლებიც თბილად, ნადიმად იწვნენ ერთ ალაგას და გამოიყურებოდნენ უდარდელად (ა. ცაგ.) – ი. გრიშ.

საშ. ახ. ქართ. I. ნალი: ჩლიქის მოყვანილობის ბრტყელი რკინა, ლუმბა, საჭედარი – დ. ჩუბ. ნალი ჩლიქის მოყვანილობის ბრტყელი რკინა, რომელსაც მუშა საქონელს (ცხენს, ხარს) აკრავენ ჩლიქებზე. დიდებულნი სულტნისანი განყიდნა ნალსა ზედა თამარ დიდებად სახლისა თჳსისა (ქ. ცხ. IV, 188, 6). –ბარე ამდენი ლურსმანი და ნალი სად მოუჭრიათ? (ი. ბაგრატ. 491, 15). მოლარეთ ხუცობა მქონდა წელიწადში ცხენის ნალს არ ეყოფოდა (ი. ბარათ. 214, ქვ. 8). ცხენთ აღარ შერჩეს ნალები (თეიმ. I, 133, 60, 3). კარგა ხანს არბენინა გოგამ ცხენი აქეთ-იქით, ასე რომ ცხენს წინა მარჯვენა ფეხზე ნალი ავარდა (ვაჟა). [ მეეზოვეს] უპოვნია… გზაზე… ცხენის ნალი (გ. ტაბ.). იხ. აგრეთვე: დიალექტ. (ხევს. ჭინჭ., ჩვენ. ფუტკ., რაჭ. კობახ.).ნალი პატარა, მრგვალი ნაჭერი (მაუდისა), ლეიბის დალიანდაგებელი, – ლურსმანი. ესე, ემოდენა პატარა რგვალს გამოვჭრით ნალსა, იმითი დავლუსმავთ (ძეგ.). გამომიჭერი ნალები, ბარემ დავლურსმავ (ძეგ., ქართლ. ლექსიკ.).ნალი უშუალოდ არაბულიდან დამკვიდრდა ქართულში ზეპირი გზით (იმედაძე 2014, 79). საშ. ქართ., დიალექტ. II. ნალი სათხეპელი, სართხმელი, ძელი კედელში დატანებული;ნალი კარისა – დ. ჩუბ.ნალი სახლის კედლებზე გადებული სქელი ძელი. ნალებზე კოჭებია გაწყობილი, ნალები გადებული იყო წინა და უკანა კედელზე (კავთ.). წინა კედელზე ორი ნალი არი გადებული, ერთი შიგნითა, ოთახის კოჭებისთვინ, მეორე გარეთი, აივნის კოჭებისთვინა (კავთ., ქართლ. მესხ.). ნალი კედლის კოჭი, კედელზე დადებული სიმაგრისათვის (ღოლოვ., ქართლ. მენთ.). აგრეთვე (ფშ., ხორნ.). დიალექტ. III. ნალი მიზეზი. ეკალი შეგსმია და მისი ნალითა გტკივა ხელი (რაჭ. კობახ.). ნალი მიზეზი, იტყვიან, როცა ერთი ავადმყოფობა მიზეზია მეორე სატკივრის გამოწვევისა – ყელი ეტკინა და ჭაჭებში რაღა დეემართა? – იმის ნალით არი, ნუ გეშინია (იმერ. ქავთ. III). მუწუკის ნალით ჯირკვალი ჩთება… მისი ნალით ხელიც ეტკინა (ხიდარი, ზ.-იმერ. ძოწ.).დიალექტ. IV. ნალი ნალის ჭია (< ლალის ჭია). „ჭიაყელა. ნალის ჭიაებს დააყრიან მარილს. დაიჴოცებ ი ჭიაები’ დაასხმენ ნაჭრევს, რომენსაც ჴორც აქვ გაფუჭებული“ (ხევს. ჭინჭ.). V. ნალი ლეიბი (ქართ. მატ. კულტ.). შეუძლებელი არაა, ნაჰლნ – ნაჰლ – ნაჰლ ქართულში, ერთი მხრივ, ნაალად გადმოსულიყო, როგორც ა. შანიძეს აქვს აღნიშნული, და, მეორე მხრივ, ნახლად, ძვირფასი ქსოვილის, საფენის, საგების, ნოხის და სხვა მნიშვნელობებით (კობიძე 1974, 639).

საშ. ქართ. I. ნალო ზღვის ცხოველი უზარმაზარი, გველვეშაპი. დიდი ვეშაპი, ან ნიანგი. ვით ვეფხნი გაფიცხებულნი, – დგან, გააპობენ ნალოსა (შჰნ. I, 2598, 4). საშ. ქართ. II. ნალო (ბერძნ.) ანალოღია საწიგნე – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. III. ნალო ესე არს ეტლის მაგიერ ზამთარ საჯდომი უთვალო, მარჴილივით თოვლზედ სათრევი – საბა, დ. ჩუბ. ახ. ქართ. დიალექტ. 1. ნალო ძვ. ეტლის მსგავსი მარხილი. 2. უღლით მოთრეული დიდი მორი;სათარი. [კერას] ზედ დიდი ნალოები (ხის მორები) ედო (გ. წერეთ.). || 3. ურმის ბოლოში გამობმული ფიჩხის დიდი კონა ან ხე, რომელიც მიწაზე ეთრევა და ანელებს დაღმართზე ურმის სვლას. «ჩემი სიმძიმით ნალოსავით კუდზე ვიყავი მობმული და [რაში] იმასაც კი ვერ ახერხებდა, პირი ნაპირისკენ ექნა» (შ. არაგვ.).დიალექტ. ნალო დაუხერხავი ხე, რომელსაც ხარებს (ან კამეჩებს) უღელზე გამოაბამენ და მოთრევენ ურმის გარეშე (სინონ. სათრევი, სათრიალა). ხეს რო წამოუბამ მარტო ხარეფს, ურემი რო არ იქნება, ნალოა მოვჭრით ხეს, ამოვსხეპამთ-ტოტეფს შევაჭრით, მერე თავში ერთ ადგილას გავხვრიტავთ. გამოვცხვირამთ ნაჯახითი, რო გამოვაბათ ჯაჭვი და მივაბათ უღელზე ისე, რომ დაკიდებული არ იყოს ეს ხეი ხარის კისერზე, ძირ უნდა ხოხიალობდეს (ზარანი, პერევი). მოვჭრი ხეს, გამევიტან, დავხერხავ, დავაწყოფ, ხარებით მევიტან. ნალოთაც მევიტან და დახერხილიც მამაქ ხომე. ნალო დოუხერხავი ხეა, დახერხილი ფიცარია (ლეღვანი). რამდენი ნალო მოიტანე? (ვახანი, ზ.-იმერ. ძოწ.). იხ. აგრეთვე: ნალო (მოხ. ქავთ., შან.). ქართ. ნალო (საბა) და ნალი სათხეპელი, სართხმელი. ქიზ. ერთმანეთთან დაკავშირებული აქვს კელაურაძეს (კელაურაძე 2013, 9). დიალექტ. IV. ნალო წვრილი, გალეული. ცხრილს მარტო ცურცუმელაი-დ’ ნალო მარცვალ უნდა გაუვიდას, იმდენად მტკიცე-ას (შინამრეწვ. 168). დანალოვდების გაწვრილდება, (გაილევა (თითი და მისთ.) (ხევს. ჭინჭ.).შდრ. V. ნალევი დალეული – დ. ჩუბ.გადატ. ნალო ადრიდან მოყოლილი დამძიმება. „მაშინ რო ავათ იყო, მისი ნალო ახლაც მოსდემს, შესცივა თუ არა, მაშინათვე ავათ ხდება“. „შარშანდელი მოუსავლობის ნალო მოგვდევს და ამ წელსაც ვერ გავსწორდით წელში (ჯავახ. ზედგ.) შდრ. III. ნალი.

საშ. ქართ. I. ნანა ან ნანინანა ჩჩვილთ დასაძინებელი სიმღერის ხმა – დ. ჩუბ. არც სადა მითხრა მან ნანა (თეიმ. I, 168, 20, 3). ახ. ქართ. ნანა 1. დედა;დედის მიმართვა თავისი შვილისადმი (სამეგრელოში…). «ვაი, ნანა, რა დაგემართა?» (გ. წერეთ.). 2. იგივეა, რაც იავნანა. პატარძლებს აკვნები გვერდით ედგათ, არწევდნენ, შვილებს ნანას ეუბნებოდნენ (ვაჟა). 3. ძილი, დაძინება (ბავშვის ენაზე). ნინომ თვალები დახუჭა, შვილმა ჰკითხა კიდევა: დედა, სენა (შენა) ნანაო? (რ. ერისთ.).დიალექტ. ნანა ბებერი, მოხუცი ქალი, ავსული. ჯაზი-ნანა (ჯავახ., ბერ., ზედგ.).*ნანა: ქართვ. *ნენ-ა „დედა/ბებია“ დიდი ხანია, ცნობილია ამ საერთო ქართველური ძირის ქართულ-ზანურ ალომორფთა წარმომავლობა (ჩიქობავა 1938). ძვ. ქართ. საშ. ქართ. II. ნანა სანდომი (საამო) – საბა. ნანარი წყნარი და სანდომი. შდრ. დაუნანარებია, ნარნარი, უნანარესი. ნარნარი თუ ნანარი – საბა. აგრეთვე: ნანარი «კეთილი», «გულმახვილი», გონიერი, თავმდაბალი (ილ. აბულაძე). საშ. ქართ. III. ნანა „სინანული“ თვარა დაიწყებთ ნანასა (ვეფხ. 1194, 4). ოდენ ის დარჩეს ცოცხალი, სხვანი შეიქმენ ნანასა (არჩ. 372, 888, 3). ვახტანგ ჴელთა დაიჭირეს, მას შეექნა მეტად ნანა (ფეშ. 329). შდრ. ნანება ნაღვლობა, შენანება (ილ. აბულ.). ნანა < ნნვა. ნანი სინანული. ნანი არა მაქვს არ ვნანობ. „გულში ნანად ჩამყვა“ (მენთ.).საშ. ქართ. IV. ნანა (არ. ნაʹნა ან ნაʹნაჲ) პიტნა. აიღე...: საჭამადი თუთუბისა წვენითა და ნანა ისრიმითა ნედლისა (ქანან. 348, 8).

საშ., ახ. ქართ. I. ნარი ქართული ანბანის მეცამეტე ასოს სახელწოდება. ნარი აღიღევით ცოდნიდან და ვინი დართევით (ი. ბაგრ., 601, ქვ. 4). საშ. ქართ. II. ნარი (სპარ.) მამალი, მამრი. სცემდეს ბუკსა და ტაბლაკსა, ყვიროდეს, ვითა ნარები (შჰნ. I, 477, 4). კარს მიუდევნეთ აქლემი, ტანად მოდიდო ნარიო (ს. თან. 138). გადატ. აღნიშნავს მამაც, უშიშარ ადამიანს. „ერთი მათგანი წინ მოვა უშიშრად, მსგავსად ნარისად (ს. თან. 138). როგორც გამოკვლეულია: „სპარსული ნარი – ზოგადად „მამალი, ხვადი აზერბაიჯანულში აღმნიშნავს მამალ აქლემს, მისი ჯიშის დამოუკიდებლად“ … ზემოდასახელებულ ძეგლებში გამოვლენილი ნარი მამალი აქლემის მნიშვნელობით, საჩინოს ხდის ქართულის ერთ ნაკადში აზერბაიჯანულის ნასესხობას. ხოლო ნარა იგი უცილობლად მომდინარეობს სპარსულიდან რადგან ამ ძეგლებში ნახმარია ხვადის, მამალი ცხოველის მნიშვნელობით (დარსაველიძე 1984, 80.)საშ. ქართ. III. ნარი ერთი გვარი ეკალი არის (თ. ბაგრატ.). „მითხრა: «ვაშად ამოგიღე, არ გასვია გულსა ნარი (ვეფხ. 393, 3). ვარდი, ზამბახი, ნარგისი, სურნელად მასთან ნარია (ნ. ციც. 1672, 4). თქვეს: „ჟამად გვაქვს ვარდთა კრეფა, რად ვამოყვსოთ ხელი ნართა! (თეიმ. I, 55, 57, 2). დიალექტ. ფუტკარს უყვარს ნარი ეკლისა (ზ. ქართლ. მრეწ. IV, II, 22). ნარი: ნარი ძოვას თავში ქვა იხალოს. ვისაც ეწყინოს მართალი, იჯავრას, ძოვას ნარია (ხევს. ჭინჭ.). დიალექტ. IV. ნარი შიგნით, ოთახის კედელზე მიმაგრებული რამდენიმე ადგილიანი ფიცრის საწოლი (მოხ. ღუდ.). ყიზლარჩი, სუყელას ბინაჩი, ნარები იყო თანითანა და იმაზე ვიწვითკე მწყემსები კალმახებივით ჩაწყობილები (მოხ. ღუდ.). ნარი ფიცრის საწოლი „გრძელი ტახტი (სინ. პანდარი). „როცა დევი იწვა, ნარის ძირჩი შაძრო და ძირით სადგისი შაშჩხირა“ (მოხ. ქავთ.). V. ნარი (თურქ.-სპარს. ნარ) იხ. ბერწეული ზან. (ლაზ. თანდ.). ძვ. ქართ. VI. ნარი: ვიეთნიმე თჳნიერ ნარისა აღმოიკითხვენ, ვითარმედ: „აწ ვცან“ და იტყჳან, ვითარმედ უფალი იტყჳს: „აწ ვცანო მე“, გარნა არა აქუს ამას სიტყუაჲ, რამეთუ ნარისა თანა ჯერ-არს აღმოკითხვაჲ: „აწ ცნესო მოწაფეთა ჩემთა“ (A-52 125r-125v).

საშ. ქართ. I. ნარა. იხ. II. ნარი. ერთ ნარა დევს უბრძანა (შჰნ. III, 349, 20). მხეცნი დაფრთხეს და მიმართეს, მუნ იყვნეს მისვე არისა, მაჯნუნი ფეხზე წამოდგა, ყივილი ესმა ნარისა (თეიმურაზ I, 59, 76, 3). საშ. ქართ. II. ნარა ყიჟინა. ხმა, მეომართა გამოწვევისა – დ. ჩუბ. სპილომ რა ამ ნარის ხმა გაიგონა, დიდათ განცვიფრებული აქეთ-იქით ყურება დაიწყო (შჰნ. III, 311, 33). ნარ-ხვადი, მამალი ცხოველი, ნარა – ყვირილი, ღრიალი, ტირილი წარმოადგენენ ჰეტეროგენულ ომონიმებს. ისინი სხვადასხვა წარმოშობისა არიან. პირველი მათგანი სპარსული სიტყვაა, იგი ქართულში უცვლელად გადმოვიდა. ერთის მხრივ სპარსული და მეორეს მხრივ აზერბაიჯანული ენებიდან, ხოლო მეორე არაბული წარმოშობის ლექსემაა, მაგრამ ქართულში სპარსულის მეშვეობით დამკვიდრდა (დარსაველიძე 1984, 88). საშ. ქართ. დიალექტ. III. ნარა იხ. III. ნარი. ეკალნი დამხვდეს მუნ, ნარა (თეიმ. I, 149, 9, 4). მთის-ნარა მცენარეა ერთგვარი – (ხევს. ჭინჭ.). ნარაი მცენარის ძირკვი (მოხ. ქავთ.).

ახ. ქართ. I. ნარაქლემი, ნარაქლემა ერთკუზიანი აქლემი. ძველად… თბილისის მეთავლეები მართავდნენ ნარაქლემთა ჭიდაობას (ი. გრიშ.). აგერ ნარაქლემა, პირზე ქაფი რომ მოსდებია (ვ. ბარნ.). შდრ. ნარაქლემი – დ. ჩუბ.სპარსულ ენას არა აქვს სქესის გრამატიკული კატეგორია. მის გამოსახატავად გამოიყენება რამდენიმე სიტყვა, მათ შორის ზედსართავი სახელი – [ნარ] – მამალი, რომელიც დაერთვის სახელს. ამ შემთხვევაში, თვით სქესის გამომხატველი სიტყვა ქცეულა ტერმინად (იხ. ნარი) (ბართაია 2010, 75).საშ., ახ. ქართ. II. ნარაქლემა ძვ. ეკლიანი სარეველა ბალახი. შდრ. III. ნარი.

საშ. ქართ. I. ნარდი ნასრანის პირს ნარდი თმობს, მასთან შროშანი დაიზრო (ქილ. 483, 3).ახ. ქართ. ნარდი [Nardostaxhus Jatamasi] ბოტან. სურნელოვანი მცენარე კატაბალახასებრთა ოჯახისა. ნარგიზო, შროშანო, ნარდო, სუმბულო… რატომ არ ირხევით სურნელის რხევით? (კ. მაყ.).2. ძვ., საშ.,ახ. ქართ. ნარდიონი, «ნარდი», «ლარდიონი»: nardus, oleum nardeum: სუნნელი ზეთი ნარდისაგან. „აქუნდა შიშითა ნელსაცხებელი ნარდიონი პატიოსანი“ C – „აქუნდა ალაბასტრითა ნელსაცხებელი ნარდისა სარწმუნოჲსაჲ“ (DE, მრ. 14, 3). შენი მტუერი საცხებლად თუალთა მქონდა ჩემდა ნარდად (ქილ. 247, 30). საშ., ახ. ქართ. ნარდიონი // ნარდოვანი: მისსა ნარდიონთა ცხელებისაგან დაჭნობა გამოაჩნდა (ქილ. 755, 10). ყრჩის ცა-რაზარინ-ნარდიონ-ალოდ (ბეს. 51, 4). ნარდოვანი ძვ. ნარდის სურნელოვანი ზეთი – ქეგლ. 1. ნარდი, ნარდიონი სპარს. სურნელი ყვავილი;თათარ. სუმბული, ლათ. ნარდუს სპიცა – დ. ჩუბ. 2. ნარდი. მომდინარეობს ძვ. ბერძნ. ნარდოს νάρσος-იდან (მ. ივანიშვილი).3. ს.-ქართვ. *ვარდ- ,,ყვა ვილი;სუმბული“ > ქართ. ნარდი, ვარდი: ზან. ნორდი (ჩუხუა 2000-2003). ძვ. საშ. ქართ. II. ნარდი (სპარს.) სამორინო სამღერელი კამათლებით – დ. ჩუბ. საწუთრო და შენ ბრუნავ, ვითა ნარდისა მღერისა ჟამსა კაბათენი (ვისრ. 9, 10). ვითა მღერა ნარდისა (ვეფხ. 82, 1). იყოს… ნარდისა და ჭადრაკის მომღერალი (ეტლ. 8, 45). „ნარდზედ ზმები,… რომელ არი ესენი: ნარდი, ფიცარი, კარი, კაცი, კამათელი, ხასილი, ბაღლუ, დავი“ (ბეს. 113). ამაზე ხელმწიფემ ნარდი ბძანა. დაიწყეს ნარდისა მღერა (რუსუდ. 250, 10). ერისთავი… ნარდს შეექცეოდა (ქ. ცხ. II, 439, 3). აზიური თამაშობის გვარი და ჩვენც რომ ვთამაშობთ ქაღალდს, თუ სხვას რასმე სათამაშოს, არიან შემდგომნი ესე:… ხოლო კამათლით სათამაშოთ: 1. პატარა ნარდი;2) დიდი ნარდი;3) უკვდავი ნარდი ანუ შარსი… (კალმას. 214, 14). მენარდეჲ კამათლით მოთამაშე: „ნებიერობასა მისცემს ეპისკოპოსთა მხედველთა სინანულსა მოყუასთა მენარდეთასა, ანუ სახედველთათჳს მისრულთასა“ (დ. სჯ. 184, 33). მენარდეობაჲ კამათლით თამაში. „შუებად აქა მენარდეობა, მეჭადრაგეობა და მენარდებათა ბრძანებენ წმიდათა მოციქულთა კანონნი“ (დ. სჯ. 221). ახ. ქართ. ნარდი ერთგვარი სათამაშო – შედგება ბრტყელი და მოგრძო გადასახსნელი ყუთისაგნ, წყვილი კამათლისა დ 30 კოჭისაგან (ქვისაგან). ერთხელ ხელმწიფემ დაიბარა სოვდაგარი თავისთან, ნარდი უნდა მეთამაშოო (ზღაპ.). ყავის შემდეგ მოგვიტანეს ნარდი და ბანქო (ეკ. გაბ.). ზან. ნარდი ნარდი. ქიპაფათ აკა ნარდი „ვითამაშოთ ერთი ნარდი“ (მეგრ. ელ.).სპარს.-არაბ. ნარდ – „სათამაშო ქვები, ნარდი“ (ანდრონიკაშვილი II, 1996). ახ. ქართ. III. ნარდი: ნარდად: იგი… იღებდა ქუეყანათა ნარდად და ამით მოირჭვაცა ფრიად (ქ. ცხ. IV, 508, 13). ნარდი აღებული სამუშაო, რომლის ანაზღაურება ხდება შესრულებული სამუშაოს რაოდენობის მიხედვით (და არა ამ სამუშაოს შესასრულელად დახარჯული დროის მიხედვით). სანამ ხვავს არ აიღებენ, კალოს მოშორება როგორ შეიძლება, კალო ნარდია (თ. რაზიკ.). ნარდად ზმნს. ნარდი სამუშაოს წესით. აბა, ბიჭო, დატრიალდი, გააცურე ხელი მარდად. გავათაოთ ეს გაზეთი, აგვიღია სქმე ნარდად! (ი. ევდ.). || ერთიანად, ერთბაშად, მთლიანად. ნათლად მოაგონდა [გოგიელას], რომ ეზოში ჩამოიყვანა ნახშირის ნარდად მყიდველი (ნ. ლორთქ.).დიალექტ. ნარდი ზედმეტი. ეს ცხენი სხვა სოფლის კაც გაუცვალა და ზედ ნარდი წაართვა (ჯავახ. მარტირ).ნარდიბაზრობა ნარდიბაზრობა – „ამ სიტყვას ხმარობენ ვაჭრები. თუ მყიდველმა უნიხროდ მოითხოვა საქონელი ან ცოტა შეაძლია ვაჭარს და ვერ მორიგდნენ ვაჭრობაში, მაშინ ვაჭარი ეუბნება: მაგ ფასად მოგცე, რა ნარდიბაზრობა ხომ არ არისო“ (ი. გრიშ.). ჩვენი აზრით, ნარდი ბაზრობის ნაცვლად უნდა იყოს ნარდი ბაზობა, აი, რატომ: სპარსულ ენაში არის რთული სიტყვა – [nardbâzī] მნიშვნელობით – ნარდის თამაში, რომელიც შედგება სამი ელემენტისგან – [nard] – ნარდი, [bâz] – bâxtan] – „თამაში“, „წაგება“ ზმნის აწმყო დროის ფუძე და – [ ﯼī] – აბსტრაქტულობის მაწარმოებელი სუფიქსი. ეტყობა, კომპოზიტის მეორე ელემენტის – [bâz]-ის ბგერობრივმა სიახლოვემ ბაზარ-თან გამოიწვია თხზული სიტყვის სემანტიკური გადააზრება და nardbâzī] – ნარდბაზობა (ნარდის თამაში) ნარდიბაზრობად (ნარდის ბაზრობა) იქცა (ბართაია 2010). დიალექტ. IV. ნარდი ქორი ან მიმინო ერთ წლამდე (გურ. შარაშ.). ნარდი < მარდი.

საშ. ქართ. I. ნასი ნაზი. ერთი წყარო მოსასვენოდ შვენიარი, ტურფა ნასი (შჰნ. I, 2253, 1). არ უმძიმდა ჴელმწიფესა კვლავ უბრძანა სიტყვა ნასი (შჰნ. II, 3356ა). შდრ. და თვით წინ მიუდეგ, შენ წადი, ტურფად ტანითა ნაზითა (შჰნ. I, 1596, 4). შდრ. (სპ.) ნაზ. საშ. ქართ. II. ნასი უშნო, ულამაზო, ართვალი. და მაზედა საამ აწვიეს არა ტანითა ნასითა (შჰნ. I, 669, 4). შდრ. ნასება ვნება;დაშავება. მადლითა ღმრთისაჲთა ასეულად განფენილ არს სიმრავლჱ ქრისტჱ მორწმუნეთაჲ და არა უნასებენ (გობრ. 179, 31). მჭლე არის და პირად ნასი (ვეფხ. 1205, 1).ნასი ნაავდრი პური, გამოდის ალაო, წებოსავით ეკვრის ადამიანს. გადატ. ხმარობენ ულამაზო, უხეირო ადამიანზე. „ეგ პური ძიენ ნასია, ნაწვიმია, შვილო“ (ჯავახ. ბერ., ზედგ.).ალ. გვახარიას აზრით, ნასი უნდა იყოს არაბულ-სპარსული ნაჰს („უბედური, მოღუშული, საცოდავი“). აქედან ვ-ს ჩამატებით მიღებული ჩანს ნავსი („ცუდის მანიშნებელი, თარსი“). თვალად ნასი იქნება შესახედავად საცოდავი, უშნო, დაბღვერილი (გვახარია 2000, 262-271).

ძვ., საშ. ქართ. I. ნატამალი, ნატამნევი „ნანგრევი“: „ვიყავ მე ვითარცა ბუვი (ბუჲ) ნატამალსა“ (ფს. 101, 7). „ვიყავ მე ვითარცა ბუვი ნატამნევსა“ (ფიზ. VII, 7). ამად არა სჩანს სიკეთე წონა ბუ ნატამალისა (არჩილი, 495, 325, 4). მე ვარ გუარად დიდი ვინმე, სოლომონის ნატამალი (ფეშ. 222, 3). საბა აღნიშნავს ნატამალი „მიდამო, გინა ნაოხარი“. დ. ჩუბინაშვილი კი მიუთითებს ძვ. სამკვიდრო მამული, სამფლობელო. ნატამნევი მომდევნო საუკუნეების ძეგლების მიხედვით არ დასტურდება. აწ შორის ნანგრევთ და ნატამალთა მარტო ქარიღა დადის და ქშუის (ილია). მჟაუნაშვილი და მისი გადარეული მეუღლე დასახლდნენ დიდებული გვარის ნატამალზე (ნ. ლომ.). მიდამო ხედავს უპატრონობას, აღოხრებასა და ნატამლობას (ნ. ბარათ. 64, 416). ნატამალი წარმოადგენდა წყალობის ბოძების იურიდიული ფორმულის ერთ-ერთ კომპონენტს. მაგ. „დამიმკუიდრეთ საბოლოვოდ სოფელი გოროვანი ყოვლის მათის სამართლიანის სამძღვრითა და ნატამალითა“ და მარანს იქით რომ ნატამალი არის, უწინაც ქარხნები ყოფილიყო იმაზედა (სამ. IV, 307, 16). საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. გადატ. „ნანგრევი, ნაოხარი“ „ნაკვალევი“, „ნასახი“, „მცირე ნაშთი“. არა წოტსავით კლდეს იჯდე, ნატამალშია სრინევდე (ქილ. 249, 2). შური უვარყო, ვისაც რომ ჭკვა ქონდა ნატამალია (დ. გურ. 147, 578, 1).[ციხელი] ვითომ ცრემლს იწმენდდა, თუმც მის თვალებზე ცრემლისა ნატამალიც არა ჩანდა (ვაჟა). მთელ სოფელში ადამიანის ნატამალი არსად ჩანდა (ეკ. გაბ.). [ონისეს] გაყვითლებულ პირისახეზე სიცოცხლის ნატამალი აღარ ეტყობოდა (ა. ყაზბ.). ნატამალი უმცირესი რამ, უმცირესი ნაწილი. იმ მატყლის ნატამალიც აღარ მინახავს (ი., ჩვენ. ფუტკ.).ვფიქრობთ, რომ ნატამალი < (თურქ.) ნათამამ „არასრული, დაუსრულებელი“.საშ., ახ. ქართ. II. ნატამალი ნაშიერი, ნათესავი. იმავე ტომისა, მოდგმისა. მე ნატამალი ვარ შაჰი მოაბადისი (ვისრ. 255, ქვ. 5). შენ ეცოლე მას და ნატამალი გაგვიმრავლე (ვისრ. 251, 24). და სადაც ნათესავი და ნატამალი მსმენარი მათდა იყო (ქ. ცხ. II, 18, 5). გარნა ეგრეცა თჳსთა და ნატამალთა, შვილთა და ძმათა ამის სახლისათა მიზეზითა ქმნილა (ქ. ცხ. II, 49, 2). მე ვარ გუარად დიდ ვინმე, სოლომონის ნატამალი (ფეშ. 222, 2). ამ მხრით (სანდალა) თქვენი ნატამალი არ არის, თქვენი სისხლ-ხორცი არ არის (ილია). დიალექტ. ნატამალ-მაკეთე ახლო ნათესავი. განა’ დედის ხათრ არ გაქვ, თორემ დედის ნატამალ-მაკეთეთ საცოლქმრედ არ დაუწყებდ დადევნას (სწორფ. 97, 31, ხევს. ჭინჭ.).ნატამალი: ძაღლის ნატამალი სალანძღავი სიტყვაა, ზოგჯერ ახლობელი პატარის მიმართ მოფერებითაც ამბობს. სადაა ეგ ძაღლიჲ ნატამალი, გარეთ გამოვიდეჲ, შინ რაჲ იმალება (გ.-კახ. სახლთ.). თუის ნატამალი მოგვარე, მაგრამ შორებელი ნათესავი. მიმართვაში: ჩემო თის ნატამალო ჩემო კარგო, ჩემო მოკეთე ნათესავო. არეულნი დრო-ჟამნი სუფევდა, ჩემო თის ნატამალო (მოხ. ქავთ.). სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით „ნატამალი თითქოს უნდა მოდიოდეს ნა-ტომ-ალიდან (ჭინჭარაული 1982, 175). ჩვენი აზრით „ნანგრევისა“ და „ნათესავის“ აღმნიშვნელი ნატამალი ომონიმებია. როგორც აღვნიშნეთ „ნანგრევის“ შინაარსით იგი ძველსავე ქართულში დასტურდება. „ნათესავის“ მნიშვნელობით კი შუა საუკუნეებში იჩენს თავს. ისინი სპარსულის წარმომავლობით სხვადასხვა სიტყვების ფონეტიკური ცვლილებების დამთხვევით უნდა მიგვეღო. 1. ნატამალი „ნანგრევი – სპარ. natäman 2. ნატამალი „ნათესავი – სპარს. „ნახევარი ძმა, და“ სპ. natany.

ნატიფი ქართულად ეწოდება სუფთად აგებულსა, რასაცა საზომსა შინაცა მშვენიერად მოყვანილსა რასამე ეწოდების. ნათიფ – არაბულად წმიდა ან წმიდად- შობილსა სახელ-ედების;როდისაც რომ უეცარი რამ შეხვდება კაცსა და უეცრად გაწითლდება, იმასაც სინატიფე ეწოდების (თ. ბაგრატ.).ნატიფი ესე არს სახლი, გინა საჭმელი, თუ პურები, ანუ ჴელსაქმარი წმიდად და კეთილად შემზადო, რომელსა სხვანი ნაზუქად იტყვიან ენითა მათითა – საბა. ძვ. ქართ. I. ნატიფი ნამცხვარი, ხმიადი, კვერი: „მან ინება ნატიფი და არა დაიცონა…მორთუმად მისა ნატიფსა“ (მ. ცხ. 381v). ლატიფი ნაზუქივით პური (დ. ჩუბ.). ნატიფში შეიძლება გამოვყოთ საერთო ქართველური ტეფ- || ტიფ ფუძე. ს.-ქართ. *ტეფ- „კანი, ქერქი > ქართ. ტეფი „თასმა სვან. ტეფ „ქერქი, კანი (პურის, მჭადის, ხაჭაპურის…), ლი-ტფ-ინ-ე „კანის გადაკვრა (კელაურაძე 2013, 17).საშ. ქართ. II. ნატიფი: იქ ბაღსა შიგან ტურფანი სახლნი, ნატიფად გებულნი (ვეფხ. 1126, 1). და მათგანი იყო ერთი სახელოიანი. . ყოვლითა სიკეთითა სრული, ნატიფი (ვისრ. 34, 7). მზეს ეახლა და ჰკვირობდა სინაზე- სინატიფესა (ნ. ციც. 550, 800, 4).ძველ სამედიცინო წიგნებში ამ შინაარსით ლატიფიც გვხვდება. მერმე სცხე ესე წამალი, რაოდენ არს ლატიფი, აქცევს ტყავსა გუარსავე თუისსა ზედა (ფანასკ. 311, 4).ვიქრობთ, რომ ნატიფი < (თურქ.) ლატიფი. შდრ. ლატიფი ნაზი, სასიამოვნო, მშვენიერი – ქეგლი.სავარაუდოა, რომ ნატიფი < ლატიფი ნასესხები სიტყვა დროთა განმავლობაში გააზრებული იქნა როგორც ნა-პრეფიქსიანი ნამყო დროის საობიექტო მიმღეობა და შესაბამისად უ-არ აფიქსების დახმარებით ტიფ-ფუძისაგან მივიღეთ ახალი სიტყვა უტიფარი „ურცხვი, თავხედი, უზრდელი.

საშ., ახ. ქართ. I. ნაღარი ჴნულთ შუა დარჩომილი კორდი – საბა. ნაღარ-ი 1. მიმღ. ვნებ. ნამ. რაც დაიღარა, – დაღარული, დანაოჭებული. [გიორგიმ] ხელმანდილი გადაისვა ნაღარ სახეზე (ვ. ბარნ.). 2. ნაფთევთა შუა დარჩენილი მოუხნავი მიწა. იყო ერთი კაცი, ნაღარსა ხნავდა (ზღაპ.). დიალექტ. ნაღარის მოხვნა შედარებით ძნელია, ამიტომ შიგ ხარებს ატრიალებდნენ და ისე მოხნავდნენ, გამონაღრავდნენ (ალგ. სალარ., ჯავახ. მარტ.). ნაღარი გაღარული, გაკვალული (თოვლი, ბალახი…) გავხენე შიბუ-ღელესა, მგელთ გარმაიღეს ნაღარი (ეთნ. სტმასპ. 17, 195) – ალ. ჭინჭ.ნაღარი < ღარი: -ღარ-ისთვის აღდგენილია ს. ქართვ. *ღარ- (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990). შდრ. *ღარ- (ჩუხუა 2017).დიალექტ. II. ნაღარი იხ. I. ნაღარა. „ჰაერში დაჰკრა ნაღარმა“ (ლექსია) (ჯავახ. ბერ).

საშ., ახ. ქართ. I. ნაღარა საყვირი. ნაღარა [არაბ.-სპარ. ნაკკ›რა] ძვ. ლითონის საცემელი საკრავი – მრგვალძირიანი ქვაბის მოყვანილობისა, პირზე ტყავგადაკრული. ორგნითვე რაზმი გასწორდა, ნაღარას მიაქუს დგარია (შჰნ. III, 63, 1). ემზადებიან სალაშქროდ, ნაღარა დანაყვირესო (დ. გურამ. 105, 301, 4). სცემდეს ქოსსა და ზურნასა, ჰგონებდეს მათ სანაღაროს (არჩ. 346, 77, 3). ნაღარახანი სახლი, სასახლის ან ქალაქის კარებთან, სადაც უკრავდა მუსიკა;ნაღარის დამკვრელი;გარსაშიბმაც ბძანება მისცა ჯარსა ნაღარახანის დაკვრისა (შჰნ. III, 318, 28). დაჰკრეს ნაღარა, გულნი შეზარა და მტერთ საომრად ჯარნი შეყარა (ნ. ბარათ.). ჰკრეს ნაღარასა–განიყვნენ ორად [მხედარნი], აჰა, საამო ჩანს სანახავი (გ. ორბ.). || ფიგურ. ის აღარა ვარ, რაც ვიყავ, ძნელი ყოფილა ჭაღარა…, ვეღარ გაჰკივის თამამად ჩემი დაფი და ნაღარა (აკაკი).მენაღარე დოლის დამკვრელი (ფერეიდ. ჩხუბ. 106). დიალექტ. II. ნაღარა ფიზიკურად სუსტი, უღონო;ნაკლები. უნცროსი ბიჭი ნაღარა ბიჭი იყო, ორი რო იყო ლომა-კაცები, ისე არ იყო (პერევი, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. ნაღიტა (საბა, დ. და ნ. ჩუბ., მესხ., მაისურ., ქიზ. მენთ.). ნაღიბა (აჭარ. ნიჟ.).

ახ. ქართ. I. ნაყიში 1. ძვ. ნაკლი, ზადი. ჰაზირა… ცდილობდა ხალხისთვის თავისი ნაკლი და ნაყიში ეჩვენებინა (ი. გრიშ.). 2. სტამბ. ნაკლული (გვერდი). ნაყიში გვერდი. საქმე ნაყიშად დამირჩა, ე. ი. ვერ მოვათავე, დაუმთავრებლად დამრჩა. ხელოსნებისათვის დაუმთავრედბელი საქმე, ნაყიში დამრჩა“ (ი. გრიშ.).ახ. ქართ. II. ნაყაში // ნაყიში // ნაყშქარი – კარ-ფანჯრებისმხატვარი, კედლების დამჩითავი (ი. გრიშ.). შდრ. I. ნახში, ნახჭი – არაბულსა და სპარსულ ენებში არის ლექსიკური ერთეული ნაყაშ მნიშვნელობით – ნახატი, გამოსახულება, საიდანაც მიღებულია მოსაქმის აღმნიშვნელი სახელი 1. ფერმწერი, მხატვარი;2. მღებავი. დასტურდება ორი სხვადასხვა სიტყვის კონტამინაცია (ბართაია 2010).

საშ. ქართ. I. ნახში ძვ. ნახჭი – დახატული, რისამე სამაგალითოდ ან სადედნოდ (დ. ჩუბ.). ნახიში – ი. გრიშ. შდრ. II. ნაყიში.საშ. ქართ. II. ნახში ძვ. ლაპარაკი, მთის კაცთ იციან (საბა). ნახშობა სიტყვა შათხზნა – საბა.ნახშობა საუბარი, ლაპარაკი. ნახშობს ლაპარაკობს, საუბრობს (რაჭ. კობახ.).

საშ. ქართ. I. ნახჭი ძვ. «უსულოზე ამოჭრილი» (საბა). შაბაქა ნაყში იხ. I. ნახჭი, I. ნახში.შდრ. ნახჩი: ნახჩი აქუს იაგუნდის და ზურმუხტისა ხევანი (ფეშ. 188, 2). საშ. ქართ. ამა ლექსისა ნახჭი შესხმის გუარად ჩამოიკითხა (ქილ. 658, 13). სვეტები უანგარიშო, უცხო ნახჭად მოჭრილი (რუსუდ. 212, 4). ნახჭი თავშალზე მოქარგული ადგილი. ნახჭიანი მოქარგული (მთ. კაიშ.). ნახჭი ღარი, ჩაღრმავებული (სხეული) – ხევს. ალ. ჭინჭ.საშ. ქართ. II. ნახჭი დავი ნარდის თამაშში (ქილ. 568, 19). შდრ. I. ნაყიში.

ძვ. ქართ. I. ნიკელი «ცხჳრი», დრუნჩი. „ვითარცა საყური ნიკელსა ღორისასა“ O, – „ვითარცა საყურენი ოქროჲსანი ცხჳრსა ღორისასა“ (pb., იგ. სოლ. 11, 22). ნიკველი ძვ. „ღორის ცხვირი“ (საბა), – დინგი.საერთოქართველურისათვის აღდგენილია *ნიკ-ძირი (ფენრიხი, სარჯველაძე). ს.-ქართვ.*ნიკელ- „ცხვირი“;„ნიკაპი“ (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. II. ნიკელი [გერმ. Nickel] ვერცხლისფერი ძნელდნობადი ლითონი. ნიკელის საწოლი. – ნიკელის ჩაიდანი. ნიკელირებული მონიკელებული. [უცნობს] ტანზე პიჯაკი ეცვა და გულისჯიბიდან ნიკელირებული საჭერით დამაგრებულ კალმისტარს ამოეყო თავი (ა. ბელ.).

საშ. ქართ. I. ნირი ზნე, ჩვევა. საკურნებლად ღმერთსა ვიხმობ, ვით სნეული, ვიქცევ ნირსა (ნ. ციც. 1535, 4). ჰკადრე: „სინამდი ვიცოცხლოთ ჩუენ ვიყოთ ამა ნირით (ფეშ. 135, 2).და თუ ავადმყოფსა მაჯა მუდმად ერთსა ნირზედა უცემდეს, რომე ესე ძარღვი თითებსა ძალიან ძალიანად ეცემოდეს, ორივე მწოვედ კარგი ნიშნები არის (იადიგ. 231, 35).ახ. ქართ. ნირი 1. წესი, რიგი, გეზი, მსვლელობა. თქვა [სოსიკამ]: ჩემ ვაჟს განათლება უნდა მივცეო და შეასრულა, არაფერი დააკლო, ყოველი ნირი შეუსრულა, ფეხდაფეხ მისდევდა (ვ. ბარნ.). «ქეიფის ნირი გააფუჭეს თაგვებმა» (ვაჟა). 2. ზნე, ჩვევა, ხასიათი. მის… ვაჟკაცურ სახეს და მცდელ გამოხედვას რაღაც შინაგანი სიამაყის ნირი გადაჰკრავდა (მიხ. მრევლ.). დიალექტ. ნირი ელფერი, განწყობილება, ხასიათი. რო უთხრეს ასეაო, მაშინათვე ნირი შეეცვალა, წაუხდა ხასიათი. შვილი რო დაუჭირეს, იმი მერე თავის ნირზე ვეღარ არი“ (ჯავახ. ზედგ.). ნირშეცვლილი გუნებაწამხდარი, დაღონებული. ისე ნირშეცვლილი დადის, რო ვეღარ იცნომ. ამ კაცის თავზე რაღაც მბავია, რო ისრე ნირშეცვლილი იხედება (ჯავახ. ზედგ.). ნირი (ვახ.) ზნე-ჩვეულება, ადათი, წესი. კაი ნირის კაცია ჩვენი ივანე (იმერ. ჯაჯ. IX.). აგრეთვე: (თუშ. ცოც.).საშ. ქართ. II. ნირი ძვ. «სავაჭრო ფასთ გარდაკვეთა» (საბა). ნირი სავაჭროსა ზედა ფასის დადება, რომ რასაცა ფასს გადასწყვეტენ. ნირი ქართულად ეწოდება, ნიხრი თათრულად და ნიხლი არაბულად (თ. ბაგრატ.) შდრ. (ირან.) ნირხ ღირებულება. ამბავი და ნირი ლართა სყიდისა (ვეფხ. 1073, 4). ყანდაარს ნირი შაქრისა (თეიმ. I, 146, 6, 5).ნირი ზომა, ნორმა;ვარაუდი. კაცმ ნირით უნდა ჭამას. გაღნარავს, ნირავს ვარაუდობს, ანგარიშობს, ფიქრობს. გაღნირავს გაიანგარიშებს, გაივარაუდებს (ხევს. ჭინჭ.).

ძვ., საშ. ქართ. I. ნიში სასულე ინსტრუმენტების რიგს ეკუთვნის «ნიში», ან «ნიშაგი». უთქვენოდ მყოფნი არ გვინდან ნიშაგნი, ნა-ჩანგ-დაფენი (ვეფხ. 1445, 3). ჴმნა გაუცუდდა ფარსადანს ნიშატისა და ნიშისა (ვეფხ. 334, 2). ძვ., საშ. ქართ. I. ნიში «სასწაული», ნიშანი;«ნიშნოვნობა»: „გამოჩნდა ნიში იგი კაცისაჲ“ C, – „გამოჩნდეს სასწაული კაცისაჲ“ (DE, მთ. 24, 3). „ჴელითა მოციქულთაჲთა იქმნებოდა სასწაულები და ნიშები“ (საქ. მოციქ. 5, 12). „გამოშჩნდეს ნიში ძისა კაცისაჲ – პატიოსანი ჯუარი“ (მ. სწ. 212, 12). „სასწაული და სხუაჲ მრავალი სასწაულები და ნიშები იქმნა ჴელითა იოვანჱსითა“ (აპოკრ. 69, 28). შინდი, რომელი მდგომარე იყო ნიშად ეკლესიისა მის მომასწავებელად (ქ. ცხ. II, 492, 13). ბრძენს რით იცნობ? – კიდევ ჰკითხეს, – ესეაო მისი ნიში (ვახტ. VI, 99, 10).ნიში: ფალ. nīŝ||nīŝak ნიშანი: ფალ niŝān და სხვ. (ანდრონიკშვილი, 1966, 350).ზან. ნუში. ნიში საკვირველება (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ. II. ნიში ნიშნი. [გოჩუნას] მოსამსახურეები მასხარად იგდებდნენ და ნიშს უგებდნენ (ლ. არდაზ.). ანას არ უყვარდა, როცა ნიშის მოგებით ელაპარაკებოდნენ (ე. ნინოშ.). შდრ. იშნი მტრისაგან ბავთზე (=ცუდ ამბავზე) გახარება – საბა. ამად არ შევიჭირვებ, რომელ შენს ნახვასაცა ადრე ველიო და მტერთაცა ჩემთა იშნის მოგებასაო (რუსუდ 15, 12). საშ., ახ. ქართ. III. ნიში წალო, კედელში დატანებული – დ. ჩუბ. ნიში ჩვენის ენით აღნიშნულს ალაგს რასამე ნიშნავს (თ. ბაგრატ.). გამოღრმავებული ადგილი კედელში რამის (ქანდაკების, ავეჯეულობის, ხატის და სხვათა შესადგმელად), თახჩა. [ჭაბუკი] ეკლესიის ნიშამდე სირბილით ჩავიდა (ს. მგალობ.). ნიში (ისტ., ეთნ.) სამლოცველო ნაგებობა ასეთი თახჩითა და შიგ მოთავსებული ხატით. ყველა მეგრელმა იცის ეს ნიში – ამ მუხნარ ტყეში. ამართული ქვიტკირის პატარა სვეტი, რომელსაც პატარა თახჩა, ატანია და შიგ ხატი ასვენია (შ. არაგვ.). ნიში ფშ., ჴ., თ., ნეშტი ჴ. (შატ.). „ნიში ხატის ნაწილი სადმე“ (ა. შან). ნიში 1. სალოცავ ადგილზე გაკეთებული პატარა ქვის ყორე. 2. ახალ ადგილზე გადატანილი სამლოცველო, რომელიც მოქმედებს და ფუნქციონირებს ძირითადის პარალელურად. ნიშის წაღება ახალ ადგილზე ხდება რომელიმე თემის მოსახლეობის მიგრაციის შემთხვევაში. „სერობას ეძახიან, მაღლა მთაში არ იერთ ნიშ გაკეთებული“ (ფშ. ცოც., ხორნ.). აგრეთვე (ხევს. ჭინჭ.).ნიში: კედელში ან სვეტში გამოღებული მცირე თახჩა ან პატარა სამლოცველო ნაგებობა მასში დასვენებული ხატით (იხ. ილორიშ ნიში) ზან. (მეგრ. ქობ.). შდრ. ნიში (ფრანგ. niche < იტალ. nicchia) 1. არქიტექტურაში – შეღრმავება შენობის ან ნაგებობის კედელში იყენებენ ქანდაკების, ლარნაკის და სხვ. დასადგმელად ან განჯინის მოსაწყობად. აგრეთვე კედლის პლასტ. დამუშავების მიზნითაც. IV. ნიში ნაძვის ნაკეთობა;ნავი, სახელდობრ, ნაძვის ხეში ამოღებული ნავი (სახელწოდება ნიში მიღებულია ნაძვის სახელისაგან ნუზუ); დიდი ზომის ნავი, რომელიც XX ს. შუა წლებამდე იხმარებოდა რიონსა და ხობზე... ჭალადიდური ნიში 12-15 მ. სიგრძის ნავს წარმოადგენდა და იტევდა 200-300 ფუთ ტვირთს. ტერმინი „ნიში“ მეგრული ნისორიდანაა შემოსული, რომელიც თავდაპირველად ერთ ხეში ამოღებულს ნიშნავდა (კუტალეიშვილი 1987).

საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. I. ნიშა ნიშნიანი ხვასტაგი, ვითარ საღარი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ნიშა: 1. მოდიდო თეთრი ნიშანი საქონლის შუბლზე;საქონელი, რომელსაც შუბლზე ასეთი ნიშანი აქვს (ჩვეულებრივ, იხმარება საქონლის საკუთარ სახელად). ნიშა-ხარი ხარი, რომელსაც შუბლზე ნიშა. აქვს. ერთი კვირის წინათ ნიშა-ხარს დასჭიდებია და რქა მოუტეხია (აკაკი). ჩვენი ნიშა ხარი მოეპარათ (მ. ჯავახ.). ორი სახარე ხბო ამოარჩია… ორთავე შვინდა და ნიშა (ჭ. ამირეჯ.).იხ. აგრეთვე: ნიშა (ხევს. ჭინჭ.).ნიშაი – ნიშა, შუბლზე თეთრი ხარი, თუ ძროხაა ისეთი – ჭაბმი ქვია (სვან. ლიპარტ.).დიალექტ. ნიშა: ნიშა ლობიო ლობიოს ჯიში ერთგვარი. ნიშა ლობიო მხვიარღეროიანი ლობიოა, მარცვალი ნახევარი თეთრი და ნახევარიც წითელი ფერისა აქვს (ბრ., ქართლ. ლექსიკ.). ახ. ქართ. II. ნიშა [ფრანგ. nis-kamera, უჯრედი] იმ პირობების ერთობლიობა, სადაც ცხოვრობს და მრავლდება ორგანიზმი (ან პოპულაცია). ტერმინი შემოიღო ამერიკელმა მეცნიერმა გ. გრინელმა 1917 წელს – ს. თეზ. III. ნიშა: სამუსიკო საკრავი. დუდუკი, სალამური;იგივეა, რაც ნიშაგი, წვეულობა, ლხინი – დ. ჩუბ. I. ნიში.

საშ., ახ. ქართ. I. ნობათი იხ. I. ნაბათი. საყვირ-დაფი. ჩანგსა და ნობათს კვრიდეს (შჰნ. III, 447, 15). აწ ნობათი ხელობისა მომხვდომია, მით ვარ ხელად (ვეფხ. 928, 4). შდრ. ნობა საყვირ-დაფები. ჴემწიფობა ცისა სწორად;მუდამ იკვრის დაბდაბ, ნობა (ფეშ. 12, 2). ნობათი-კარავი სამეფო კარავი. შაჰი მოაბად აიყარა ხორასნით და ნობათსა-კარავსა პირი გურგნისაკენ აქნევინა (ვისრ. 99, 4). ნობათი კარავი ე. ი. კარავი მხიარულობისა, სამუზიკო – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. საგანგაშო საკრავი. შეკრბა ხალხი მრავალი! … ძლიერად სცემდნენ ნობათს და მასზე ჰქონდათ თვალი (აკაკი).საშ. ქართ. II. ნობათი (არაბ.) ნობათ-რიგი, დანიშნული დრო. ბუჰრანისა და ცხელებისა ნობათისა დროსა ავად მყოფსა კაცსა საჭმელი არ უნდა აჭამონ (იად. 122, 33). უბრძანა, ნობათი მოსდევითო (შჰნ. III, 206, 19). ნობათი ჯერი, ხვედრი, მორიგე მოდარაჯე გუშაგობა ან დრო, რომლის განმავლობაშიც ყარაული საგუშაგოზეა. გუშაგი: ნახეს… ათი ათასი ნობათი (ვეფხ. 1418, 4). მესამეს მწუხრზედ, ნობათთა რა ცემა იწყეს დაფისა (დ. გურ. 90, 198, 3). მოყმენი ნობათსა არ დასცთებიან (ვეფხ. 1300, 3). ნურც ნებას ნახავთ ნობათად (ვახტ. VI 64, 30). ახ. ქართ. ნობათი [არაბ. ნავბათ «რიგი, ჯერი»] 1. ძღვენი, საჩუქარი, მოსაკითხი. საახალწლო ნობათი. – მებაღეს მიჰქონდა… [გმირისეულთან] სხვადასხვა ნობათი ახლად გაჩენილის ბაღეულობისა (ს. მგალობ.). თოვლის პაპა ჯერ არ ნახულს მომიტანს ნობათს (ვ. გაფრ.). || ფიგურ. ნობათად მომირთმევია თქვენთვის ამბავი ძველია (ვაჟა). 2. კუთხ. (ქიზ.) ჯერი, რიგი. დიდ ოჯახებში რძლებს ნობათი ჰქონდათ. დიალექტ. ნობათი (არაბ.-სპ.) რიგი, სირა უფრო წისქვილსა და წყლისა. სხვა რაიმეს მიმართ აღარ ხმარობენ. წყლის ნობათი, ბაღების ან ბოსტნის მორწყვის ჯერი, რიგი. დღეს წყლის ნობათი ჩვენია“. „წისქვილში ნობათი ჩემია“ (ჯავახ. ბერ., ზედგ.). შდრ. ნობეთი (აჭარ. ნიჟ.). დიდ ოჯახებში რძლებსა აქვთ ნობათი შემოღებული: ერთ დღეს ან ერთ კვირას ერთი დიასახლისობს, მეორე დღეს ან კვირას – მეორე და ა. შ. (ქიზ. მენთ.). ნობათი ჯერი. ვის ნობათი ჲახლ წისქვილზედ დაყრის (თუშ. ხუბ.). ნობათობა მორიგეობა, მორიგეობით ყარაულობა;რიგი, ჯერი. ნობათობას იტყვიან, ერთ დღეს რო ერთი მიუდგება საქონელს, მეორე დღეს –სხვა (ზედა ჭალოვანი). საქონლის ვიცით ჩვენ ნობათობაი, მოვანგროვეფთ ამ კუთხის საქონელს, ორ ადამიანს გამოვყოფთ, დღეს ერთი წეიყვანს, მორე დღეს – მოორეი (იქვე, ზ.-იმერ. ძოწ.). დიალექტ. ნობათი 1. ახლად შემოსული ხილი, ბოსტნეული. ახლათ რო შამუა ხილი, კიტრი იქნება, ან თუ ლობიო, ან თუ სხვა რამა, პირველათ დაკრეფილსა იქვიან ნობათი (წილკ.). ჯერ ნობათი არც კი დამეკრიფა, რო ჩამამირეკა აქ ტალიკ-ტალიკი ხალხი, იტყვი, კარქა გამართული კიტრი ააქო (წილკ.) 2. პატარა კალათი, ყუთი. ერთი ნობათი ბალი იყო, ერთიც – თუთა (ბიწმ., ქართლ. ლექსიკ.).ნობათს არაბულ, სპარსულ და თურქულ ენებში ზემოდასახელებული მნიშვნელობები უდასტურდება. შესაძლოა ეს ლექსემა სხვადასხვა დროსა და გზით იყოს დამკვიდრებული ქართულში. საბას მიერ „სხვის ენით“ მიჩნეული ნობათი უშუალოდ არაბულიდან მომდინარეობდეს. ნობათი საყვირ-დაფი, რიგი ჯერი“ სპარსული გზით ჩანს ნასესხები, ხოლო „დარაჯი, გუშაგი“ უფრო თურქულის (დას. საქართველოს დიალექტებში არსებობის გამო) (იმედაძე 2014, 96).

ძვ. ქართ. I. ნოვაგი საჭმელი. სამწყობროთ განცხრომა. კლემექსსა შინა ნოაგობა არა საჭმელთა სახელი არს, არამედ გემო(ი)ანი საჭმელი უფროსად სიამოვნესა მისცემს ნოაგობათა შინა ZA – საბა. ნოვაგთ-მოყუარე სმა-ჭამის მოყვარული: „დღეს განუმზადის ჭამადი ნოვაგთ-მოყუარესა და ხვალე შესაჭმელად მატლთა მისცის იგი“ (ბალ. 7, 36). სანო(ვ)აგე, სანუ(ვ)აგე საჭმელი: „სადა არს პირად- პირადი სანოვაგჱ, რომელი მაგას (მზარეულსა) დაუმზადებიეს?“ (ლკტ. 134, 25). „არა ჰნებავს მას მრვალი სანოვაგე, ვითარაც ნაყროანთა“ (მ. სწ. 173, 36). „სადა იყვნენ მაშინ სანოვაგენი და საშუებელნი გემოვანნი?“ (მ. სწ. 94, 5).ახ. ქართ. სანოვაგე 1. სხვადასხვაგვარი საჭმელი, – სურსათი, ხორაგი. სოფლებიდან სხვადასხვა სანოვაგე: კვერცხი, ფრინველი, მწვანილეულობა, სითეთრე, ხილეულობა მოჰქონდათ (შ. არაგვ.). ზორაბაბელი-კი, ამ დროს ტაბლასთან მიმჯდარი, ნამგზავრზე, ხარბად შეექცეოდა სანოვაგეს (შ. დად.). 2. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. სურსათ-სანოვაგე. ნოვაგი (სა-ნოვაგე) ფორმის მიხედვით, უეჭველია, საშ. სპარსული წარმოშობისად უნდა მივიჩნიოთ… თუმცა თვით საშ. სპარსულში სიტყვა *nāvak მნიშვნელობით „საკვები, სანოვაგე“ თითქოს დადასტურებული არ არის. მაგრამ აღსდგება ახალი სპარსულის გზით (ანდრონიკაშვილი 1966, 352). საშ. ქართ. II. ნოაგი (3 ეზრა 5, 59) (+ ესე არს ZA) ყო(ვ)ელივე სამწყობრო საკრავი ZAB. შეე ალსო: გაენუაგა, მენოაგე, ნუაგი, ნოაგობა2, [ნოვაგი] საბა. ნო(ვ)აგი გალობა, კილო: „ყოფად… შესხმითა ნოვაგითა და წინწილაჲთა (წინწილითა O) და ბობღნითა (I, ნეემ. 12, 27). „ვითარცა ისმინ ნოვაგი იგი სახიობისაჲ ეგოდენ ესმინებინ“ (ფიზ. XVI, 11). მენო(ვ)აგე მემუსიკე: „ყვეს სიხარული დიდი ყოვლით მენო(ვ)აგითურთ შჳდ დღე“ (O, I, ეზრა 4, 63).საშ. სპარსული nivāk „ხმა, ჰანგი, მელოდია“ (ანდრონიკაშვილი 1966, 352).

საშ. ქართ. I. ნოინი: მონღოლთა ერისთავი საბა. წარმოვიდეს ესე ოთხნი ნოინნი (ქ. ცხ. II, 184,6). შეიპყრა იგი და მოაშთო და მრავალნი ნოინნი მისთანა (ქ. ცხ. IV, 242, 2). ახ. ქართ. ნოინი ისტ. მონღოლების (თათრების) მიერ დაპყრობილი ტერიტორიების გარკვეული ადმინისტრაციული ერთეულის მმართველი. ლხინგადახდილი ნოინი ტახტზე ზის დაფიქრებული (აკაკი). II. ნოინი საგალობლის ჰანგი. საგალობლების სახელმძღვანელოში საგალობლის ჰანგზე „რომელნი ქერაბინთა საიდუმლოდ ვემსგავსენით“ განმარტებულია, რომ მისი „თავი «სხუა» და სამ – რიგად ითქმის, «წინთქმა» და ნოინი- საგან შესდგება (ჯავახიშვილი 1990, 241).

ძვ. ქართ. I. ნოტია, ნოტიე, ნოტიო (ბერძნ.) ნესტიანი;სველი: „დაჯედ ნოტიასა ზედა“ (O, იერემ. 48, 18). „ნოტიაჲ იგი წყაროჲ გულის-თქუმისაჲ, რომელ ჩემ თანა იყო, განვაჴმე“ (თომა მოც. 19, 8). „რომელ-იგი დავარდა ნოტიასა და აღმოსცენდა“ (ბალ. 36, 3). აგრეთვე: იხ. ნოტი(ა)ობა სინოტივე.ხვატს მისტიროდა, სულ ახლახანდელს ქროდა ნოტია (თარგმ. კ. ჭუმბურ.). ზან. ნოტი სინოტივე, ნამი (მეგრ. ქობ).ნოტიოსათვის მ. ჩუხუა აღადგენს ს. ქართვ *ნოტ-არქეტიპს და ეჭვს გამოთქვამს, იქნებ წვეთვა / წვეთება იძლეოდეს გასაგებს მთიულურ- გუდამაყრული ნოტო- ნოტო „ნაწილ-ნაწილ“ სემანტემისთვის, ეტიმოლოგიით წვეთ-წვეთად (ჩუხუა 2000-2003).საშ. ქართ. II. ნოტია ჩრდილოეთი – საბა.

საშ. ქართ. I. ნოტო, რომელ არს კერძი, უკანა კისრის ორღანო – საბასაშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. ნოტო ფარის ნაწილი – დ. ჩუბ.ნოტო კუთხ. (ქიზ., თუშ., ფშ., მთიულ.) ფარის ან ნახირის ერთი ნაწილი. «ჯალაბნიც ლეკებმ გარეკეს, როგორც ნოტო ცხვრისა» („დიალ.“). || საერთოდ, რისამე ნაწილი. წეროები… ნოტო და ნოტო ზოგი აღმოსავლეთისკენ მიბრუნდა, ზოგი უკან და ზოგი ძირს დაეშვა (თ. რაზიკ.). უკან გაყოლას ამბობენ ნოტოსი ლაშქარისაო („დიალ.“). იხ. აგრეთვე: ნოტო-ნოტო – ქეგლ. ნოტო-ნოტო: ცხორს ნოტო-ნოტო დასხლეტა დაუწყეს (მოხ. ქავთ.). იხ. ნოტიო.საშ. ქართ. III. ნოტოჲ ქარი სამხრით – ნოტო – საბა. (ბერძ.) ნოტოს სამხრეთის ქარი.

საშ., ახ. ქართ. I. ნუზლი საგზალი. ნუზლი ეკიდა ცხენ-ჯორსა (შჰნ. II, 4658, 2). რა ბებერმა ნუზლი გააკეთა, დაპირებულს ალაგს მივიდა (რუსუდ., 187,21). იხმნა მან სპანი ჩინელთა ნუზლითა წლისა ათისად (ნ. ციც.). შორს წამსვლელი ხარ, მზად გაქვნდეს ნუზლი და საბარგონია (დ. გურამ. 117, 374, 9).აკლდამაში] მეც ჩამსვეს, შვიდი დღის ნუზლი ჩამატანეს (საბა).[გიორგი] ვერ მოასწრებს ნუზლის შეზიდვას, კაცთ შეგროვებას (ვ. ბარნ.). და მცირე ნუზლი გადასცა და დაუმატა: – ესეც მაგდანას გადაეცი (დათუნას სახელი აღარ ახსენა) (მ. ჯავახ.).დიალექტ. II. ნუზლ გუნდი. ჯგუფი რისამე (ცოცხალ არსებათა). სუ ნუზლი-დ ნუზლ სოიაჸ (სვავი) გადადიოდავ იამბიან. ხალხის ნუზლ ჩეფჸარ თავქვეზე (თუშ. ცოც.).

საშ. ქართ., დილექტ. I. ნუზლა (თურქ.) სურავანდი საბა. ნაზლა, ნუზლა (ოსმ.) ნახველი, ხრასტი – დ. ჩუბ.შდრ. ნაზლა (არაბ.) ანთება, სიცხის დანაყარი თეთრად. და თუ ენაზედა ნაზლა ეკრას, მოიტანე ბიის გული დაჯეჭკე და ლოაბი გამოჰხადე და ენა გარდასწმიდე (იად. 494, 13).ნუზლა პირის ღრუს ავადმყოფობაა: ადამიანს ღრძილები უსივდება და სტკივა (მესხ. მაისურ). ახ. ქართ. II. ნუზლა იხ. I. ნუზლი. გიორგის] ერთგულებს სოფლები ნუზლას აწვდიდნენ (ვ. ბარნ.).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ნურა ნურაფერი: „ნურაჲ გაქუნ გზასა ზედა“ (ლ. 9, 3). „ნურას უფროჲს განწესებულისა თქუენისა იქმთ“ (ლ. 3, 13). ახლა ზიფითა და ხალით მეთამაშე და სხვარიგათ ნურას მკადრებ (ხოსრ. 63, 15).„კობაუ,… თვალ-ყური დაიჭირე, უბრალოდ კი ნურას აწყენინებ [ოფიცრებს]! (ა. ყაზბ.). ნურას ინაღვლი, დედილო! (რ. ერისთ.). საშ., ახ. ქართ. II. ნურა „ბალანთ გასაცვივნი წამალი“ საბა – ტარო. ერთმა იხუმრა: „ვიბანებ… აბანოს ნურითა“ (დ. გურამ.). დილექტ. III. ნურა მური. დედალი თესლს, მურს (შდრ ქვ.-აჭარ. ნური) დაყრიდა კუჭკებად (ზ.-აჭარ. კობერ. 124). შდრ. III. მური.

ძვ. საშ., ახ. ქართ. I. ნუსხა ნაწერი, ეგზემპლარი: „ეფთჳმეს ჴელთა ნუსხისაგან დაგჳწერია“ (ი. – ე. 23, 9). ნუსხვა გადმოწერა: „ბრძანება მქონდა ნუსხვისაჲოდენ“ (H – 2251, 204r). მნუსხველი გადამწერი: „ლოცვა ყავთ… იორდანესთჳსცა მნუსხველისა“ (H – 2251, 104r).ესე დღეები ყუელა ოთხად გაგვიყუია და ერთი ნუსხა გაგვიკეთებია (იად. 143, 6).ახლა მაჩაბელს ნუსხაში დაეწერა (სამ. VII, 355). ნუსხა გაკეთა ქაიხოსრომ და ქაიხოსროს ბეჭედი ზედ დასვა, ის ნუსხა შინა მაქვს, იმ ნუსხით უნდა მებოძოს ჩემი მამული (სამ. VIII, 142). ნუსხა 1. იგივეა, რაც სია. || ფიგურ. წერილი უფრო მაგ დარდების ნუსხასა ჰგვანდა, ვიდრე ვრცელ და საბუთიან გამოკვლევას (ილია). 2. იგივეა, რაც ცხრილი.ახ. ქართ. II. ნუსხა კუთხ. (იმერ. გურ.) ჯადო, თილისმა. «ნუსხა» თურმე ჰქონდა ალფესი ელიაძეს, ისეთი რაღაც საშუალება, რომლის შემწეობით ქალები ვერ ახერხებდნენ წინა აღდგომოდნენ ამ მატყუარა მაცდურს (ჭ. ლომთ.). დიალექტ. ნუსხა ქაღალდზე დაწერილი შელოცვა სამკუთხედად მუშამბაში გამოკრული. ადამიანს ან საქონელს კისერზე ჩამოჰკიდებენ, რომ ავ თვალს არ ევნო. ჯამბაზი რო თამაშობდა, სუ ნუსხები ჰქონდა გაკეთებული, რო თვალი არ სცემოდა (ჯავახ. ზედგ.).ნუსხა (არ.) ჯადო, თილისმა. იმ ბერმა ბევრი ნუსხები იცის (ინ.). – ნუსხა დავაწერიე და თავმაც გიმიარა (თ. ქ. ჩვენ. ფუტკ.). III. ნუსხა გაკრული ხელით ნაწერი. კატალოგში ასეა ჩაწერილი: «გაყრა» – კომედია გ. ერისთავისა მხედრული ნუსხით (XIX საუკ.) – ექვთიმე თაყაიშვილის საქმეებში ნაპოვნი («ლიტ. და ხელოვნ.»). ნუსხურაი სახე, ჭრელი, ნახიში (ჩვენ. ფუტკ.). რამდენსამე სიტყვაში უცხო წარმომავლობის სუფიქსი ი ქართული ურ-ით არის შეცვლილი, ასეა ნუსხურშიც: მოსალოდნელი იყო ნასხური (არაბ. ნასხ), მაგრამ „ნუსხურად გადაკეთდა „ნუსხა სიტყვის გავლენით, რომელიც იმავე ძირისაა და არაბულიდანვეა ნასესხები და რომელიც პირს (კოპიოს) აღნიშნავდა, ხოლო ზოგ შემთხვევაში დედნად მიჩნეულ ცალსაც („ნუსხად მდებარე იყო დიდსა წიგნის საცავსა“,- ასე იკითხება ვანის სახარების ანდერძში) (შანიძე 1980, 128).დიალექტ. IV. ნუსხა 1. ყანის ან ჭალის მცირე ნაკვეთი. უკან ჭალას ნუსხა მაქ ერთი, ვეღარ გამოვთიბევი. ყანა მოვხანი, პატარა ნუსხა დამრჩა და იმასაც დილით ადრე გამოვხნამ (ჯავახ. ზედგ.).

ძვ., საშ. ქართ. I. ნუში amygdalum: „ყუაოდის ნუში“ (ეკლ. 12, 5). მისთვის გაამზევნ ბროლ-ლალს შორის ფრცქვნილნი ნუშნი (ნ. ციც. 652, 1352, 3). ნუშნი გააპნა, შეიძრნეს სათნი გიშრის წნელითა (ვეფხ. 1280, 2). იმავე დღეს რომე ესე შეასვა ერთი უკია ნუშის ზეთი შესვი (ქანან. 7, 38). აიღე… უსხური და უფხაური ნუშის გული და მური (ქანან. 296, 36). სიმრავლემან ზეთის ხილის ხეთა ბროწეულთა, ნუშთა… მიიმსჭვალა სახედველნი ჩვენნი (გ. ავალ. 773, ქვ. 8). ნუშის ზეთი: შირლიღინის ზეთი, ანუ ნუშის ზეთი, და თუ იყოს ზეთის ხილის ზეთი ყუელასა სჯობს (იადიგ. 121, 1). ნუში [Amugdalus communis] 1. საშუალო ტანის ხე ვარდისებრთა ოჯახისა;ისხამს ლენჯო გადაკრულ ნაჭუჭიან ნაყოფს;ნაყოფი (თესლი) მოტკბოა და გემრიელი;იხმარება საკონდიტრო წარმოებასა და მედიცინაში. ბალი, ვაშლი, მსხალი, ნუში, ატამი იმოსება ზოგი თეთრი და ზოგი თეთრ-წითელი ყვავილითა (ი. გოგებ.). 2. ამ ხის ნაყოფი. ნუშს და ნიგოზს არჩევდნენ გოზინაყისათვის (ილია). ნუში გვხვდება, როგორც ტერმინი ქარგვასა და ქსოვაში. მაგ.:ნუშის გული ნუშისნაირი ჭრელის სახეა: ხშირად რომბის ან კვერცხის სახეს იღებს (ქიზ. მენთ.). საბნების შეკერვა ვიცოდით ნუშისგულათა (საღ.). გოზინაყს გავაკეთებდით ხომე;ნუშისგულათ დავჭრიდით (არად.) (ქართლ. მესხ.). მე კაბა მქონდა ქიშმირისა, ნუშის გული ეხატა ზედა (არად., ქართლ. ლექსიკ.). ნუშის გული: დაშჭრი ცომსა ნუშის გულათა, რძეში თუ მოხარშამ, აღარაფერი უნდა (ძეგ., ქართლ. ლექსიკ.). ნუშის დაბატვა: „ნუში იბატებაო“, ამბობენ გაზაფხულობით, როცა ნუშის კვირტი სკლება და კვირტიდან სიმინდის დახალულ ბატილასავით მოთეთრო-მოვარდისფრო ყვავილის ნისკარტი გამოხედავს (გ. შატბ.)ივარაუდება, რომ ნუში სომხური წარმომავლობის სიტყვაა შდრ. (სომხ.) նուշ ნუში. ძვ. ქართ. II. ნუში «ყველი», კვერეული;ახალი ყველი ან გაწურული მაწონი: „ათი ესე ნუში მიუპყარ ერისთავს ამას“ O, − „ათი ყველი სძისა ამისგან და მიართუ ათასის-თავსა“ (pb., მფ. 17, 18). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ნუშ-ა „ხაჭო, ყველი“. ძვ. ქართ. ნუშ-ი/ნუშ-ა. პოვნიერია მხოლოდ ძველ ქართულ სამწერლობო ენაში. ახალი ქართული და მისი მრავალრიცხოვანი დიალექტები, ქართველური ენა-კილოები ამ ძირის შესაბამის ფორმებს არ იცნობს. სხვა მხრივ, ძირი თითქმის ყველა იბ.-კავკ. ენაშია გავრცელებული, განსაკუთრებით, დაღესტნურ ჯგუფში (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. III. ნუში: თავის სმელობის ნუშა-ნუში იყო (ხოსრ. 65, 26). დიალექტ. დასტურდება ინგილოურში: ნშ (აზ. ნუშ= სიამოვნება, სიტკბო;სასიამოვნო, ტკბილი]: თქნბე ნშ იქნეს! შეგერგოთ, გაამოთ! დალივით, თქნბე ნშ იქნეს! (ინგ. ღამბ.)შდრ. (თურქ.) ნუშ ტკბილეულობა, ელექსირი. საშ. ქართ. IV. ნუშა (ნუში) ნავთ უმცირესი – საბა. და შემდგომ ღუზათა ზედა ნავის დაყენებისა მისცურვეს ნუშათი ჩანახ-კალას რეიზმან კონსტანტინე და თათარმან მაჰმად (კალმას. 650, 2). ამავე ფუძის წარმოება ჩანს სინტაგმა ნუშურა ფიცარი ტივის ხიდან ჩამონახერხი გვერდის ხორკლიანი ფიცარი (ი. გრიშ.). თ. ბერაძის მოსაზრებით, ნიში მეგრულში თავდაპირველად მხოლოდ ერთ ხეში ამოთლილ ნავს აღნიშნავდა, შემდეგ კი მან ყოველგვარი ნავის მნიშვნელობა მიიღო. ერთი ხისაგან გამზადებულ ნავს კი ეშათოლირ ნიში „ამოთლილ ნავი“ ეწოდა. მეგრულშივეა გვხვდება ნავის აღმნიშვნელი ჭალადიდური ნიში. ნიშ- ფუძე დაცულია შემდეგ ფორმებში: ონიშე „ნავისათვის მოსახერხებელი საცურაო ადგილი“, ნიშონი „ნავსაყუდელი, სანავე ადგილი (ბერაძე 1981, 62).ნუშას ლექსიკურ-ფონეტიკური ვარიანტები უნდა იყოს მეგრული ნიში || ნჷშ „ნავი“, როგორც ეს აღნიშმნული აქვს ი. ყიფშიძეს. მეგრულის ზუგდიდურ-სამურზაყანოული ნჷში მიღეულია ნუშ-ისაგან, სენაკ. ნიშ-ი < ნჷშ-ი < ნუშ(ა) (როგავა 1962, 56). ნუშ-ა-ს ბოლოკიდური -ა ქართულის დიალექტებში უნდა ჰქონდეს დართული, ალბათ კნინობითობის გასახაზავად, საბას, მიხედვით ნუშა არის ნავების სახეობებში ყველაზე მცირე. ზან. ნუშა || ნუში და ქართ. ნავი ერთი და იმავე წარმომავლობის სიტყვა უნდა იყოს, ოღონდ ნუშა ბერძნული (ναῦς „ნავი“) ზეპირი გზით ზანურში შესული სიტყვა ჩანს (როგავა 1988, 58-61). ნუში დღესაც იხმარება ლაზურში. ივარაუდება, რომ ეს სახელწოდება ლაზურში უნდა მომდინარეობდეს მეგრული ნისორიდან, რაც გობს ნიშნავს (ნარაკიძე 1986, 85;სალია 2003, 31).

საშ. ქართ. I. ობა (სპ.). ულუსთ სადგომი – საბა, ნ. ჩუბ. სრულ ერნი შეეყარა სოფლებიან მას ობითა (არჩ. 309, 617, 1).ობაჲ მომთაბარეთა, ველად მაცხოვრებელთა დასახლება, მობინადრეთა ჯგუფი. „სოფელ რო არაა-დ აგრიაჸ რამდენიმ კვამლ ცხორობს, ჸიჸმას ვეძახით ობას“. „თაგვების სუროებ რომე ბევრ ერთად, იჸმისადაც ობაივ ვიცით“ (თუშ. ცოც.).ახ. ქართ. II. ობა ძვ. დღეობა. დღეს ობაა, – ჰო, ღმერთმანი, – და მსურს გიძღვნა სამახსოვროდ უცნაური ხელთათმანი (ი. გრიშ.). ჩვენი ობაა, ვემზადებით ხატის კარს წასვლას (ვ. ბარნ.). წარსულ შაბათსა, კვირასა და გუშინ, ორშაბათს, თბილისი სულ დღეობებზე დადიოდა და ობების გატარებაში იყო. სამი ობა ერთად დაუდგათ თბილისელებს;ფეთხაინობა, სიონობა, ანჩხატობა («ივერია»). ობა ძვ. რელიგ. დღესასწაული, იმართებოდა სექტემბრის კენტ რიცხვში სოფ. კარკუჩაში (მოხ. ქავთ.)-ობა დღეობის აღმნიშვნელი ნაწილაკი ზან. (მეგრ. ქობ.). სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით 1. ობა თურქული ნასესხობაა ქართულსა და სომხურში ანალოგიური გამოთქმითა და იმავე მნიშვნელობით. მომდინარეობს (თურქ.) ობა „кочевье, стоянка кочевника“ ლექსიკური ერთეულიდან. როგორც შედარებით ახალი ნასესხობა, სომხური სიტყვა არ გვხვდება პროფ. ჰრ. აჭარიანის ცნობილ ლექსიკონში, მაგრამ დაფიქსირებულია თურქული წარმომავლობის მინიშნებით სტ. მალხასიანცის ლექსიკონში: [ობაჲ], (ტრადიციულად ბოლოკიდური იოტი (ჲ) არ იკითხება – რ. გ.) („თურქ. ობა „დიდი კარავი“) ქალაქგარეთ რომელიმე წმინდანის სალოცავი;წმინდა ადგილი, სადაც წლის განმავლობაში გარკვეულ დღეს მიდიან სალოცავად რელიგიურ დღესასწაულზე (გორგაძე, რუხაძე 2016, 21). 2. საინტერესოა რა მიმართებაა ს.-ქართვ. *ობ- „წმინდა ობი;დარ-ავდრის აღმნიშვნელი სახელი“ ქართ. ობ- „ყამარის მამის სახელი ამირანიანიდან, მოხ. ობ-ა „წმინდა ობი“ ზან. (მეგრ.) ობ-ი სიტყვაში ობ-იშხა „პარასკევი“ (ზედმიწ. ობ-ის დღე) სვან –ობ „ბედ-იღბალი, ბედისწერა“. გამოთქმულია თვალსაზრისი იმის შესახებ, რომ მეგრულ-ლაზურ-სვანური *ობ-ი წარმოაჩენს დარ-ავდრის აღმნიშვნელ თავდაპირველ სახელს, რომელიც მომდინარეობს ქართველთა წარმართობის პერიოდიდან (ნ. მარი, ი. ჯავახიშვილი). პრობლემა ამგვარი ძიებების დროს იმაშია რომ ვერ ხერხდება ეტიმოლოგიზირება ობ-ძირისა, უფრო ზუსტად, მისი ამოსავალი სემანტიკის დადგენა. ვფიქრობთ, ამ თვალსაზრისით საინტერესო უნდა იყოს სვანურში შემორჩენილი სიტყვის მნიშვნელობა – ობ „ბედ-იღბალი, ბედისწერა. აქვე საყურადღებოდ გვეჩვენება ქართული ენის მოხეურ კილოში შემონახული სემანტიკა ობ-ა ფორმისა, რომელსაც წმინდა ობად მოიხსენიებენ ზოგი მკვლევარი . ამავე ობ-ძირს ხედავს ყამარის მამის სახელში ამირანიანიდან (ბ. კილანავა, კ. კილანავა). საერთოჩერქეზული –აბ- „ელვა;დარ-ავდრის ღვთაება“ პარალელს პოულობს ქართველურ პანთეონში. ამ ეტაპზე მონათესავე ძირ-ფუძეები სხვა იბ.-კავკ. ენებიდან ვერ გამოვლინდა (ჩუხუა 2017).

ძვ. ქართ. I. ობოლი უდედმამო: „არ დაგიტევნე თქუენ ობლად, მოვალ თქუენდა“ (ი. 14, 18). „შენ ხარ მამაჲ ობოლთაჲ“ (ფლკტ. 147, 28). „ძე ჩემი, ვითარცა ობოლი, მძევლად გასწირეთ“ (ი. -ე 16, 33).საშ. ქართ. ამ ლექსს თავი მოუყარე, საცა მეთქვა თვითო ობლად (დ. გურამ. 59, 9, 3). სულ უმცროსსა მეფემ შვილად ზრდა დაუწყო, არს ობოლიც (არჩილი, 400, 1024, 4). უცხოსა ცის ქვეშ მარტოობს მისი საფლავი ობოლი (გ. ორბ.). ახ. ქართ. ობოლი 1. უდედმამო (ანდა მხოლო უდედო ან უმამო) ბავშვი. პატარა სანდრო ობოლი იყო მამით (ი. გოგებ.). ქიტუა დაქვრივდა და ორი პატარა ობოლი დარჩა (შ. არაგვ.). 2. გადატ. ვისც თანაგრძნობი, თანამოაზრე, მეგობარი არ ჰყავს, – ეული. ◊ სულით ობოლი იგივეა, რაც ობოლი (მნიშვ. 2). ვერავის ვერავის ვერ მივნდობივარ, გულით ურწმუნო, სულით ობოლი (აკაკი). 3. გადატ. რაც მარტო-მარტო, განცალკევებით იმყოფება, – უპატრონო, მიტოვებული. ჩამოწყვეტილი ფოთოლი, ჩამჭკნარი, კაეშნიანი, მიჰქონდა ქარსა ჰაერში, ობოლი, ობოლგზიანი! (ი. ევდ.). 4. ერთად-ერთი, განსაკუთრებული;ძლიერ კარგი. ბაღში ვაზი ობოლი მეტის ლხენითა ტირის (ილია). წავალ მოვწყვეტ ობოლ ვარდსა (ა. აბაშ.);ფიგურ. მარტოდმარტო, განცალკევებით. დაბრუნდნენ შინ მონადირენი… დარჩა ველი ობლად. ზედ მხოლოდ ნაცეცხლარი ეტყობოდა (ვაჟა).ობოლი მოჴ., ფშ. ჴეჴერა უდედო ბატკანი, ობლად გაზრდილი „იმას ობოლს ვეძახით“ (ჴ) (შან.). ობოლი თვალი 1. ძვირფასი თვალი: მარგალიტი თუ სხვა. 2. გადატ. კარგი თვისებებით გამორჩეული ადამიანი. სოფლის ობოლი თვალი იყო ჩვენი პეტრეი (ჯავახ. ზედგ.). დიალექტ. ობოლი დასტურდება სინტაგმებში: საშ. ქართ. ობოლი მარგალიტი: ვით მარგალიტი ობოლი, ხელიხელ საგოგმანები (ვეფხ. 9, 21). ობლის მარგალიტით გაკეთებული ზეწარი ეფარა (რუსუდ. 307, ქვ. 5). სულ იმის ფიქრს იყო, რომ ხოსრო ენახა, იმის ობოლს მარგალიტს იმისთვის ინახევდა (ხოსრ. 34, 9). ობოლი ნაკვერცხალი მკვრივი ნაკვერჩხალი ფერფლდადებული. „ბავშვს მოთხოვეს ობოლი ნაკვერცხალი პაპიროზისათვის“ (იმერ. გაჩ.). ობოლი ნაკვერცხალი დაფერფლილ ნაკვერცხალთა შორის ერთადერთი ნაკვერცხალი, რომელიც ღვივის. დაფერფლილ ნაკვერცხლეფში რო იქნება ანთებული ერთი, იმა ობოლ ნაკვერცხალს ვეტყვით (ხიდარი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ობლის კვერი: ანდაზა: ობლის კვერი ცხვაა, ცხვაა, გვიან გამოცხვა, მაგრამ კარგად გამოცხვა, ობლის ხვედრი ძნელია, მაგრამ ბოლო კეთილიაო (ქიზ. მენთ.). ობლი კვერი 1. უსაშველოდ გაჭიანურებული საქმე. „ობლი კვერი ცხვა, ცხვა და ვეღარ გამოცხვა“. „ყველაფერი მე ობლი კვერი რათ’ნა გამიხდეს“. 2. იხმარება მეორე მნიშვნელობითაც. გვიან, მაგრამ კარგად გაკეთებული საქმე.,,ობლი კვერი ცხვა, ცხვა და როგორც მინდოდა, ისრე გამოცხვა (ჯავახ. ზედგ.). ობოლი ხე ცალკე, განმარტოებით მდგომი ან ერთ ღერად ამოსული ხე. სოფლის ზემოთ ობოლი პანტა რო დგას, იმისთვინ დაუმტვრევიათ ტოტები ამ გასაწყვეტ ბავშვებ. კარგი სახრე თუ გინდა, ობოლი უზანი ან იფნა’ნა მოჭრა (ჯავახ. ზედგ.). ვობოლი: ვ ვითარდება ანლაუტში ქართ. ობოლი > ვობოლი (ქავთარაძე 1969, 168). *ობოლ-: ქართ. ობოლ;მეგრ. ომბოლ ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისთვის აღსდგება (კლიმოვი 1964, 149). ქართ. ობოლი ს.-ქართვ. *ობალ- „ობოლი“ (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. II. ობოლი [ბერძ. obolos] ძველი ბერძნული ვერცხლის ფული, დრაქმის ერთი მეექვსედი. ნავის ფსკერიდან ცივ ვარსკვლავებს შესჩერებია ქუდი, გავსილი თეთრი ობოლებით (კ. ჭიჭ.).ომბოლა ფულის ერთეული, სამი თუმანი. ომბოლი ობოლი;საბადოზე მარტოკა ამოზრდილი ქვა ზან. (მეგრ. ქობ.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ოდა თურქთ(ა) ენაა, სენაკსა ჰქვიან – საბა. თუ არის ცუდი სახლები იგ ნუ გგონია შენ ოდა! (თეიმ. I, 96, 256, 2). პაატას ოდა… ცალკე ნასყიდი ყოფილა (სამ. IV, 203, 5). ოდა [თურქ. ოდა «ოთახი»] 1. ხის, ქვის… ბოძებზე (ან პალატზე მნიშვ. 2) დადგმული ფიცრული სახლი. სახლის ზედა სართულს ოდა ერქვა (აკაკი). 2. კუთხ. (ქართლ.) ბოსლის ის ნაწილი, სადაც ზღვეები არ აწყვია და საქონელი არ იმყოფება. ბოსლის ოდაში… გოგოები… სადედოფლოსა რთავდნენ (ეკ. გაბ.). ოდა (თურქ.) ოთახი, მიწური სახლის ოთახი, სადაც ცხოვრობს ოჯახი (ჯავახ. ბერ.). ოდა (ქართლ.) მოჯამაგირის საწოლი ადგილი ბოსელში (კირიონი). იხ. აგრეთვე: ოდა (ჩვენ. ფუტკ., აჭარ. ნიჟ.). ოდა დიდ სახს ქვია ოდაი (ზარანი) (ზ.-იმერ. ძოწ.) ოდის თავი სახლის სახურავი. – ნამეტანი კაია ზამთარში ოდის თავზე ნაყარი პანტე. ოდის ქვეშ სახლის ქვეშ. -წა, ცა, ოდის ქვეშე გამოხვეტე! (რაცხ. გურ.). ოდის კისერი ოდის უკანა მხარის საძირკვლის ზედა ნაპირი კედლის გასწვრივ (იმერ. გაჩ.). ვოდა -ოდა (იმერ. გაჩ.). ოდა ფიცრული დიდი სახლი ზან. (მეგრ. ფიფ.). ახ. ქართ. II. ოდა [ბერძ. ōdē] სახოტბო ლექსი, რომელშიაც შექებულია რომელიმე ისტორიული ამბავი ან პირი. ოდით ეს ქალი შეამკეთ, შეაქეთ! (ი. გრიშ.). გინდა დავწერ ოდასა (კ. მაყ.). ოდა ჰოდა. „ოდა, იმას გიამბობდი“ (მოხ. ქავთ.). ოდა-ო დაურთავენ სალანძღავ სიტყვას. „ნუმც იქნები, ოდა-ო!“ ძაღლის სისხლდასხმულო, ოდა-ო!“ (მოხ. ქავთ.).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ოლე მაღლობი, მწვერვალი მთისა;ბუჩქნარი: „ვითარცა მახჱ განმართებული (განმარტებული pb.) ოლეთა ზედა“ (O, ოვსე 5, 2). „ოლეთა ზედა… დაიდგნიან და იქმნიან ბუდეჱ თჳსი“ (ოქრ. -გურიტ. 225, 8). ჩვენ მამულზე ფიცი გვაძე[ს], ოლეს გაღმა იმათია, გამოღმა ჩვენია (სამ. VIII, 366,18). მოვედით მცირეს ოლესა (დ. სააკ. 45, ქვ. 12) . ოლე (ხე) ბრყენა, გინა მოგრძე ტყე ველთა შუა;ბრყენა, პრკენა, პანტაფშატი (დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. ოლე 1. პატარა ტყე მინდორში ან მდინარის პირას. 2. ახოში საჩრდილობლად დატოვებული ხე (ან ბუჩქი). შენ ლიახვის კლდეზე დგახარ ძველი მოსასხამით, – ოლე, ოლე, მარტო ხეო, დღისითა და ღამით (გ. ლეონ.). 3. (ქართლ. გ.-კახ.). იგივეა, რაც ბერყენა. 4. (რაჭ.) იგივეა რაც ბუჩქნარი. დიალექტ. ოლე 1. დაბურული, ძნელად შესაღწევი დიდი ბუჩქი, ზოგჯერ ეკალბარდიანი ფთხილის ოლე (რაჭ. კობახ.);2. მწარე პანტა, ბერყენა. ოლე უჯიშო პანტა არი, წვრილი, ამოდის კურკაზედა, არა მწიფდება (არად.) (ქართლ. ლექსიკ.). აგრეთვე: ოლო „მაღლობი“ (რაჭ. ძიძიგ.). შდრ. ბერძნ. ლე „ტყე, ბუჩქნარი“.ახ., საშ. ქართ. II. ოლე ჭაობი, ჭანჭრობი – დ. ჩუბ. დიალექტ. 1. მდინარის კალაპოტის შეცვლის ან წყალდიდობის შემდეგ დარჩენილი შლამიან-ტალახიანი გუბურები (ფშ. ხორნ.). 2. ტბის ან მდინარი პირას დაგუბებული წყალი;გუბურებიანი ადგილი. ვერაფერს გავხდი, ვყიყინებ, როგორც ბაყაყი ოლეზე (ვაჟა). მაშვრალისათვის მჭადიც კი ქადაა, შაქრის პურია, დურდო წყალიც კი ოლესი ღვინოა, როცა სწყურია (ვაჟა). 3. ჭაობიან ადგილში ტალახის გუბე ან ტალახის მდინარე (ქიზ. მენთ.). 4. ნაჟური წყლებისაგან შემდგარი მდინარე, რომელიც მინდვრის ჩადაბლებულ ადგილებში ჩნდება, ზოგან რამდენიმე კილომეტრზეც მიედინება და მინდორშივე იკარგება. ეს სიტყვა ხშირად დასტურდება ტოპონიმიაში „მყრალოლე, პატრაოლე, დიდოლე“ (გ.-კახ. სახლთხ.). ჩალა ჭაობებში იზრდება, ანუ, ქიზიყურად, ოლეებში (ქიზ. მრეწ. I, 71).სიტყვა იგივე უნდა იყოს რაც თურქულის öl „ნესტიანი, ტენიანი მიწა“.

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ომი შეიარაღებული ბრძოლა სახელმწიფოებს შორის ეკონომიკური ან პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად. მგრგვლივ შეიქმნა ომი დიდი (ვეფხ. 448, 1). ომად საომრად. ოდეს სეფედავლე დარისპანისძის ომად ვიყვენით, მაშინ მომავალთა აქა ლაშქარნი გარდაგუეკიდნეს და არა ავად ვიყვენითო (ამირ. 17, 6). ესრე ფიცხლად წამოვიდა, ვითა ჯაბანი ომისაგან (ვისრ. 235, 33). „ნუ უკუე, მეფევ, ჟამი არს ომისა“ (ქ. ცხ. II, 13, 18) ფიცხლავ ომი გააპირს (შჰნ. II, 3452, 1). ძვ. ქართულში ამ მნიშვნელობით ჰომი დასტურდება. ჰომის-მკრებელი განდგომილი: „რომელნი იყვნეს კაცთა მათ ჰომის-მკრებელთა კრებულისა მის კორესისა“ (გამოსლ. 38, 1). იხ. ასევე მეჰომე. განგრძელდა ჰომი მათი (ძეგ. ერისთ. 108, 13). ახ. ქართ., დიალექტ. ომი 1. სხვა სხვის ომში ბრძენიაო (ანდაზა). 2. გადატ. ბრძოლა, შეტაკება, შეჭიდება, ჩხუბი. ნუმც მინახია არწივი, შნო ღარ ჰქონდეს ომისა! (ვაჟა 3. გადატ. შეურიგებელი მოქმედება, ენერგიულად გალაშქრება ვისიმე ან რისამე წინააღმდეგ.დიალექტ. ომის დედობაჲ ომის ზნე, ხასიათი (?) „ყმაწვილო, ომსა უჩვევო, ომის დედობამ იცია? (ლაშქრული სიმღერიდან) (თუშ. ცოც.).ს.-ქართვ. *ომ- „ომი“ (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. II. ომი ფიზ. ელექტროდენისადმი სხეულის წინააღმდეგობის საზომი ერთეული [გერმანელი ფიზიკოსის Ohm-ის გვარის მიხედვით.

ახ. ქართ. I. ონი ქართული ანბანის მეთოთხმეტე ასოს სახელწოდება (იხ. ო) – ქეგლ. ონი ო: „პოვა, რამეთუ ონისა დაეწყო, რაჲთამცა დასუა, და არღარა მოავლო კალამი“ (მ. ცხ. 226r).საშ. ქართ. II. ონი (სპ. ონია) ერთგვარი ლამაზი მცენარე. თხას უთხრა: „შენი მინდორი მწვანობენ – ტურფად ონები (შჰნ I, 2229, 1).

საშ. ქართ. I. ორთი ή όρϑη – გრამატ. სახეობითი ბრუნვა: „ღრამმატიკოსნი ორთისაგან გენიკისა მიმართ და დოტიკისა ანუ სხჳსა რომლისამე“ (ამონ. 115, 2). საშ. ქართ. II. ორთი ბერძულია, დღეობას ჰქვიან – საბა. დიალექტ. III. ორთი გადასაფარებელი. „მაგით ორთ გააკეთავ?“ (მაჭ.);„ესა ქაშე კარყოლასი ორთია“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ორთი (თ. örtü) სახურავი, ნაბურავი. „ბევრიც აღარ მაკლია სახლში შებარგვას, ორთზე მივიყვანე საქმე“ (აჭარ. ნიჟ.) . ახ. ქართ. IV. ორთი (ბერძ.) ერთეული ვექტორი. V. ორთი გერმ. ჰორიზონტალური მიწისქვეშა მთის გვირაბი – ა. სიხ.

საშ., ახ. ქართ. I. ოროლი ლახვარი, ჰოროლი – ანკანაკი, ორპირი და ბუნგრძელი. შეიქნა აქათ და იქით ცხენის რბევა და ჯირითით და ოროლითა მღერა (რუსუდ. 348, 16). მაშინღა მიუხდით ჩვენ ოროლითა (ი. ტფ. 605, 75, 2). უყრიდეს ოროლითა და ერთმანცა ვერა ცნა ჯობნა (ამირან. 168, 7). როსტომს ჰქონდა ჴელთ ოროლი კირჩხიბი სწლავს ოროლითა (ბეს. 130, 36, 1).[მხედარი] იმავ წამსვე შემოტრიალდა და ოროლით თავის მოპირდაპირის გასაგმირად გამოექანა (შ. დად). შდრ. ძვ. ქართ. ჰოროლი ლახვარი, შუბი – ილ. აბულ. საშ. ქართ. II. ოროლი ორ-ორი. სულ ყველას სხვას იარაღს გარეთ ოროლი ლახტი ეჭირათ (რუსუდ. 305, 26). ამპარტავნნი რომელნიმე იყვნენ საშინელნი ხილვითა, ვითარ უკვე სიმაღლითა ოროლნი მხარნი და ფაჩვნიერნი ყოველნივე (ალექსანდრ. 118, 7). სამთავ მოიღეს ოროლი დოლაბთ ოდენი ქუანია (შჰნ. 183, 1). გარდალეწეს ოროლი ჴრმალი ერთმანერთსა (ამირან. 44, 6). ალიქირუმი თვითოსაგან ოროლი დანგი (კარაბ. 69, 7). ბოჭკასა შინა აწყვია თევზი ესე ოროლი ათასი (ი. ბაგრატ. II, 87, ქვ. 2). რომელ არს კაკულა წურილი ამათგანი წონა დრამისა ოროლისა (ქანან. 91, 12). ახ. ქართ. ოროლი საუბ. 1. ორ-ორ. ჩამოითხოვა თინიამ ოროლი მუჭა ხორბალი (რ. ერისთ.) [ქორი] მუდამ დღე ოროლს იტაცებს, ვეღარ გაუზარდეთ წიწილა (ვაჟა). „აღებულ ფულით გოჭებს ვიყიდი, დავასუქებ და ოროლ მანეთად დავყიდი“ (ი. გოგებ.) 2. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი თითო-ოროლა.შდრ. დიალექტ. ოროლა „აბრეშუმის ჭიის ჯიში გურიაში ძველად;მოჰყავდათ წელიწადში ორჯერ, ყვითელი მომცრო პარკი იცოდა და მდარე ხარისხის აბრეშუმს იძლეოდა“ (გურ. შარაშ.). ოროლაჸ წინდის ნაჭრელის სახეობა – ორი მირგვალი ერთი ფერისაა, ორიც სხვა ფერისა. „ოროლაჸ უბრალოაჸ ნაჭრელ, მეცხვარეთად ვხქსოვთ“ (თუშ. ცოც.)დიალექტ. ოროლობა ხალხის წყვილ-წყვილად სიარული ან საუბარი (ერობაში, საერთო შეკრებაში). ოროლობას ნუღა ღმარებთ, აქათკე იყურეთღა! (მოხ. ქავთ.).

ძვ. ქართ. I. ორღანოჲ იარაღი, ხელსაწყო: „ვითარცა – იგი ხურომან ანუ მაშენებელმან თითოეულისა ჴელოვნებისა ჭურჭელთა ორღანონი ნებისაებრ და განზრახვისა იჴუმინის და არა წინააღმდგომობნ ორღანოჲ იგი“ [A=689 173r 17-24b]. „ორღანოჲ თანამიჰყვებოდის ჴელოვანსა“ [იქვე, 173r, 31-32b] . „შეაგდეს იგი ორღანოსა მას შინა, რომელსა კატაპელტი ეწოდების“ [ler. =24 143v, 4-6]. ძვ. ქართ. I. ორღანო სამუსიკო საკრავი. „სახიობათა მათ წილ და ორღანოთა… ვჰყოფ… ლოცვათა“ (ler. –36, 19r).ორღანო 1. ზოგადად მუსიკალური ინსტუმენტი: „და თანად ორღანოთა და სახიობათა შემმზადებელმან ასწავა მათ მიერ ქებაჲ ღმრთისაჲ ლევიტელთა“ (ფლავ. 7: 12, 3).2. თორმეტსიმიანი მუსიკალური ინსტრუმენტი, რომელზედაც თითებით უკრავენ: „ხოლო ორღანოჲ, ათორმეტთა ჴმათა მქონებელი, იცემების თითთაგან“ (ფლავ. 7:13).3. საბრძოლო იარაღი: „აღმოავსო ხანდაკი სიღრმისათჳს ფრიადისა, მიმღებელი მანქანებათა და ორღანოთაჲ“ (ფლავ. 14: 4, 2). ორღანოჲ 1. მეთოდი, გზა, იარაღი. „ვითარცა აქუნდეს ორღანოჲ, ეგრეთცა საქმე ჴელოვნისაჲ გამოჩნდების“ (ამონ. 38, 25).2. საგანი, ობიექტი. „თითოეული ჴელოვნებთაგანი… უფროჲს სხუათა ჴელოვნებათაჲსა თჳსთა ორღანოთა სახელებსა დასდებს“ (ამონ. 42, 9).საშ. ქართ. საზანდრების ხმითა, ჩანგისა, სამთურისა, ორღანისა, უდისა და ქამანჩისა ალყებით ფრინველნი დაბმულნი იყვნენ (ხორ. 48, 6). ხმა მოუდაბლე ორღანოს, აშიყ-მაშიყად სტვენასა (დ. გურამ. 69, 52). ოსანაებსა ორობდენ ორღანოებით ოხითა (ვახტ. VI, 64, 32). ქრისტიანეთა ორღანონი ჴმოვანობდეს კიდით კიდემდე (ქ. ცხ. II, 131, 27). ჰკრეს ჩანგსა, ბარბითსა წინწილსა და ორღანოსა, მუღნსა და ქამანჩასა, უდსა, თანბურასა (რუსუდ. 433, ქვ. 14). დასცეს მგოსანთა მათ საყვირთა და ორღანოთა (ალექსანდრ. 167, ქვ. 8).ორღანო შდრ. არღანი (შდრ. ბერძნ. ორგანონ „იარაღი“ „ინსტრუმენტი“). მაგრამ შემოსული ჩანს რუსულიდან გაცილებით უფრო გვიან, რუსულში ბერძნულმა ფორმამ ასიმილაციით მოგვცა არგან (ფასმერი, გიგინეიშვილი 2016).ძვ. ქართ. II. ორღანოჲ ორგანო. „ხოლო გუამისა ორღანოთა მათ ასოთა განჭაბუკებასა და საცნობელთა გარეშეთა განვრცელებას თანა შინაგან გონებისა ორღანოთა და საცნობელთა გააფრთხობდა“ (გიორგი მთაწმ. 171, 10-12]. „მრავალნი გუამნი ერთისა ცნობისა ორღანოდ გამოჩნდებოდიან“ [A= 689 169v, 36-38a]. საშ. ქართ. მაიძულებელი გული აღძრავს ორღანოსა გონებისასა (ქ. ცხ. II, 59, 16).

ძვ. ქართ. I. ოხრა «ქავილი», «აღძვრა», ხმა, «ბგერა, ყვირილი, ღაღადი, შფოთი: „შეძრწუნდეს უფსკრულნი დიდძალითა (ქავილითა a) წყლისაჲთა“ (ფს. 76, 18). „იყოს… შეკრებაჲ თესლებისაჲ განკჳრვებითა ოხრისაჲთა“ (ლ. 21, 25). „იყო მეყსეულად ზეცით ოხრაჲ“ (საქ. მოც. 2, 2). „ოხრაჲ ღელვათა მისთაჲ შენ დააცხრევ, a – „აღძრვასა ღელვათა მისთასა შენ დაამშჳდებ“ (Z ფს. 88, 10). „ოხრაჲ ფრიადნი შთამოგორვებულთა ქვათაჲ pb., – „ბგერაჲ განმაკრთობელი და ზულევაჲ კლდეთაჲ“ (O, სიბრძ. სოლ. 17, 18).საშ. ქართ. ოხრა კუნესა, სამწუხარო ხმა;ბნობის ხმა საკრავთა, ანუ ბგერათა უსულოთა (ნ. ჩუბ.).ოხრა გადატ. ქარიშხალი ოხრანი და ღელვა-ტეხილობანი ზღჳსანი ვერ გარდაჴდებიან ბრძანებასა ღმრთისასა (ქ. ცხ. II, 15, 4). ოდეს ოხრასა ოხჭანზე ოხრიდენ ოხა ოხითა,/ ოსანაებსა ოხრობდენ ორღანოებით ოხითა, / ორსტოს ონისემესთან ონოფრეც ოხრობს ოხითა (ვახტ. VI, 64, 31). ხმა რამე ესმა ოხრისა (რუსუდ. 54, 11). გზა ვერ პოვა ჩასასვლელად, გლახ თავს იცა, ოხრა, ახა (ნ. ციც. 189, 3).საშ. ქართ. II. ოხრა ყვითელი წამალი (დ. ჩუბ.). 1. ქუა მურდასანგის გუარი, ხმარებული სამხატვრო წამლად და საღებავადაც (ნ. ჩუბ). [ბერძ. ōchra] იგივეა, რაც ჟანგმიწა.უნდა აქუნდეს ფერადნი სხვადასხვა ფერნი, ესე იგი: თეთრი უმარილი, ანუ ქირიშანი, სინგური,… ოხრა ყვითელი (კალმას. II, 233, 14). ახ. ქართ. ოხრა ოქრა. „ეს კიდევ, ბატონო, ოხრა გახლავს, საღებავი წამალი! (შ. დად.). დიალექტ. III. ოხრა კლდეებით შემოზღუდული დიდი ორმო. დევი მეიყვანა ამ ბიჭმა შახში და ჩააგდო ცოცხლოურა ოხრაში (ამოშენებული დიდი კტეა) და იქიდან ვერ ამოვა, თუ თითვან არ ამეიყვანა (ხიდარი, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. ხარო.

ძვ., საშ. ქართ. I. ოხჭანი ძვ. «ბოლო, დასასრული» (საბა, დ. ჩუბ.).„ვითარ ოხჭანი ყვეს სერობისაჲ მის“ (ღშ. შობ. 186, 35). „ყოვლისა დასასრულისა ვიხილე ოხჭანი“ (ფს. 118, 96). ოხჭნება, უხჭნება «აღსასრული» უდაბნო: „იყოს ყოველი ქუეყანაჲ, ხოლო ოხჭნება (უხჭნება I) ხოლო არა ვყო“ O, – „ოჴერ იყოს ყოველი ქუეყანაჲ, ხოლო აღსასრული არა ვყო“ (pb., იერემ. 4, 27). უოხჭნოჲ დაუსრულებელი: „შრომათა მთ წილ მოუღებიეს სიხარული და მხიარულებაჲ უოხჭნოჲ“ (ხანძთ. 249, 21). „არა გწადოდისა ტაბლისა მისთჳს უოხჭნოჲსა-სასუფეველისა ცათაჲსა“ (ბას. კეს. სწავლ. 9, 15). იხ. აგრეთვე: უოხჭნოება.საშ. ქართ. ოხჭანი (სომხ.) ოხჭანსა შინა სრულიად შეჭურვილი კაცი აღიღო უნაგირისაგან (ქ. ცხ. II, 264, 11). ოდეს ოხრასა უხჭანზე ოხრიდენ ოხა ოხითა (ვახტ. VI, 64, 31).ახ. ქართ., დიალექტ. II. ოხჭანი კუთხ. (რაჭ.) ხელმოჭერილი, პურა-ძვირი ადამიანი.

საშ. ქართ. I. პარი ქართული ანბანის მეთხუთმეტე ასოს სახელწოდება. პასუხი პატიოსანი, პირო, პოეცა პარითა, / პირმშოსა პირველისასა პყრობას პირობდენ პარითა, / პატიოსნისა პარაკთა ბრწყინვალებანი პარითა, პალამნი პავასაკითა პარპანჯობდიან პარითაპარი (ვახტ. VI, 64, 35). საშ. ქართ. II. პარი პირველივით ითქმის – საბა, დ. ჩუბ.ს.-ქართვ. *აპარ- „ძველები, წინაპრები“ (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. II. პარი ლინი პარი სომხურად სამა – საბა. პარი ფერხული: „პარსა მას იტყოდეს“ (რიფს. 171, 36). იხ. შუშპარი. პარით-მემღერი «განცხრომა»: „ესმა ჴმაჲ სახიობისაჲ და პარით-მემღერთაჲ“ C, – „ესმოდა ჴმაჲ სიხარულისაჲ და განცხრომისაჲ“ (DE, ლ. 15, 25). დიალექტ. პარი (სომხ.) ცეკვა, ფერხულის მსგავსი (წრედ შეიკვრება) კარქათ რო შევთვრებოდით, მერე პარს ჩავაბემდით და ვთამაშობდით (დონ.) (მესხ. ფეიქრ.). მერე პარი დააბეს (ხიზაბავრა) (ჯავახ. ბერ.). შვიდი წყვილის ფერხულს წყვილ პარსაც ეძახოდნენ (ჯავახ. ზედგ.).

ძვ. ქართ. ძვ. ქართ. I. პარეხი კლდე გამოქვაბული;შთაპარეხვა ნაპრალში ჩაგდება საბა;კლდის ქვაბი, სადგური – დ. ჩუბ. პარეხი ბუნებით გამოკვეთილნი კლდენი, ქვაბი (თ. ბაგრატ.). პარეხი ნაპრალი კლდეთა შორის;კიბის საფეხური: „შთამოაბა თავი თჳსი პარეხსა მას კლდისასა“ (მ. ცხ. 113r). „ასლვასა მას ჩემს ყოველსა ზედ პარეხსა კიბისასა“ (ლიმ. 127, 3). პარეხი ჩალის, ლერწმის ან ფოთლისაგან გაკეთებული საწოლი. „პარეხსა ზედა წევნ ერთსა ფსჳათსა და ძაძასა“ (მ. ცხ. 86, 30).„რაჟამს ხანძთაჲ იქმნა სახელოვან მადლითა… მას ჟამსა მიძნაძოროჲთ ხანძთად მოვიდა დიდი მეუდაბნოჱ მიქელ მამაჲ, რომელი დაემკჳდრა პარეხთა… და პოვა თავისა თჳსისა სამკჳდრებელი ბერთისა პარეხთა“ (გრ. ხანძთ.). „მოვიდა მუნით (ოპიზაჲთ) მიქელ და აღაშენა უწყებითა საღმრთოჲთა მცირე ეგუტერი და შესაკრებელი მცირეთა ძმათაჲ ადგილსა კლდოვანსა და უვალსა კაცთაგან, რომელსა პარეხ უწოდიან“ (სერაპ. ზარზმ.). ილ. აბულაძე გვაკვალიანებს: ხანძთელის ცხოვრების პარეხთა გეოგრაფიული სახელია, ხოლო სერაპიონის ცხოვრებისა კი საზოგადო უნდა იყოს, რადგან აქ იგი, ან მისი ფუძე, იხმარება არა მრავლობითი რიცხვის ფორმით, რაც, როგორც ვნახეთ, საგნის სახელთაგან წარმოქმნილ გეოგრაფიულ სახელთათვის დამახასიათებელია, არამედ მხოლობითით (პარეხ უწოდიან), ამასთანავე ზარზმელის ცხოვრების პარეხის შემცველი ადგილი, დამოუკიდებლად იმისა, იქნება ის საკუთარი თუ საზოგადო სახელი, საგულისხმოა იმითაც, რომ იქ მოცემულია ამ სახელის მნიშვნელობა ადგილი კლდიანი და უვალი კაცთაგან (აბულაძე II, 1976, 39). ეს სიტყვა შემონახული უნდა იყოს ოკრიბულში დადასტურებულ „ტერასის, კლდის ბუნებრივი საფეხურის“ შინაარსის პარხალ სიტყვაში. სამეცნიერო ლიტერატურაში შენიშნულია, რომ ტოპონიმში პარხალი გამოიყოფა ეგევე ძირი. შდრ. პარეხელი პარხლის საეპისკოპოსო კათედრის წინამძღოლი (ვიკიპედია). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ბარახ – „გამოქვაბული კლდეში“ (ჩუხუა 2008, 452). საშ., ახ. ქართ. II. პარეხი ძვ. გრძელ-ბანჯგვლიანი ძაღლი (საბა). შდრ. farak (თურქ.) ძაღლის ჯიში.დიალექტ. III. პარეხი ძლიერ მოხუცი, სიბერით დაჩაჩანაკებული (იტყვიან აგდებით). კაცი რო დაბერდება ძალიანა, აღარც მუშაობა შეუძლია, აღარც, პარეხი ბებერიაო, ვიტყვით (არად.). ერთი პარეხი დიდედა მყამდა, ყურთ არაფერი ესმოდა (მერ., აგრეთვე ბროწლ., ტყვ., ქართლ. ლექსიკ.). პარეხი სალანძღავი სიტყვაა, იტყვიან მოხუცზე (შდრ. პარეხი ძაღლი ბანჯულგრძელი (ქართლ. ნოზ.). დიალექტ. IV. პარეხი მოძრავი, ცოცხალი, ღონიერი. „ოო, რა პარეხი ღორჯუები დუუჭირავს!“ (გურ. შარაშ.). ზან პარეხი ფარეხი;ეხი, კლდის დიდი ნაპრალი, კიბის საფეხური, მსხვილი თოკი, ფარეხის დიდი ძაღლი;ვეება, დიდი მძლავრი (საზოგ.) (მეგრ. ქობ.).

საშ. ქართ. I. პარკი (სომხ.) მცირე ტომარა ღაზლისა ან ტილოსი პარკი ბამბისა;პარკი ლობიოსი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. პარკი 1. ქსოვილის, ქაღალდის ნაჭერი, ჩანთის მსგავსად შეკერილი ან გაკეთებული;ხმარობენ რისამე ჩასაყრელად, – პატარა ტომარა. [მიწა] მებრძოლს აბრეშუმის პატარა პარკით გულზე ეკიდა (ს. კლდ.). 2. წვრილი ბოჭკოებისაგან შემდგარი ნახვევი, რომელსაც აბრეშუმის ჭია და მისთ. აკეთებენ თავის გარშემო ჭუპრის მდგომარეობაში გადასვლის წინ. პატრონმა გამოხარშული პარკებისაგან წვრილი ძაფი ამოახვია (ი. გოგებ.). 3. პარკოსანთა ოჯახის დამახასიათებელი ერთბუდიანი ნაყოფი. ცერცვის პარკი. – დედაკაცმაც… დაურთო კეტი ლობიოს ხმელ პარკებს (დ. კლდ.). || ზოგჯერ შეცდომით სხვაგვარ ნაყოფსაც უწოდებენ. ბამბა… ბევრ პარკს ისხამს (ი. გოგებ.). 4. პატარა პარკის (მნიშვ. 1) მოყვანილობის რაიმე ორგანული ქსოვილი. კბილების ძირში [შხამიან გველს] პაწაწინა შხამით სავსე პარკები უწყვია (ი. გოგებ.). დიალექტ. პარკა, პარკაი თხელი ნაქსოვის პარკი, ამოყვანილი ყველის შესაწურავად. წელა რო დავიწყი, წინ პარკაი უნდა გეგემზადა (მოხ. ქავთ.).ახ. ქართ. II. პარკი [ინგ. პარკ] 1. დიდი დეკორაციული ბაღი სასეირნო გზებით, სათამაშო მოედნებით და სხვ. 2. რკინისგზისა და ტრამვაის ვაგონების, ავტობუსების… დასაყენებელი ადგილი (მუშაობის შემდეგ). [მგზავრებს] პარკში მიმავალი უკანასკნელი ტრამვაი ჩელუსკინელების ხიდთან შემოხვდათ (რ. გვეტ.). 3. სატრანსპორტო საშუალებათა ერთობლიობა, საერთო რაოდენობა. ამიერკავკასიის რკინის-გზამ,… თავისი პარკი ახალი ელექტრომავლებით შეავსო («ლიტ. და ხელოვნ.»). || მრეწველობის რომელიმე დარგის მექანიზმთა ერთობლიობა. 4. სამს. სამხედროტექნიკური ქონების საწყობი (ჩვეულებრივ, მოძრავი). საარტილერიო პარკი.

საშ. ქართ. I. პარტახტი დანატოვარი და ფრიდონს დარჩა მისეული ქალაქი და სრულ პარტახტი (შჰნ. I, 93, 4). და სხვას პარტახტებს და ადგილებს სარჩლიდენ ერთმანერთსა (სამ. IV, 47, ქვ. 1). მღთისმშობლის ეკლესია აშენდა, ერთი პარტახტიც შესწირეს ხუთის ექვსის კოკისა (სამ. VIII, 128, 11). პარტახტი < სპ. პარტახტ „მიტოვებული“. შდრ. საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. (სპ.) პარტახი, დანტოვარი, ნაოხარი, ოხერ-ტიალი. ერთი პარტახი ტაბატაძისეულ იმისი მიწა-ალაგით მიბოძეთ სისხლშიდ (სამ. IV, 203, 5). ესტატემ კათოლიკეთა ძველ პარტახ სასაფლაოზე გაიკეთა ბინა (რ. გვეტ.). პარტახი მიწა – ვარგისი და ნაყოფიერი მიწაა (ქვ. იმერ. მრეწ. IV, II, 219)საშ. ქართ. II. პარტახტი მჴურვალის სენის მსხო – საბა. ლაქები, გამონაყარი სხეულზე (ჩვეულებრივ, ავადმყოფობისაგან, მაგ., ტიფის დროს). ეს ია პარტახტიანსა და ყუავილიანს კაცსა არ ესმის (იად. 205, 37).

ძვ. ქართ. I. პატრონი «უფალი» მფლობელი: „მოვიდა პატრონი იგი დრაჰკნისაჲ, გინა უფალი“ (მ. ცხ. 166r). „მიჰყიდა ფადლონს, განძის პატრონსა“ (ქ. ცხ. 232, 3). „მუნ არს… მონაჲ პატრონისა თანა“ (A– 92, 385).საშ. ქართ. პატრონი „პატრონი“, „სიუზერენი“. ჩემი პატრონი, ჩემი მამა შენ მოჰკალი (ვისრ. 54, 10). რა ლაშქართა ინადირეს და პატრონი მოითვალეს (ვეფხ. 173, 1). ამის ეტლისა პატრონი და მნათობი ზუჰალი არს (ეტლ. 30, 30, 9). მარტო ვიყავ, არვინ მყვანდა მე ღვთის მეტი სხვა პატრონი (დ. გურამ. 109, 331, 1). მართალი პატრონი ვიშოოთო (რუსუდ. 199, 2). მათ დავანანოთ აქ მოსვლა, არ ჰყვანდეს პატრონ ტერია! (ტფილ. 602, 9). მტერი რას უზამს იმდენსა, რომ ყმა პატრონზე მიიღებს?! (არჩ. 522, ქვ. 8). სად მეგობრობა, სად პატრონისდა ყმობა (ბეს. 146, 25). ახ. ქართ. პატრონი [ლათ. pastrorus მფარველი] 1. ისტ. პრივილეგიური წოდების წარმომადგენელი პატრონყმობის დროს (საპირისპ. ყმა). როგორც მეფე თავის დიდებულ ქვეშევრდომ «ყმების» პატრონად ითვლებოდა, ისე მეფის «ყმები» თავიანთი მხრივ საკუთარი ხელქვეითების «პატრონნი» იყვნენ, ხოლო მათი ხელქვეითნი… ყმებად იწოდებოდნენ. ამ ყმებსაც შეიძლება თავიანთი საკუთარი ყმები ჰყოლოდათ, რომელთათვის ისინი «პატრონები» იყვნენ (ივ. ჯავახ.). 2. ყმებისა და მამულის მქონე, – მემამულე, მებატონე, ბატონი. [თედორემ] იფიქრა, გაბედა, გასწია თავის პატრონთან, შემკრთალმა, ათრთოლებულმა ყმამ ფეხი შედგა ბატონთან (რ. ერისთ.). || ქარხნის, ფაბრიკის, საწარმოს მფლობელი კაპიტალისტურ საზოგადოებაში. «ეს ქარხნები… შემოსავალს აძლევს თავის პატრონებს» (შ. დად.). || გადატ. მპყრობელი, განმგებელი, მბრძანებელი. «თქვენ მოგენიჭათ ჩვენი ქვეყნის პატრონად ყოფნა!» (ი. მაჩაბ. თარგმ.). 3. გადატ. რისამე მესაკუთრე, მეპატრონე, მფლობელი, მქონებელი. პატრონი ძაღლს ხან გაუჯავრდება, კარში გააგდებს… და ხან ისევ დაუძახებს, მოეფერება (აკაკი). || გადატ. რაიმე სულიერი, გონებრივი ან ფიზიკური თვისებების მქონე. ამისთანა თვისების პატრონებს რა საქმეები უნდა მოეკითხოს? (ილია). || გადატ. ოჯახის წევრი თავისი ახლო ნათესავების მიმართ. ახ. ქართ. II. პატრონი [ფრან. ტრაფარეტი, თარგი] 1. გილზის საშუალებით ერთ მთლიანობად შეკრული ტყვია (ჭურვი), საფანტის მუხტი და აალების საშუალება (კაფსული). 2. ზოგიერთ დაზგაში დასამუშავებელი ნივთის დასამაგრებელი მოწყობილობა: მაგრდება დაზგის მბრუნავ ნაწილზე;3. ლამპის პატრონი. – ნათურის ელექტროქსელში შესაერთებელი მოწყობილობა. დიალექტ. პატრონაები თოფის ვაზნები. „ზროხათ გაის ავდგები-დ’ გავამზადებ თოფსა-დ’ პატრონაებს“ (თუშ. ხუბ.).

ძვ. ქართ. I. პაღური კიდობანი: „მაშინ გულისწყრომითა აღივსო მეფე და თქუა მოსხმაჲ პაღურთა დიდთაჲ და თქუა დაკრვაჲ მათი ოთხკერძოვე, და დასხნა ძუძუნი მისნი ფიცართა ზედა პაღურთასა და სამშჭუალნი გრძელნი დამშჭუალნა ძუძუთა ზედა“ [ler =149 26r, 7-16). შდრ. პაღული კიდობანივით – საბა. საშ. ქართ. II. პაღური ცხოვ. ბერძნულად დიდს კიბორჩხალას ჰქვია, რომელსაც ქართულად კარკინო ეწოდების“ – საბა. პაღური პანღური – დ. ჩუბ. საშ., ახ. ქართ. III. პანღური, პაღური, პანჩური უკანიდამ მუხლის კვრა ანტ. 4-16 – დ. ჩუბ. თუ ამას ავად ვამბობდე, პაღური ამომკარია (დ. გურამ.). ჩემთა ყმათა წინ მიმასწრეს, პაღური ჰრეს დუმაშია (არჩ. 338, 740, 40). პაღურით კარში გამოაგდეს (ი. ბაგრატ. 454, ქვ. 7). უჩემოდ რომ კარს მიადგე, პაღურით გამოგისტუმრებენ“ (შ. დად.).შდრ. პაღურისაგან ნ-ს განვითარებით პანღური. ეს მოურავს ეწყინა და ერთი პანღური ამოაკვრევინა (სამ. VIII, 114, ქვ. 8).

საშ. ქართ. I. პაშტა ერთი ქრთილის მარცვლის წონა – საბა. და გოჯი ოთხი ქერი არის. ორი ქერი ფრჩხილი არს;ათი ქერი დანგი არს. დანგისა მესამედსა პაშტა ჰრქუიან (ფანასკ. 420, 11).პაშტაჲ მცირე: „პაშტაჲ წააგო საშენსა შინა წმიდისა… გიორგისსა“ (A=85 352, 2-3).ძვ. ქართ. პაშტა. უპაშტაკჱსი: „იყო ადგილი იგი უპაშტაკჱს მოგზაურთათჳს ფრიად“ (საკ. წიგ. II, 106, 8). საშ. ქართ. პაშტა სხვადასხვა სინტაგმებში დასტურდება:პაშტა წყალი: მუნამდის ქუიშათა ზედა პაშტა წყალი დაედინების (ვისრ. 200, 3).პაშტა საჭურჭლე: ნუ წააგებ საჭურჭლესა უსაქმოდ ცუდისა საქმისათუის, ამით რომელ დიდსა ჭირსა ჰნახავ და პაშტასა საჭურჭლესა უსაქმოდ გაანქრევო (ვისრ. 56, 15). პაშტა ხანი: დავაგდე მზღვარი ინდოთა, მევლო პაშტაი ხანია (ვეფხ. 421, 2).პაშტა ხანს მერმე ასეთს სახლში გავედით, რომ დიდი და პატიოსანი სახლი იყო (რუსუდ. 281, 28). მას უკან არვის ჩაეცვა, იყო პაშტაი ხანია (შჰნ. I, 940, 2). და მერმე პაშტას ხანსა თვალები თბილის წყლის ორთქლზედა დაიჭიროს… და მერმე ეს უკანა კარ გამოქცეული ადამიანი პაშტასა ხანსაწელთამდისი ამა წამლებშიგა ჩასვან (იად. 442, 20.) ქეგლში ძვ. კლასიფიკაციითა მითითებული პაშტა 1. ძვ. ერთი ქერის მარცვლის წონა (საბა). 2. პატარა, ცოტა. [ჭაბუკი] წავლო პაშტა ადგილი, მოსამსახურეთ უთხრა: თქვენ წადით, მე ნუ მელიო! (საბა).დიალექტ. პაშტა „კარგა დიდი, ბევრი“. გვხვდება შემდეგ სინტაგმებში:პაშტა წყალი: ემ სოფელში ბრინჟ, წყალ პაშტა არის (ინგ. ღამბ.). პაშტა ქალი: მანდედან წამომიყვანეს პაშტა ქალი მეო (ხალხური) (ჯავახ.ზედგ.). პაშტა მანძილი: პაშტა მანზილი გაივარეს, წინ ყურდღელი შაჰხთო (ინგ. ასრათ.). პაშტაი მეჲვა:,,პაშტაი მეჲვა მოიდა წრეულ“(იმ., ჩვენ. ფუტკ.).გვხვდება ზნისართის მნიშვნელობითაც: პაშტაი ბევრჯერ „პაშტაი წასულა ბათომ“ (ი., ჩვენ. ფუტკ.).შდრ. აგრეთვე „ბევრი ლაპარაკის “ მნიშვნელობის პაშტა-პაშტა (ჯავახ. ზედგ.) და პასტა-პასტა (ქართლ. ლექსიკ.).იუსტ. აბულაძეს პაშტა დაკავშირებული აქვს სპარსულ „საკმაო, ბევრის“ აღმნიშვნელ ბეს-თან (იუსტ. აბულაძე 1916, 823). თვით ქართული სიტყვა პაშტას მნიშვნელობა –,,ბევრი, საკმაოდ ბევრი“, საბოლოოდ გარკვეულია და დადგენილია ა. ჩიქობავას მიერ (ჩიქობავა 1966, 334-345).ვეჭვობ, რომ პაშტა 1. „მცირე“, „ბევრი“, საკმაოდ დიდი“ და პაშტა „წონა“ ერთი წარმომავლობის სიტყვებია.ძვ., საშ. ქართ. II. პაშტა მსახური. მისცნა ლიპარიტ პაშტანი (ქ. ცხ. IV, 147, 17).შდრ. პაშტნი მსახურნი. მისცა ლიპარიტ პაშტნი (ანასეული და მარიამისეული ნუსხა). ილ. აბულაძის კვლევის თანახმად პაშტი ირანული წარმომავლობის სიტყვაა და იგი სომხურიდან ჩანს ქართულში დამკვიდრებული (აბულაძე 1976,106-108).

ძვ. ქართ. I. პეპელი «პეტალი», «ნაქურთენი»: „დასდვა ვარშამაგსა მას ზედა წინაშე პირისპირ პეპელი იგი ოქროჲსაჲ“, O – „დასდვა მიტრასა ზედა პირით კერძო მისსა პეტალი ოქროჲსაჲ“ (G, ლევიტ. 8, 9). „შეჰქმენ იგინი პეპელად ჭედილად, გარემოსადებელად საკურთხეველისა“ pb., – „ყვენ იგინი მაქურთენად ჭედილებად, გარემოსადებელად საკურთხეველისა“ (G, რიცხ. 16, 38). ახ. ქართ., დიალექტ. ცხენის რახტზე ჩამოკიდებული ლითონის ჯღარუნა სამკაული. ცხენზე გაწოლა, გადახრა, რახტის პეპლების ჟღრიალი (რ. ერისთ.).პეპელი (1) თ. ღილი, ფოლაქი პეპელი – ა. შან. პეპელი გატეხილი ცელისთვის დასაკრავი რკინის ფირფიტა. ამაშინ სადა-ღ წამიხოლ, რო დაგჭირდების ჩემ ჴელი, ვითამ სად მეხვეწებოდა: „ცელსა-ღ დამიკარ პეპელი“ (ხევს. ჭინჭ.). პეპელ ღილი. კარგაჸ აღვირებ ხქონდ, სუ ვერცხლის პეპლებიან (თუშ. ხუბ., ცოც.). პეპლები „პეტლები“: ერთი მხრივ, ფუძეთა ფონეტიკურმა სიახლოვემ, და, მეორე მხრივ, მათ მიერ აღნიშნულ საგანთა გარეგნულმა მსგავსებამ განაპირობა, ალბათ, ეს ცრუ ეტიმოლოგიური გარდასახვა: „კარი ახლა რკინის პეპლებზე გვიკიდია“ (იმერ. მივლ. მას., სოფ. ჭალა;ჩხენკელი, 1988, 99). ახ. ქართ., დიალექტ. II. პეპელი პეპელა. მაშ, რად მინდა პეპელი, უგნურად თავის მკვლელი? (აკაკი). პეპელი ბალახი ანუ ბაღლინჯოს მსვრელა (ი. ბაგრატ.). პეპელი ცხვრის ღვიძლის პარაზიტი;ამ პარაზიტისაგან გამოწვეული ავადმყოფობა. ცხვარს თუ პეპელი გაუჩნდა ფილტვებში, წამლად ხმარობენ ბალბას და მარილს (მ. ბალ. ნ. მაკალ. 59) – ალ. ჭინჭ. პეპელი ცხვრისა და თხის ავანტყოფობაა, ღვიძზე თლა პეპლებივით აქ (პირველი სვირი) // თავის ტვინს აზიანებს. პეპელი როცა აქ ცხვარს ან თხას, თავის ტვინში შეეჭრება მატლები (ბორითი ზ.-იმერ. ძოწ.). აგრეთვე პეპელი (ფშ. ხორნ.). მსუბუქი რამ. „ჩუენ ცხუარსა პეპელი გუუჩინდა და დავკალით“ (თ. ქ.). „მაგას არ ვზიდავ, პეპელია“ (ინ. „პეპელი გუუფრინდა“ ინ.). პეპელათ მსუბუქად, თავისუფლად. „პეპელათ ადექ, ხომ?! (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). 1. პე-პელ ¬*პერ-პელ გაორმაგეულია ძირი პერ, შდრ. სვ. ლი-პერ „ფრენა“ (ერთელიშვილი 1980, 161). 2. ს.-ქართვ. *პერპელ- „პეპელა“ (ჩუხუა 2017).

ძვ., საშ. ქართ. I. პეტი: პეტობაჲ „მთავრობა“: „ერთი ფლობილებაჲ, ერთი ჴელმწიფებაჲ, ერთი პეტობაჲ“ (შატბ. 293, 40). ქალაქპეტი (სომხ.) ქალაქის თავი. უფროსი: „აღტეხეს ერი იგი და ქალაქპეტნი იგი სიტყჳათა მით“ (საქ. 17, 8) – კ. დან. პეტი: ქალაქის პეტსა ერთი მსუქანი თოხარიკი კარაული ყავს (ქილ. 667, 21). ლომიც ასრე დაემონა, ჩავაგდო ქალაქპეტი რა? (არჩ. 365, 854, 4). საბა პეტს სომხურ სიტყვად მიიჩნევს. პეტ ხელმწიფე, მონარქი = ჩრდ. ფალ. *პეტ ფორმიდან სხვა ირანულ ენებშიც დასტურდება (აჭარიანი IV, 74). გადატ. სული წრფელი, სული პეტობისაჲ (იქვე 295, 7). საშ. ქართ. II. პეტი ქირშანი – თეთრი სამხატვრო წამალი – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. III. პეტი (მ) ფრინველია – საბა, დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. პეტაკი ერთგვარი თევზის ბადე – საბა, დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. პეტაკი სპეტაკი – დ. ჩუბ. დიალექტ. III. პეტაკი რაიმე ნიშანი სახეზე, ნაიარევი. „ნაჴმლევი შუბლზე პეტაკად აჩნდა“ (მოხ. ქავთ.).

ძვ. ქართ. I. პინა, პინასი;„პინა ბერძნულად და პინასი ქართულია, სადაფსა ჰგავს და გრძელია“− საბა. „პინასნი და აკალიფადნი, ვითარ გრძნობადნი ხენი, შეჰმზადნა, რამეთუ ძიროან ყვნა იგინი შორის ზღჳსა, მსგავსად ნერგთაჲსა, და ვითარ შეშაჲ, კეცი გარეშემოსდვა მათ“ (ბუნ. კაც. 9, 11). „ვინაჲ ზრდიან პინანი ზღჳსანი მატყლსა მას ოქროჲსასა, რომელსა-იგი ვერვინ ღებილის მღებვრათაგანმან უძლო მიმსგავსებად აქამომდე“ (ექ. დღ. 88, 23). „აბრეშუმსა გამოიღებს მატლი უნდოჲ და პინაჲ ზღჳსაჲ უცხო სახესა მკედსა გამოიღებს“ (გიორგი მთაწმ. 207, 9).როგორც ირ. ქერქაძე შენიშნავს ამ მოლუსკის ნიჟარა სამკუთხედის ფორმისაა, მაღალი წიბოთი, ნიჟარის ზედაპირი დაფარულია ფირფიტებით, რომელთა განლაგება სახურავზე კრამიტების განლაგების მსგავსია. პინა ბერძნული სახელია ამ მოლუსკის −ή πίννα (ქერქაძე 1974, 196). პინა [ლათ. pinna < ძვ-ბერძ. Πίνος ჭუჭყიანი] მოლუსკების გვარი. ძვ. საშ., ახ. ქართ. II. პინა, პინაგი შუშის ჭურჭელი. პინა ცოტად შიარხიონ (იად. 104, 38). ჯიმშედის ჯამს ვით ედრების ხისა პინა მოთვალული (ქილ. 869, 2). საბასთან „დიდი ჯამის შინაარსით დასტურდება როგორც პინაკი, ისე პინაგი და პინა. ნ. და ნ. ჩუბინაშვილები კი უთითებენ მის წარმომავლობასაც. პინა, პინაკი (ბერძნ. „დიდი თეფში ხისა“.). პინაკი თეფში: „გარეშე სასუმელისაჲ და პინაკისაჲ განსწმიდით“ (ლ. 11, 39). „ტასტები და პინაკები იგი და საგლელნი ოქროჲსაგან რჩეულისა“ (O, III, მფ. 7, 50).პინა 1. დიდი ჯამი. კოხტა ქალმა დამპატიჟა დო დამიდო პინაზედა (ხალხ.);რამდენიმე პინა უნაბი დიდი შესამატი არ იქნებოდა ოჯახისთვის (ვ. ბარნ.). გვერდით ეგდო ძველი თოხი, ნაგუბარ წყლით სავსე პინა (გ. ლეონ.). 2. სასწორის თეფში. რა დასწორდა სასწორზედ პინა, უფალი პინას ზედ ადგამს ფეხსა (ილია).დიალექტ. დიალექტებში სხვადასხვა წარმოებით გვხვდება პინა, პინაკ – ფუძიანი სიტყვები: პინა 1. ჯამი (კარტოფილს, ხინკალს) საწურით (ქაფქირით) ან ციცხვით ამოიღებენ პინაში (ალგ. ქართლ. სალარ.). 2. ხის ჭურჭელი, საწყაო. ორი კოდი ერთი პინა არი, რომ გავრიგდით, ორი პინა სიმინდი მოგვიწია (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.). 3. რძის შესაგროვებელი ტაშტი. ნახევარფუთიანი ხის საწყაო;პურის საზომი ერთეული (მთ. კაიშ.). 4. სპილენძის დიდი გობი („ტაშტი“), რომელზედაც ახლად მოწველილ რძეს ასხამენ ხოლმე წანაღბვამდე. ნაღებს სარძევე ქვაბში აგროვებენ, მოხდილ რძეს კი შეაყველებენ (ფშ. ხორნ.). 5. ჭურჭელი, ხის კასრი, რომელიც საწყაოდაც გამოიყენება: ჩადის 18 ოყა. ზოგან პინა ათოყიანია. არის ნახევარპინაც, როგორც ჭურჭელი დ საწყაოს ერთეული ერთ კოდ... მიწაზე 5-6 პინა ხორბალი თუ მოვიდა (თ. სახ.). უწინ პინობით ვიცოდით გამორწყვა. მარითის ხეობის სოფელ ოლდაურში მეხარეს 2. უღელ ხარში ერთ პინა სიმინდს უხდიდნენ (აჭარ. ნიჟ.). პინა 1. საფლავის ქვაზე (თავის მხარეს) ამოჭრილი პატარა ღრმული. საფლავის ქვაზე ვიცით პინები, ვითომ წყალი ჩადგეს შიგაო, მოვა ფრინველი, დაჲლევს, მადლი არისო: პინა ორი უნდა ჯვრის გვერდებში (მეჯვრ.). 2. იგივეა, რაც პინეული. კვერეული. ერთი პინა ყველი არი (ერედ.). აგრეთვე (ქემ. ქართლ. ლექსიკ.). პინა ხის ჯამი, ჩვეულებრივი ჯამის ტოლა (მესხ.-ჯავახ. ლეონ.). პინა ძირითადად მარცვლეულის საწყაო იყო (აჭარ. სურმ. VII, 13). ზან. პინა (სასწორისა);დიდი ჯამი (ლიტრამდე ტევადობისა) (მეგრ. ქობ.).

საშ. ქართ. I. პირატი ზედ. პირატი პირველით უმაღლე – საბა. იხმარების უაღრესობითად: უპირატესი. უპირატესი მღვდელთ-მთავარი. პირატება პირველს ხარისხს ვაძლევ. პირატობა უპირველესობა, უფროსობა ვისზედმე – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. პირატი [ლათ. pirata, ბერძ. peiretes] იგივეა, რაც მეკობრე. პირატობს მეკობრეობს. პირატობა მეკობრეობა – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. პლანი (ლათ.) გეგმი, მოხაზულობა შენობისა – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. დაშორებულობის მასშტაბი, ხარისხი. მაგ., წინა პლანი. უკანა პლანი. 2. წიგნ. რისამე განხილვის, აგების, რამესადმი მიდგომის ხერხი. მაგ., შედეგების შეფასება ფართო პლანით. საკითხის განხილვა თეორიულ პლანში. 3. კინემატ. გამოსახულების მასშტაბი კადრში. მაგ., საერთო პლანი, მსხვილი პლანი. 4 (კინემატ.) მიზანსცენების განლაგება კადრის სივრცეში – მ. ჭაბ. დიალექტ. პლანი ნაწილი. სამ პლანათ გაყვეს ეს ჯარი (ჯავახ. მარტ.). შდრ. პლანინაჲ საძოვარი. მივეც კუალად ციხეცა ვანსკაჲ ახალციხითურთ ვრისით… და პლანინაებითა და ყოვლითავე ზღვრითა (პეტრ. ტიპ. 2-3).ახ. ქართ. II. პლანი ფსიქოაქტიური (ნარკოტიკული) საშუალება.

საშ. ქართ. I. პრასი კურო, ბუღა, დაუკოდავი ხარი – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. პრასი / პრასა (ბერძ.) პრასა გარეული. პრასიანი – დ. ჩუბ.პრასა porrum: „ვჭამდით… პრასასა და ხახუსა და ნიორსა“ (G, რიცხ. 11, 5). შდრ. პრასინა (ქართლ. ალ. მაყ., იმერ. გაჩ.). პრასის წყლით დაგორგალე და ორის პრასისი წონა შეასვი თბილის წყლითა (ქანან. 69, 27).პრასი (იმერ.) პრასა. ქალმა მოლზე დააწყო… ოხრახუში, პრასი, წიწმატი (ნ. ლორთქ.) [თხებმა] პრასი და ნიახური სულ გადახრეს (გ. წერეთ.). ქართ. პრასი : ზან. პურასქ-ია // პროსქია (ჩუხუა 2000-2003).

საშ. ქართ. I. პროტი 1. „ცხოველთ ზურგი (საბა). შდრ. პურტი ნეკნების ქვემოთა გვერდი ფენთხი (ქიზ. მენთ.). ს. ქართვ. *პუსთ- „ნეკნები, კიდურები“ > ქართ. პურტ-ი > სვან. პშდ || პშდ > პშტ (ჩუხუა 2000-2003). ძვ. ქართ. II. პროტი მამასახლისი მონასტრისა – დ. ჩუბ. პროტი არქიმანდრიტი ათონისა: „არცა პროტი, არცა სხუანი მამასახლისნი… არარას იქმოდეს“ (ი. -ე. 41, 29). დიალექტ. III. პროტი ხერხი. „ეი რაცხა ძველი პროტი არი, მარა ჩვენ ხანდეხანდე ვიყენეფთ“ (საჩინ. შარაშ.). პროტი პროტიალი მოგონებული ანუ მოჭორილი ამბის თქმა (გურ. ჭყ.). პროტი მოგონილი ამბავი. – მაი არ იქნება მართალი, მოპროტვიდა ვინცხა (რაცხ. გურ.). შდრ. პრუტუნი სულელური, დაუკვირვებელი ლაპარაკი. „პრუტუნობს წაღმა-უკუღმა“ (გურ. ჟღ., საჩინ. შარაშ.).

ახ. ქართ. I. ჟაბო [სპარ. შაბ ბუი «ღამის სუნი»] [Cheiranthus cheiri] ბოტან. დეკორაციული მცენარე ჯვაროსანთა ოჯახისა;აქვს ლამაზი, ხავერდოვანი, ყვითელი ყვავილები;მოჰყავთ ქოთნებში, ზოგჯერ ბაღებში. შდრ. მართური ბალახი შაბუ (თურქ.) – საბა. ახ. ქართ. II. ჟაბო [ფრან. jabot] 1. ისტ. მამაკაცის პერანგის საყელოზე მოვლებული ბაფთა ან მარმაში;ხმარობდნენ XVIII საუკუნეში. შემოვიდა… ახალგაზრდა კაცი… ღიაფერის შარვალსა, მაღალ ჟაბოსა და წაბლისფერ ფრაკში გამოწყობილი (ი. აგლ. თარგმ.). 2. მარმაშის ან მსუბუქი ქსოვილის გასაწყობი ქალის ზედატანზე ან კაბაზე.

ძვ., ქართ. I. ჟამი «დღე», საათი, სეზონი;დრო: „აღივსნეს ჟამნი შობისი მისისანი“ DE – „აღივსნეს დღენი შობისანი“ C (ლ. 1, 57). „სიგრძჱ ჟამთაჲ და წელნი ცხოვრებისანი (O, იგ. სოლ 3, 16). „საყჳრმან… ჴმა-ყვის ჟამსა ბრძოლისასა“ (მ. სწ. 17, 37). საშ. ქართ. ჟამი: წავიდა იგი ჟამი და დღე (ვისრ. 282, 28). წვიმა მოჰხდების ექვსის კვირით დღისითა, ღამით, წუთით, ჟამითა შეუწყვეტელად (დ. გურამ. 290, 519, 3). რაჲ არს ჟამი, ანუ საათი, ანუ რაოდენად განიყოფების ერთი უკვე ჟამი? იოანე: ჟამი ანუ საჟამო, გინა საათი, არს ხელოვნებით ქმნილი რაჲმე, რომელიც განმართვის ძალით მოძრაობს იგი შეწევნითა ზამბარაკისა და სხვათა ჩარხთათა (კალმას. 160, 1). ახ. ქართ. ჟამი ძვ. დრო, ხანი. „ეს დრო და ჟამი ცვალებადია!“ აკაკი). „წადი, კობავ, აჩქარდით, თორემ ვინ იცის, რა ჟამი მოვა!“ (ა. ყაზბ.). 2. ძვ. საათი [მეფემ] დღესა ერთსა გახსნა სამნის სალარონი და უხმო ყოველსა საბრძანებელსა, რათა ყოველმა… დიდებულმან, გინა გლახაკმან ათორმეტსა ჟამსა, რაცა ეძლოს, წარიღონ (საბა). დიალექტ. ჟამ არის დღეს დილიდან ხვალ დილამდე იტყვიან: „სამ ჟამ, ოთხი ჟამი ვიყავიო. ე. ი. სამი-ოთხი დღე-რამე დავრჩიო (თუშ. მრეწ. IV, III, 1989, 186, სქ. 93).როგორც ძველ ისე ახალ ქართულსა და მის დიალექტებში ფართოდაა გავრცელებული ჟამ-ფუძისაგან ნაწარმოები როგორც სახელური, ისე ზმნური ფორმები სხვადასხვა სემანტიკით. დავასახელებთ ზოგ მათგანს:მეჟამე, მჟამობელი მგალობელი: „მეჟამეთაგანი იყო წმიდისა ღმრთისმშობელისა ეკლესიისთაჲ“ (ლიმ. 29, 32). უჟამოდ-მჭამელი ავმუცელა. „მარადის მომთრვალეთათჳს და უჟამოდ-მჭამელთა“ (შიში ჴამს) (მრთ. C, ოქრ. -მარხ. და იონ.).უჟამო დროით განუსაზღვრელი, მარად არსებული (ღმერთის ეპითეტი) (საეკლ. ლექსიკ.). ჟამნი ეკლ. ზოგიერთ საეკლესიო ლოცვათა (მწუხრის, ცისკრის და სხვ.) კრებული. ჟამნი არ ვიცი მე სრული (ვაჟა).ჟამდება ძვ. 1. ჟამი, დრო დგება. საღამო ჟამდებოდა (დ. კლდ.). 2. მწიფდება. ნაყოფი… თანდათან ჟამდებოდა, მოსაწყვეტად მოიწეოდა (ვ. ბარნ.). დაუჟამები უმწიფარი, მკვახე (ხევს. ჭინჭ.). ჟამი და უჟამო: ჟამსა და უჟამოს ყოველ დროს. „შენ ბედი’ დავლათ დააჴმარველთაცა’ შინაც, ჟამსაცა-დ’ უჟამოსაც, ღმერთი შენს ბატონობას გაუმარჯვებს“ (ალ. ოჩ. კალენდ. 175, 36) – ალ. ჭინჭ. 1. პ. ინგოროყვას აზრით ჟამი გვხვდება ქართულში, მეგრ.-ჭანურში, პარალელები აქვს სხვა კავკასიურ ენებშიც. ეს სიტყვა გვხვდება სომხურშიაც. იგი არ არის ინდოგერმანული ძირის სიტყვა და ამის მიხედვით იგი სომხურში ან პირდაპირ ნასესხებია ქართულიდან, ანდა ეკუთვნის ქართულ-კავკასიურ ენათა საერთო ძირითადს საუნჯეს, იაფეტურ ფენას. ტერმინი ჟამი ქართულში ნიშნავს ზოგადად დროს, ვიწრო მნიშვნელობით საათს. პირველადი მნიშვნელობა კი სხვა ყოფილა, კერძოდ, აღნიშნავს 30-დღიან წრის, ე. ი. მთვარის თვისა (ინგოროყვა 1929-1930).2. არაბულ-სირიული… ზამან ქართულ – სომხურში დამკვიდრდა როგორც ჟამი იუსტინე აბულაძის განმარტებით, «ჟამი – (სომხ.) žam ჟამ – დრო, საათი» (აბულაძე 1934, 606).3. მზ. ანდრონიკაშვილის აზრით ამ სიტყვის წარმომავლობა უცნობია (ანდრონიკაშვილი 1966, I, 214, 260). გამოთქმულია მოსაზრება ჟამი ხომ არ მომდინარეობს ბჟამ’საგან ნ-ს დაკარგვით: ბჟამი > ჟამი „მზიანი“ (მეგრ. IV, ქაჯ.).ს.-ქართვ. *ზემ- „დრო, ახლო ქართ. ზმ-, ხანდაზმა, ხანდაზმული ზან. (მეგრ.) ჟამი, ხანი (ჩუხუა 2017). ეჭვი მიჩნდება, ჟამი წარმომავლობით ხომ არაა საერთო ქართველური წლის, დროის აღმნიშვნელ *ზა- საგან მომდინარე, შდრ. ზაფხული, ზამთარი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990). და პირიქით ხომ არაა *ზა > ზამან. ამასთან ერთად არ გამოვრიცხავთ ამ ენებიდან ქართველურ ენებში მის მეორეულ სესხებასაც. ახ. ქართ., დიალექტ. II. ჟამი „კაცის მკვლელი“ – საბა.აღსანიშნავია, რომ კლასიკურ სპარსულში zamān – „სიკვდილი“-ს მნიშვნელობით დასტურდება (ქაზემი 2008, 137).ჟამი შავი ჭირი. ორი მოწიფული შვილი ჟამმა მოუკლა [თანდარუხს] (ნ. ლორთქ.). მოვიდა ხმა: ჟამი შემოსულა ბარში, შავი ჭირი უკურნებელი (ვ. ბარნ.). ვინ იცის, იქნებ ჟამი სჭირთ და ჩვენს არ დაგვხოცოს (ე. ნინოშ.). 2. საუბ. უჟმური, პირქუში ადამიანი. ჟამიანი ჟამით, შავი ჭირით დაავადებული. ჟამიანის დედა გამოვარდნილიყო ქუჩაში (კ. გამსახ.). ამ მნიშვნელობის ჟამ-ფუძით ნაწარმოები სიტყვებიც უხვად გვხვდება დიალექტებში. ჟამიანობა ჟამის, შავის ჭირის ეპიდემია. ვის არ ახსოვს, …რა საშინელი კვალი დატოვა ჟამიანობამ ამ საუკუნის დასაწყისში (ნ. ნიკოლ.). მოჟმე / მოჟამე დროის შემრჩევი;ჭირის მომცემი, სენის შემყრელი, მტერი. „მე ხო ჩემი თავი მოჟმე არ ვიყავ, რო ძალათ მექნა, კაცო?“ (ქიზ. მენთ.). ჟამი შავი ჭირი;გადატ. ძალზე უსიამოვნო, თავის მომაბეზრებელი ქალი. ანდაზა: „ფანციფუნცი გაცვდება, ჟამი სახლში დარჩებაო“- იტყვიან ულამაზო და ავ პატარძალზე (ქიზ., მენთ.). ჟამი 1. ნაღველი, დარდი, ტკივილი. 2. მოურჩენელი ჭირი, სიკვდილი. „ჟამი აქ ბუკზე, ვერ დეელაპარაკები“ (ად.). 3. წყევლის ფორმულა. „ჟამი შენ თავზე, შენ არ გასახარებელო“ (ად.). „რას ლაპარიკოფს ამდენსა, ჟამი შეჭმული ეგა“! (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ჟამ შეუბრალებელი ვინმე, საშიში რამ. რაჸ ჟამსავით დეჸრიავ, იციან ხალხს რო ვინ დეჸრევა-დ აწიოკებს“ – რა ჟამსავით დაერიაო, იტყვიან ხალხს რო ვინმე დააწიოკებს (თუშ. ცოც.). ჟამნი ცრურწმენით შავი ჭირის გამავრცელებელი მავნე ანგელოზები. ჟამნი ხევსურების რწმენით ღვთიდან მოვლინებული რაღაცა ფარულად ხალხის მხოცველები იყვნენ… მშვილდ-ისრები ჰქონდათ, ვისაც ესროდნენ, მას კლავდნენ (ეთნ. კალენდ. 37, 438) – ალ. ჭინჭ. აგრეთვე (თუშ. ცოც.). ჟამის კვირა შავი ჭირი. ძვ. ცრურწმ. უქმე ყველიერის წინა კვირას ღვთაებრივი მოვლენის შავი ჭირის წინააღმდეგ სალოცავად (მოხ. ქავთ.). როგორც მეგრულში ისე სვანურში ხშირად დასტურდება ამ მნიშვნელობის ჟამ – ფუძიანი სიტყვები: ზან. ჟამი იგივეა, რაც უჩა ჭირი – შავი ჭირი (მეგრ. IV, ქაჯ.). ჟამ ჭირი (სვან. თოფ., ქალდ.).

საშ. ქართ. I. ჟირი, ბჟირი ან ჯირი, ორპირად მოქნილი ტყავის და მისთანათა – ნ. და დ. ჩუბ. ჯირიმი ცხენის მოსართავი გულის თასმა – ნ. და დ. ჩუბ.საშ. ქართ. II. ჟირი საკრავთ ძალი მსხირპანესა და ბოხს შუა – დ. ჩუბ. ცხადია, რომ ჟირი და ზილი სხვა და სხვა მნიშვნელობისა და წარმოშობის სიტყვები უნდა იყოს. ზილი ხომ მართლაც ირანულია, ჟირის სადაურობა კი გამოურკვეველია, მაგრამ, თუ იმ გარემოებას გავიხსენებთ, რომ ჟირი, როგორც დავრწმუნდით, მეორე, შუალედი, ძალი იყო, თანაც თუ გავითვალისწინებთ, რომ ძალების, ლარებისა და სიმების სახელები ან დაჭიმულობის ოდენობისა და ბგერითი თვისების, ანდა რიგობითი ადგილმდებარეობის მაუწყებელი ყოფილა, მაშინ ჟირიც ერთ-ერთი ამ სისტემის ტერმინთაგანი უნდა იყოს. რაკი პირველი სისტემის არავითარი ნიშანწყალი ამ სიტყვას არ უჩანს, ამიტომ ბუნებრივია, რომ აქ მეორე სისტემის ანარეკლი ვეძიოთ. მართლაც ჟირი მეგრულად ორსა ნიშნავს… ამიტომაც საფიქრებელია, რომ შუალედი ძალის სახელი ჟირი თავდაპირველად სწორედ მისი რიგობითი, ადგილმდებარეობის აღმნიშვნელი უნდა ყოფილიყო (ჯავახიშვილი 1990, 293).ახ., საშ. ქართ. ჟირი ესე არს შაქარი (შაქრისა A), ანუ თაფლ–წყალი, (+ ანუ ვაჟინა Z – საბა. ჟირი, ჟარი. თხელი შაქარწყალი ან თაფლწყალი, ვაჟინი – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. IV. ჟირი უგულო ფეტვი და მისთანანი – ნ. ჩუბ. შდრ. ბჟირი უგულო ფეტვი და მისთანანი – საბა.

ახ. ქართ. I. ჟოლი 1. ჟოლო. წითლად დაბრაწული მარწყვი, ჟოლი და შავად დამწიფებული მაყვალი შემოგვაჭყეტს თვალებსა (ი. გოგებ.). 2. (თუშ.) იგივეა, რაც მოცვი. 3. აჭარ. იგივეა, რაც ბჟოლა. ბარის ჟოლი მოცვი (Vaccinium myrtillus) არჩევენ ჟოლს ბარისას და მთისას. ბარის ჟოლს მარცვლები წვრილი აქვს და მთის ჟოლზე უფრო მაღალზე იზრდება., ვიდრე მთის ჟოლი. „ნინ, ჲაქაღ მოდი, ჟოლ არ გინდაჲ?“ (თუშ. ხუბ.).შდრ. ჟოლა «თჳთმავალი ლეღოვანი»: „ვითარცა ჟოლა, რომელი მინდორთა ზედა სიმრავლითა არს“ pb – „(მისცა)… ვითარცა თჳთმავალი ლეღოვანი ველსა სიმრავლითა“ (O, III, მფ. 10, 27).ახ. ქართ. II. ჟოლი: ფუტკრის ბარტყი რამდენიმე წუთის შემდეგ, როგორც ფუტკრის ჟოლი თავის დედას მისდევს, ისე ეს ხალხი აღმასკომის თავჯდომარეს მისდევდა და ზოგიც წინ უსწრებდა (ს. შანშ.).ჟოლი ნაყარი, ფუტკრის ბარტყი ახალ გეჯაში ან სკაში რომ გადადის (ქიზ. მენთ.).ერთხელ გეჯამ სამი ჟოლი გამოუშვა (ქიზ. მრეწ., IV, II, 11). ქართულ (ქიზიყურ ჟოლ- ძირს კანონზომიერად შეესატყვისება კოლხური (მეგრული) ჟურ- (< *ჟორ-). გასარკვევია ამ ფორმებთან სვანური (ბალსქვემოური) შალუ, შალუ „მამალი ფუტკარი“ ფორმების მიმართება (კელაურაძე 2013, 15). დიალექტ. III. ჟოლი თუთა. „ბეთმეზს ჟოლიდანაც მადუღებთ ჩვენ“ (იმერ. ბჟოლა, გურ. ბჟოლი). ჟოლის ჟვერი თუთის ფოთოლი. „ამტენი ყაჭი, რომ აშენე, ქალო, რაფერ უნდა თავო ჟოლის ჟვერი!“ (აჭარ. ნიჟ.). შავი ჟოლი (|| შავკაკალა ჟოლი) თუთის ჯიში (აჭარ. ნიჟ.). ფერის მიხედვით განასხვავებენ თეთრ, შავ და ბეჟანა (ვეჟანი) ჟოლს (აჭარ. სურმ. II, 49).საბას განმარტებით, „თუთა სხვათა ენაა, ქართულად ჟოლი ჰქვიან“. ამრიგად, სიტყვის ძველი ფორმაა ჟოლი, რომელსაც თავში ბ დართვია (ბჟოლი დღესაც ამ ფორმით იხმარება გურულში), შემდეგ ბოლოში ა სუფიქსიც გაჩენილა და ასე მივიღეთ ბჟოლა (ჭუმბურიძე 1978, 53). მეჲტან ჟოლის ჟვერს, დააწვიტებ, დუუხრისავ (აჭარ. მრეწ. IV, II, 69). შდრ. ისრად ჟოლა მეპყრა (ბეს. 72, 16).

ძვ. ქართ. I. რაბი, ჰრაბი «მოძღუარი». „რაბი, რომელ გამოითარგმანების მოძღუარ“ (ი. I, 38). „ჰრაბი, ოდეს მოუედ აქა?“ (ი. I, 6, 25).„რაბუნი, ჰრაბბუნი, ჰრაბბონი «მოძღუარი». ჰრაბუნი, რომელ ითარგმანების მოძღუარი“ (20, 16). „არაოდეს მისცემდა რაბუნსა“ (მ. ცხ. 262r). რაბი, ჰრაბი, ჰრაბბუნი, რაბბუნი, ჰრაბბონი (ებრ. სირ. ბერძნ. (სომხ.) რაბბი) დიდის, ბატონის და შემდეგ მოძღვარ-მასწავლებლის მნიშვნელობის ეს ებრაული სიტყვა ბერძნული გზით არის ქართულ თარგმანში გადმოსული. რაბი, ჰრაბი ფორმების ი ქართული სახელობითის ნიშანი კი არ არის, არამედ ებრაული (სირიული) კუთვნილებითი ნაცვალსახელი «ჩემი“, ე. ი. რაბი= „მოძღვარი ჩემი“… ჰაეიან ჰრაბი“ (ი, 9, 5C, ი. 6, 25C), ჰრაბბი (ი. 9, 2), ჰრაბბონ (მრ. 10, 51C) და ჰრაბბუნ (ი. 20, 16C) ფორმები, ისინი ორმაგი ბანითა და ჰაეთი ბერძნულის ფორმის ტრანსკრიფციას წარმოადგენენ, ხოლო რაბი ადაპტირებულია ქართული ბგერითი სისტემისებრ. ეს სიტყვა სალიტერატურო ქართულმა შეინარჩუნა რაბი, რაბინი-ს სახით, როგორც ებრაული ყოფის, საკულტო მსახურის მნიშვნელობის სიტყვა (დანელია 1998, 141).ახ. ქართ. რაბი [ძვ. -ებრ. რაბბი-დან] ძვ. მოძღვარი (საბა), – იგივეა, რაც რაბინი. «რაბი!» გიჟივით წამოიძახა ქალმა (განდეგ.). ახ. ქართ. II. რაბი ტექ. მდინარეზე ან არხზე ნაგებობა, რომლის საშუალებითაც გემები გადაჰყავთ ერთი უბნიდან მეორეში, სადაც წყლის დონე განსხვავებულია;შედგება კამერისა და ალაყაფის კარისაგან. 2. მოწყობილობა, რომლის საშუალებითაც ჩაკეტავენ ან მიუგდებენ წყალს (არხში, წისქვილში…). ს.-ქართვ. *რაბ-ო „ორმო“ > ქართ. რაბ-ო : ზან. რობ-უ : სვან. რუებ || რობ < *რებ-– (ჩუხუა 2000-2003).

საშ. ქართ. დიალექტ. I. რადი (არაბ. რად’) ხელის კვრა, გაგდება, მრუდობა. ცხენსა იჯდა, შუბი ჰქონდა, არ უქნია ჴრმლითა რადი (შჰნ. I, 2817, 1). რად (აზ. რდდ) რად იქენ! „მომშორდი“ (ინგ. ღამბ.).საშ. ქართ. II. რადი (არაბ.) რადა მდგომარეობა, ხარისხი, გარეშემოადგილი. დღეის იქით ლხინთა ნაცულად მოვიკაზმო ჭირთა რადი (შჰნ. I, 1968, 1).

საშ. ქართ. I. რაკა „ასურთა ენითა, ვაი შენ, გინა სანერწყველი – საბა. რაკა (ებრ.) რეგვენი, სულელი, შმაგი, ცოფი თავს დაცემა ზარისა – დ. ჩუბ. „რომელმან ჰრქუას ძმასა თჳსსა! რაკა, რომელ არს საძაგელ, თანა–მდებ არს იგი კრებულისაგან განსვლად“ (მ. 5, 22).რაკა ებრაულ-არამეული სიტყვაა, რომელიც „სულელს ნიშნავს“ (დანელია 1998, 455). საშ. ქართ. II. რაკა ბალ. ძიმწარე, – თეთრი რაკა – საბა

ახ. ქართ., დიალექტ. I. რანგი თაფლისაგან დამზადებული სასმელი, თაფლის ღვინო. [კუზმამ] უშველებელი ხის კათხით მოიყუდა თაფლის რანგი და ბოლომდე დაცალა (შ. დად.). რანგი სახარჯო ღვინო იყო (რაჭ. კობახ.). თაფლის ღვინო (ვ. ბერ.). რაჭაში, იშვიათად მაინც სცოდნიათ „რანგი“ თაფლის ღვინო (რაჭ. ფრ. 227). რანგი (რაჭ.) მეგრ. რანგი, სვან. რანგ–თაფლისაგან დამზადებული სასმელი, „თაფლუჭი“. მომდინარეობს ოსური სიტყვიდან რონგ რომლის ძირიც ვ. აბაევის ეტიმოლოგიური ძიების მიხედვით მომდინარეობს ძვ. ირ. ფორმიდან (ანდრონიკაშვილი 1966, 106.). ახ. ქართ. II. რანგი [გერმ.rang, ფრან. rang] ოფიც. ხარისხი, თანრიგი, რიგი, კატეგორია. ელჩის რანგი. – პირველი რანგის კაპიტანი. – ისინი… წარდგენილი არიან მეორე რანგის ტექნიკოსის წოდების მისაღებად («კომ.»). საშ. ქართ. III. რანგი (თურქ.) ფერი, ნირი;საღებავი – საბა. დილექტ. შდრ. რენგი (სპ. რენკ) ფერი, შეფერილობა. გათბა და რენგი მუუდა პაწაი (თ. ქ., ინ. ჩვენ. ფუტკ.). ახალი სპარსული სიტყვა რანგი ინდოირანული წარმოშობისაა. მისი ფალაური ფორმაა „რანგ“, ხოლო სანსკრიტული – „რანგა“ – ფერი ყურადღება უნდა მიექცეს ერთ გარემოებას: „ქალაქური ლექსიკონისეული“ და სპარსული რანგის პირველი განმარტება „ფერი“ ემთხვევა ერთმანეთს, რაც ქართულში ამ სიტყვის სპარსულის გზით შემოსვლაზე მეტყველებს. ამავე დროს, უნდა აღინიშნოს, რომ რანგ-ს ქართულში შეუძენია ახალი სემანტიკური დატვირთვა – თაფლიანი წყალი (ბართაია 2010, 80).

ძვ., ახ. ქართ. I. რთული შერეული: „ვიდრემდის არცაღა ჴორცსა თანა რთულსა მხალსა ჭამდენ იგინი“ (დ. სჯ. 230, 7). რთული რთვა „შერევნა, შეერთება“ ზმნის მიმღეობაა.ახ. ქართ. რთული 1. ნაწილებისაგან შემდგარი (საპირისპ. მარტივი). რთული ნივთიერება. – უძველეს ხანაში ბრინჯაოს სარტყლები ვიწრო და სადაა, შემდეგში თანდათან ფართოვდება და შემკულობაც… უმდიდრდება და რთული უხდება (ივ. ჯავახ.). 2. რაც მრავალი სხვადასხვაგვარი ელემენტის, მიმართების ან კავშირის სისტემას ქმნის. 3. ძნელად გამოსაცნობი, არაადვილი, დახლართული, ძნელი. რთული საკითხი. – რთული პირობები. – ადამიანთა საზოგადო ცხოვრება ისეთი რთულია, რომ ბევრში და ბევრგან ეგ სიმართლე ძნელად აღმოსაჩენია (ილია).დიალექტ. რთული დაბნელებული, არეული. ფიქრს დაეწმინდა თვალები, წეღან ბუნდი და რთულია (ვაჟა) – ალ. ჭინჭ. დიალექტ. II. რთული იხ. I. თული. „ბევერი მაქ ქონება?! მე შენ გეტყვი, რთულები არ დემეცეს! (საჩინ. შარაშ.). შდრ. თული (ძვ. და მთ.) «მეკობარი, ავაზაკი» – დ. ჩუბ. თული > რთული.

ძვ., საშ. ქართ. I. რიალი ბოროტი მთქმელობა (საბა). გარიალება მოტყუება, «შეურაცხ-ყოფა»: „რაჲსათჳს გამარიალე მე?“ O, – „რაჲსათჳს ესრეთ შეურაცხ მყავ მე? (pb., I, მფ. 19, 17). რიალი ცხენთა ფეხის ხმა;მარცხი. ჩვენ დავეკაზმოთ ერთპირად, მიუხდეთ, უყოთ რიალი (შჰნ. III. 78, 1). თავსა მით უყვეს რიალი (ვეფხ. 1414, 3). აშოთ კურატმა ძლიერმა თურქთ უყო დიდი რიალი (ფეშ. 28, 1). ახ. ქართ. რიალი 1. არევ-დარევა, აურ-ზაური, შეხლა-შემოხლა. საით მოდიხართ, ფშავლებო, ცხენ-ხეთქით, რიალითაო? (ვაჟა). შეიქნა ერთი აურ-ზაური, შეხლა-შემოხლა, სტვენა, რიალი (ა. მირცხ.). [თედო] უყურებდა ღრუბლების რიალს (რ. ქორქ.). შდრ. რია-რია საუბ. არევ-დარევა, აურ-ზაური, ალიაქოთი. ამაღამ დიდი რია-რია იქნება!“(კ. გამს. . თარგმ.). რიალი ფშ. (რაზ. -ჭყ.) „ზიანი, ნავნები“. რიალი დადგაო მთ. ატყდა ჩხუბი, ქოთი;ცხორი დარიალდაო მოხ., ცხორმა დაირიალაო მთ., მოქ.;რიალი ფშ. (ვაჟა, 120, 2);გუდ. თქრიალი;ერთბაშად წამოსვლა (სისხლისა). რიალი თ. დანაშაული, ნარიალევი თ. დამნაშავე – ა. შან. რიალ გაჟლეტა, აოხრება. „ფარსმაშიგ ლეკებ მოიდნეს,/აფხაზი-დ’ შაჸი ხქვიანი, / დაჴოცონ, ნურას გუშობენ,/წინ მაგათ უქნავ რიალი“… (თუშ. ხუბ., ცოც.). რიალი 1. აურზაური, ხმაური, ზრიალი. 3. ცხვრის ფარის დაძვრა, გარეკვა;ცხვრის ფარის ჩამოფრთხობა ფერდობიდან. „ცხვარს უნდა ურიალებდე, მიუძღვებოდე სტვენითა“ (ფშ. ხორნ.).მორიალდება მიმოიფანტება, მოიპნევა. გადმოაბრუნა პეშვი და ხეპეჭო მორიალდა (ტაბაკინი, ზ.-იმერ. ძოწ.). სვანურში დღესაც ცოცხალია ეს სიტყვა, რილ // რილდ ადგენე „გალანძღვა. ძნელია იმის თქმა, აქ საქმე სესხებასთან (ამ შემთხვევაში ქართულიდან სვანურში გვაქვს, თუ ისინი ერთმანეთის კანონზომიერი შესატყვისებია (ცინდელიანი 1973, 91).ბ. ცხადაძის აზრით რიალთან ახლოს უნდა იყოს რია-რია რედუპლიცირებული ძირი. თუ ეს ასეა, მაშინ რიალში გამოიყოფა -ალ ელემენტი შდრ. აგრეთვე არ-ევ-ა, არევს, (< არივა). რიალი, რია-რია დიალექტური მორიალება, მორიალებული (იმერულში არევ-დარეულს, მონაგავებულს ნიშნავს). ხმაბაძვითი არაა, თუმცა ხმაბაძვითებს კი წააგავს (ცხადაძე 1984). დიალექტ. II. რიალი (ჩიქ.) სპარსული ფულის სახელია (უდრის აბაზს) (ფერეიდ. ჩხუბ.). შდრ. რეალი (ესპ.) ძველებული ესპანური ვერცხლის ფული – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ. I. რიდე: პირ-ოქრო რიდე ეხვია (ვეფხ. 72, 3). მას ზედა ორი გვირგვინი იდგა, …ერ თი რიდე და ყაბაჩა (რუსუდ. 95, 13). შავი ედუა თავსა რიდე (ფეშ. 564, 2). ხუთთავე ტანისამოსი და რიდე გამორჩეული (შჰნ. I, 1335, 1).მ. ჩუხუას მიერ აღდგენილია ს.-ქართ. *დირე „დირე“ (ჩუხუა 2017).ახ. ქართ. რიდე 1. თავსაბურავი, პირსაბურავი ქალისა, – პირბადე. . ბალღებს ვაფარებ პირებზე შავის მანდილის რიდესა (ვაჟა). რიდე მოიხსნა შორენამ (კ. გამს.). // ფიგურ. შაშვმა თქვა … მიყვარს … გალობა გარიჟრაჟისას, ცა რომ მოიხსნის რიდესა (შ. მღვიმ.). 2. მაჰმადიან მამაკაცთა თავსაბურავი, – დოლბანდი, ჩალმა. [სპარსმა] რიდე მოიხადა, გვერდს დაიდვა და ფერხი მუხლთა შემოიდვა (საბა). [ოსმალომ] აიწია რიდე ზეით და მოიწმინდა შუბლიდან ოფლი (დ. ჭონქ.). დიალექტ. შდრ. რიდა იგივეა, რაც რიდე, ქალის თავსაბურავი. სახში თინათინის რიდა დარჩება. აჩვენამს ამ რიდას ტარიელს (ჯავახ. მარტ.). ახ. ქართ. II. რიდე დირე. მეორე ოთახიდან გამოსული ნატო კარის რიდესთან შედგა (მიხ. მრევლ.). კარის რიდეზე ჩამოჯდა (გ. ქიქ. თარგმ.). დიალექტ. რიდე ბოძებიდან ბოძებამდე მოაჯირს ვეძახით ან რიდეს (ზ.-ქართ. მრეწ. I, 219).1. რიდე < დირე. დირეგი (თ. დირეკ) დირე, ბოძი.2. ძველქართულისეული დჳრე, დირე-სთვის მორი, ძელი აღდგენილია ს.-ქართვ. *დირ-ე (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. როდი ხე ვარდი – საბა.დიალექტ. II. როდი არნაბი, ტარიანი ძელი, ფიცარი ჩამოთხრილი მიწის გადასაყრელად, კალოზე ბზის ან მარცვლის მისახვეტებლად გამოსაყენებელი. კალოზე მიაროდონა ბზე როდითა (ინ.). ვიცით როდი, ფიცარია, აქ ტარი, იმით მივახვეტებთ (ინ. ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. III. როდი უმოქმედო, უინიციატივო, მოუქნელი, მძიმე ხასიათისა. ქალმა იჩივლა, როდი კაცი მყავდაო (ბ., ჩვენ. ფუტკ.). როდი როდის? როდი მიხუელ შენ? როდი დავთესავთ ყანასა? – გამოსულში, სესხების მემრე (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).

ძვ. ქართ. I. როქი გასაცემელი ZABCD. მისაცემელი: „მონაზონი გამროქველი, გამცემელი“ E. მროქავი, როღაი. როღაი იგივე საბოძვარი. ესეც საბოძვარი(ა) C. როღა და როქი ერთი მგონია: აიასოფიას გებაში: „ყოელთა დღეთა იყო კლიტორი და მიეცემოდა მთავართა როღაი და მადლობდეს ღმერთსა“ E საბა. როქა დარეჯან: „როქასა დიდსა ვერა სჭამენ!“ D – (საბა). როქი, როღაი (ბერძ.) როჭიკი, საბოძვარი ან გარდაკვეთილი ჯამაგირი (დ. ჩუბ.). ძვ., საშ. ქართ. როქი (ῥὁγα, руга) სარგო, ჯამაგირი (ფულად);„რაჲთა იყვნენ ძმანი სამ დასად განყოფილი და როქსა აიღებდენ“ (პეტ. ტიპ. 9, 2).– მე ეგოდენი ქონება არა მაქუს, რასცა თქუენ ჰგონებთო: არცაღა თუ/იერუსალიმისა გზისა როქია (ქილ. 750, 28). მეფეთა ჰყვა როქითა (ქ. ცხ. IV, 18, 12).– მერაბი ერთადერთ ხსნას როქის გაკეთებაში ხედავდა (რ. ჯაფ). აგრეთვე: როქის სპა ძვ. დაქირავებული ჯარი. როქის სპას კი იმათ ეძახიან. ვისაც მეომრებისათვის განსაზღვრული ჯილდო ეძლევა, დაქირავებულია (შ. დად.). „… ხალხო, ლამაზი დედოფალი მოგიყვანეთ და სანაქებო როქის სპაი (კ. გამს.).ა. შანიძის საფუძვლიანი გამორკვევით, როქი ῥὁγα მიღებულია ლათინ. ეროგატიო-საგან (სოფოკლე);ეროგო „გავსცემ“, „ვხარჯავ“. აქედანვეა ძვ. რუს. руга. ამასთან ჰ. აჭარიანის შრომაზე დაყრდნობით შენიშნავს, რომ ქართ. „როქი“ ფორმით უფრო ახლოს დგას სომხურში ხმარებულ ფორმებთან հսոգ და հռոք ფორმებთან (აჭარიანი IV, 414 – 416). ახ. ქართ., დიალექტ. II. როქი // როქვი ლექი, ნალექი. როქი ლექი, ნალექი. „ღვინის მალე გადაღება პატრონზე ჰკიდია. თვეზე გადაიღებს. სანამ როქს ანუ ლექს გამოილევს, არ მოსჭარბდება გადაღება“ (კახ., «შინამრეწვ.») – ქეგლ. ლექე, როქი ღვინის ნაძირი, ღვინის დანალექი ქვევრში (ქიზ. მენთ.). ერთი თვის შემდეგ ქვეშ როქს ან ლექს, დურდოს ჩაინაძირებს (ქიზ.,მრეწვ. IV, III, 78). როქვი დანალექი (თუშ. უთურგ.). როქვი ერბოსი, ღვინისა და სხვ. ნაძირალა, დანალექი“ (ფშ. შან., ხორნ.). კარაქის გადნობის შემდეგ ქვაბის ძირში რჩება ნაძირალა ერბოსი, ბეწვისა და სხვა, რომელსაც „როქვი“ ჰქვიან (თუშ. ბოჭ. 211). როქვ ერბოს ქაფი და ნაძირი გადადნობისას. „როქვზე ყვაჸ მუჸკიდიდითა-დ იჸს იყვ ჩეფოყვაჸ“(თუშ. ცოც.). ვფიქრობთ, რომ როქი წარმომავლობით იგივე უნდა იყოს, რაც მეგრულში დადასტურებული სიტყვა რაქი „ნარჩენი, ნაშთი, ლექი, გამაგრებული ნაწილი რისიმე“ ზან. (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ. III. როქი ჭადრაკის თამაშის დროს გამოყენებული ტერმინია. მეფისა და ეტლის ერთდროული სვლა, როცა ეტლი დაისმის მეფის გვერდით, ხოლო მეფე გადადის ეტლის მეორე მხარეს – ქეგლ. სიტყვა აღმოსავლური ენებიდან უნდა მომდინარეობდეს. შდრ. ამავე მნიშვნელობის თურქული rok.

ძვ., საშ. ქართ. I. როჭიკი «საზრდელი», ულუფა, იშვიათად „გასამრჯელოა“: „მიცემად როჭიკისა მათა ჟამსა“ C, – „მიცემად საზრდელი მათი ჟამსა თჳსსა“ (DE, მთ. 24, 45). „ლევიტელთა მათ დაუწერა როჭიკი ვიდრე მი-მუნ-დღედმდე, ვიდრემდის აღასრულონ ტაძარი იგი“ (O, I, ეზრა, 4, 55). „განუწესა მათ მეფემან როჭიკი დღისაჲ დღითი-დღედ ტაბლისაგან თჳსისა“ (O, დან. 1, 5). „წამოიღებნ იგი (ე. ი. მჴედარი, რომელმან დაიწერის თავი თჳსი დივანსა შინა მეფისასა) განწესებულსა როჭიკსა ერისკაცთასა“ (მ. სწ. 120, 9). „ლეონტი… როჭიკისა განმყოფელი, წარიყვანეს“ (Sin. – 11, 214r). უროჭიკო უულუფო „შეაყენეს ლომი ერთი ოც დღე ოდენ უროჭიკოდ“ (H – 341, 402). როჭიკიანი: ოქროჲსა და საქონლისაგან როჭიკიანი (ეტლ. 33, 25). ჰე, ტურფაო, სანაჴაო და როჭიკიანო მამაცო (შჰნ. III, 547, 21). საშ. ქართ. 1. ულუფა: მე ესე მიხარიან, როჭიკსა ეგზომ დიდსა ვეღარა სჭამენო (ამირან. 242, 1). ერთ დღეს არ თხოვეს როჭიკი, არც სხვა რამ სათხოვარია (ვახტ. VI, 148, 717, 1 ). ერთსა კაცსა… დღიურ ეგოდენი ჴორცი ჰქონდა როჭიკად, შიმშილისა ცეცხლსა დაუვსებდის (ქილ. 547, 25). 2. გასამრჯელო: და მოჯამაგირისას ვაწესებთ ესრეთ, რათა მიეცემოდის მას აღთქმული როჭიკი თვისი, უკეთუ იქცეოდეს კეთილსულობით და სიმართლით (სამ. ბატ. დავ. 55, 7). დიდებულნი… … ვითარ ჴამდა, ეგრე შემოუძღვნენ, და მისსა საკადრისსა სრათა გარდაჴდინეს და როჭიკითა და როქითა უაღრეს უმასპინძლეს (ქილ. 799, 31). ღმერთმან მოცეს როჭიკითა საჭურჭლე და საქონელი (შჰნ. II, 4309, 2). ახ. ქართ. დღეს ვაჭრობ, ხვალ ჩარჩობ, ზეგ ბერად როჭიკობ (მ. ლებან). მთარგმნელმან საჭიროდ არ ჩათვალა ეხსენებინა როჭიკობანი („ლიტ. საქ.“). დიალექტ. როჭიკი: „როჭიკად ვერ წაუვიდა საქმე“ საქმე კარგად, წაღმართიანად ვერ მოეწყო (მოხ. ქავთ.). ფრაზეოლოგიზმში გამოყენებული როჭიკი გადატანით უნდა გამომდინარეობდეს ძველ ქართულის სიტყვიდან როჭიკი საზრდელი, ულუფა, იშვიათად „გასამრჯელო“. საბა განმარტავს როჭი, როჭიკი, „ულუფა სამეუფოთა გამოსაზრდელი, შჯულიერი მთავრობის(ა) ნიჭი“. დ. ჩუბინაშვილი კი – როჭი, როჭიკი ულუფა, ჯამაგირი. ქეგლში დასახელებული სიტყვა მიჩნეულია უკვე ძველი ქართულის ფორმად და როგორც დ. ჩუბინაშვილთან აქაც ორ ფონეტიკურ ვარიანტზეა მითითებული როჭი, როჭიკი „ულუფა, საზრდო;ქირა ჯამაგირი“. როჭიკი დასტურდება სვანურსა და მეგრულშიც. როჭიკი „როჭიკი, სარჩო, გასამრჯელო“. ალ ზაჲა როჭიკს ღაჟარ ითხლნეხ (ლშხ.) – ამ წლის სარჩოს მამაკაცები იშოვიან (მოიძებნიან) (სვან. თოფ., ქალდ.). როჭიკ როჭიკი ულუფა (სვან. ლიპარტ.). მეგრულში კი შემდეგი მნიშვნელობებით გვხვდება: როჭიკი „უმნიშვნელო ნარჩენი“. თაქ როჭიკი ძუ – აქ როჭიკი (უმნიშვნელო ნარჩენი) ძევს ზან. (მეგრ. ელ.). ზან. როჭიკი როჭიკი;წვრილმანი. როჭიკობა კარდაკარ ჩამოთხოვა მცირე შესაწირისა. როჭიკ-როჭიკი წვრილმანი;წვრილ-წვრილი რამ;ერთგვარი წვრილ-წვრილი გადასახადი;როჭო, საროჭიკო საწვრილმანო ტომარა (მეგრ. ქობ.). მზ. ანდრონიკაშვილის მიხედვით როჭიკი პართ. rōčīĸ, საშ. სპ. rōzīĸ, ახ. სპ. rōzī «დღიური» საზრდო, საარსებო საშუალება, საზრდელი, წილი, „ხვედრი, პროვიზია, ქონება“. აღნიშნული სიტყვა დასტურდება სომხურსა და სხვა აღმოსავლურ ენებშიც (ანდრონიკაშვილი 1966, 267).როჭიკი წარმომავლობით ქართველური სიტყვა უნდა იყოს. ვფიქრობთ, ჩვენს ვარაუდს მხარს დაუჭერს მეგრულსა და სვანურში ზემოთ მოხმობილი როჭიკ-ფუძიანი სიტყვებიც. დიალექტ. II. როჭიკი ჭიკჭიკი. როჭიკი მთ., ჭიკჭიკი. როჭიკობს ჭიკჭიკებს (შან.). როჭიკობს – 1. ჭიკჭიკებს. 2. სასიამოვნოდ ლაპარაკობს (მთ. კაიშ.). შდრ. სვან. რიჭ მითქმა – მოთქმა რაიმე საქმის გარშემო (სვან. ლიპარტ.).რიჭ ზს. გაუთავებელი ლაპარაკი (სვან. თოფ., ქალდ.).

საშ. ქართ. I. რუბი ქართულად რუმბი, თათრულად-ნაოთხალი (საბა). რუბი არაბულად მეოთხედი არის, მაგრამ სასმელს, გრგვალს თასს, ანუ ფიალასაც ეწოდება (თ. ბაგრატ.). დიალექტ. რუბი სანთლის წონის ერთეული 1–2 მისხალი (მახ,. გურ. ჯაჯ.). რუბ [აზ. =მეოთხედი] ხახვის თესლის წონის ერთეული, რომელიც უდრის დაახლოებით 50 გრამს. ერ კრცხი სიმზიმე ხახის თესლს ეზახიან ერ რუბ;ერ თახტაში ერ რუბს თესენყ (ერთ კვალში ერთ რუბს თესავენ ხოლმე) (ინგ. როსტ.). რუბი ხორბლის საწყაო, კოდის მეოთხედი დაახლოებით 4 კგ. (ჯავახ. მარტ., ზედგ.). რუბი მარცვლეულის საწყაო სპილენძისა, ფუთის მეოთხედი ჩადის. ამან დაიჭირა, ერთი რუბი ოქრო აუვსო;ერთი რუბი ოქრო ჩავფალითო;ერთი რუბი ოქრო წაიღეს (ჯავახ. მარტ.).ქართულში რუბ სიტყვის დამკვიდრების ორი გზაა სავარაუდებელი: არაბული ან სპარსული. იდენტურია ფორმა და სემანტიკა. რადგან აღნიშნული ლექსემა ძვ. ლიტერატურულ ტექსტებში გვხვდება, შეიძლება ვიფიქროთ ამ სიტყვის უშუალოდ არაბულიდან შემოსვლა X-XI საუკუნეებში (იმედაძე 2014, 60-61). შდრ. რუბა «მესამედი დრაჰკნისაჲ», მარჩილი: „გამოიღო სადრაჰკნე თჳსი და აღმოიღო ერთი რუბაჲ – მესამედი დრაჰკნისაჲ“ (მ. ცხ. 318v).შდრ. რობ თხუთმეტი წუთი, მეოთხედი (არაბ. სპ.) (ფერეიდ. უთურგ. ჩხუბ.). საშ. ქართ. II. რუბი ძვ. ერთგვარი მრგვალი სასმისი, – თასი. შინა შევიდი, მას წინა ედგის ცრემლისა გუბები, შიგან მელნისა მორევსა ეყარის გიშრის შუბები, მელნისა ტბათათ იღვრების სავსე სათისა რუბები (ვეფხ. 1146, 3). საშ. ქართ. III. რუბი (არ. რუბბ) სიროფი, ჯულაბი.რუბი (არ. რუბბ) სიროფი, ტკბილი ნახარში წვენი, ჯულაბი. შესქელდეს ვითა ყურძნისა რუბი (ქანან. 99, 32). … ესე წამალნი,… გაცერით და ყურძნისა რუბითა შესქელებულითა შეზილეთ (ქანან. 262, 21). აიღე… რუბისუსი – ერთი დრამი (ფანასკ. 177, 34).საშ ქართ. IV. რუბი ლაზიმა: „ამა ცხელებასა და ციებასა რუბი ლაზიმა ჰქუიან“ (იად. 498, 4). დიალექტ. V. რუბი რუფი კილო, ღილის გასაყრელი მუშამბაში (ქიზ. მენთ.). შდრ. რუფა გამონემსვა – დ. ჩუბ. რუფია ნემსით ნაქსოვი (ქართლ., ძიძიგ., კეცხ., ხუბ.).

საშ. ქართ. I. რუთუბა (არ. რუთაბ, სპ როთაბ) ახალი მწიფე ხურმა. ხურმას სპარსულად რუთუბა ჰქვიან, მხურვალი და ხმელია (კარაბ. I, 448, 33).საშ. ქართ. II. რუთუბა (არ. რუთუბათ). სინოტიე სისველე, სინესტე, სინედლე. რუთუბა მხურვალია და ხმელი კაცს თესლს მატებს (კარაბ. 465, 35).

საშ. ქართ. I. რუმბი ზროხის დიდი ტიკი საბა. ერთი დიდი რუმბი ღვინო მას მოართვეს (შჰნ. III, 918, 1). რუმბებით და ტიკებით ღვინოები და არაყი (ი. ბაგრატ., 491, 17). რუმბი ძროხის, მოზვრის ან კამეჩის ტყავის დიდი ტიკი. ეშმაკები რუმბებს ალბობდნენ და ღვინო არსად იყოო (ანდაზა). [დარეჯანი] შეგორდებოდა ოთახში, საცა ხანდისხან… რუმბსავით გაბერილი თავადი გორავდა (ილია). რუმბებში შენახვა და ზიდვა ბევრ სიკეთეს ართმევს ღვინოსა და აფუჭებს (ი. გოგებ.).დიალექტ. რუმბი საქონლის ტყავის დიდი ტიკი. რუმბი საწყეო ერთეულია, შვიდი კოკა ჩავა ოტკაი (პერევი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). რუმბი დიდი ტიკი გადატ. ხმარობენ კარგად გამაძღარ ცხოველზე ან ადამიანზე: „ეგ ოხერი რუმბივით გამხდარა, ისე გამაძღარა“ (ჯავახ. ბერ.). ნარუმბალი რუმბის ტყავი. წინათ ნარუმბლის ქალამანი იცოდნენ, ჩუსტზე მეტი ფასი ჰქონდა, არა ხმებოდა ისა (ზ. ხანდ., ქართლ. ლექსიკ.) რუბი ქართულად რუმბი თათრულად ნაოთხალი საბა. მ ფონემა განვითარებული ჩანს. იხ. I. რუბი. ახ. ქართ. II. რუმბი [ინგლ. rhumb] მიმართულება თვალსაჩინო ჰორიზონტის წერტილებისაკენ ქვეყნის მხარეებთან შეფარდებით ან კუთხე ორ ასეთ მიმართულებას შორის: უდრის ჰორიზონტის წრეხაზისს 1/32 ნაწილს. იყენებენ ნავიგაციაში გემის ან თვითმფრინავის კურსის აღსანიშნავად და სხვ. „აბა, თვრამეტი რუმბით, ზიუდ-ვესტისკენ, მთელი სვლით გემისაკენ!“ – ჩაგვილაპარაკა ბოცმანმა (ა. ბელ.).

საშ. ქართ. I. საარი (სპ. საჰრა) ველი, მინდორი. „ჰეიათის საარისაკენ“ (ყარამ.). ახ. ქართ. II. საარი (სპ. საჰარ „განთიადი“) ძვ. ჰიმნი, ჰანგი, რომელსაც დილას ასრულებდნენ ზურნით ან დუდუკით რაიმე ნადიმის დროს. გალობს ზურნა დილის საარს (ი. გრიშ.). შემთვრალ სტუმრებს გათენება დილის საარმა ამცნო (ბ. ჩხ.) ძიები დუდუკს უკრავენ, იციან ტკბილი საარი (გ. ლეონ.).

საშ. ქართ. I. საბრი (არ. საბრ) ალოის მწარე წვენი ხმარობენ წამლად მედიცინაში. საბრი მხურვალი და ხმელი არის, ვინცა ესე საბრი ძმრითა და ვარდის ერბოთა გააყენონ და მტკივანსა თავზედა შემოსდვან, თავის ტკივილი ეშველოს (იად. 280, 31). როგორც ირკვევა, საბრი ქართულში არაბულიდან შემოსული სახელია. არაბ. [ṣabr]: ქართ. საბრი. საშ. ქართ. II. საბრი ამტანობა. ხელმწიფესა მოეწონა სპასალარის მოხსენება, მოუტანა მას პატივი და სიმდიდრე იმოდენის საბრისათვის და დაანება მას სრულიად თავისნი სახელმწიფო (მეფ. სალ. 333, ქვ. 3). ხოსროს საბრი აღარა ჰქონდა (ხოსრ. 67, 15).დიალექტ. საბრი (არაბ.) მოთმენა, მმოთმინება, გაძლება, ატანა (გაჭირვებისას…) თავის შეკავება. „ეჰ, საბრი ქენ, შვილო, ყველა სიკ(ვ)დილის შვილები ვართ, უარესიდან დაგიფაროს ღმერთმა!“ (აჭარ. ნიჟ). აგრეთვე: (ჩვენ. ფუტკ.).III. საბრი ცხვირი დაცემინება. წყვილი საბრი მოუვიდა, ხეირია (ჯავახ. ბერ.).

ძვ. ქართ. I. სადა, სადდა (ებრ. sadda, ბერძნ. Σαδδά, (სომხ.) სადაი) ღმერთი (ღმერთის ეპითეტი), „ყოველთა სამყოფი, რომელ არს ღმერთი“ (საბა). „და მესმოდა ჴმაჲ… ვითარცა ჴმაჲ ღმრთისა სადდაისაჲ“ (ეზეკ. 1, 24 Ⴂ;„და ჴმაჲ ფრთეთა ქერობინთაჲ მათ ისმოდა… ვითარცა ღმრთისა სადაჲსაჲ (სადდაისაჲ Ⴂ)“ (ეზეკ. 10, 5).სადდაი, სადა იშვიათად სახმარი სინონიმია ღმრთისა, ესაა სტიქიურ ძალთა ღმერთის გასაიდუმლოებული სახელი, ჩვეულებრივ მას ახლავს ელ („ღმერთი“) და თარგმანში გადმოდის, როგორც „ღმერთი სადდაი“ (ეზეკ. 1, 24, 10, 5M). „ან ღმერთი სიმრავლისა“ (ეზეკ. I, 24JO) ანდა მარტივად როგორც ღმერთი (დაბ. 17, 10 M, დანელია 1998, 134). საშ. ქართ. II. სადა წმინდა, შეურეველი. მას ესე წამალი უნდა სადა საქანგუბინითა (ფანასკ. 130, 39). კეკლუცთა მიმოსვლა სადა, ტკბილად უბნობა სადა (ბეს. 170, 6, 7). შდრ. ძვ. ქართ. სადაგი მარტივი. სადა მიეც ჴორცთა შენთა საზრდელი სადაგი (მ. სწ. 153, 22). სადა, სადაგი ზედ. მარტივი, სამარადღეოდ. სადაგე, სადაგი, წრფელი – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. სადა 1. უბრალო, მარტივი. სასწაული… მოახერხა… სადა ფრინველმა – ბეღურა ჩიტმა (ი. გოგებ.). მიყვარხარ, ჩემო ხანჯალო, სადავ და ბასრო, ფხიანო! (ი. ევდ.). 2. იგივეა, რაც სადაგი. ბაყლის ბებერს მოჰქონდა ხოლმე დედა-ჩემთან ყოველ შაბათობით და კვირაობით… ერთი კერძი საჭმელი და პური, სადა დღეში-კი, დილით ხილი (ლ. არდაზ.). სად, სადა კითხვითი ზმნს. 1. რა ადგილას? «ისიც მითხარი, სადა გაქვს ბინა?» (ვაჟა). «ნეტა ახლა სადა ხარ და რომელსა მხარესა?» (გ. ტაბ.). 2. ხელოვნ. იგივეა, რაც სადაც. სად დამიღამდეს, იქ გამითენდეს, იქ იყოს ჩემი მიწა სამშობლო (ნ. ბარათ.). 3. გამოხატავს რისამე შეუძლებლობას, – არ;როგორ, რანაირად. «სად შემიძლია მე ახლა დაბერებულსა და დაჩაჩანაკებულს იმასთან ომის გასწორება!» (ილია) და სხვ მნიშვნელობები.

საშ. ქართ. I. სათარი (ირან. სათარ) სამსიმიანი საკრავის სახელწოდება. სამძალი. საშ. ქართ. II. სათარი ბალახის სახელია. მერმე მოიტანე… პიტნა და სათარი და ეს წამლები წმიდად დანაყე (იად. 311, 23).სათარი ხარდალი, მდოგვი უნდა იყოს ანუ გარეული პიტნა სათარი, იგ. არ. სა’თარ სამი სხვადასხვა მნიშვნელობით: სათრ, სათარი და სათარას სახეებით (ქანან. 196, 30). ახ. ქართ. III. სათარი «შეშა მოთრეული» (საბა), – «ხე ან შეშა, რომელსაც უღელი ხარით მიათრევენ» («შინამრეწვ.»), – ნალო (მნიშვ. 2). დავანთე ცეცხლი სამწვადე. დავაგურგურე სათარი (რ. ერისთ.). თებერა და ეონა განმარტოებით ისხდნენ სათარზე და ჭუკჭუკობდნენ (ვ. ბარნ.). დიალექტ. სათარი მოჭრილი ხეების დასაცურებელი ადგილი. სახლის უკან სათარი, ერთი ფაცოი რათ არი? (ჩვენ. ფუტკ.). იხ. აგრეთვე (მთ. კაიშ., აჭარ. ნიჟ., ფშ., მთ. შან., მოხ. ქაჯ., თუშ. ცოც.).

საშ., ახ. ქართ. I. სათლი [არაბ.-სპარ. სადლ «ვედრო»] ძვ. «ტოლჩა, საკიდარი ქვაბი» (დ. ჩუბ.). მეკარე გამოჩლახუნდა ეზოში, ცოცხით ერთ ხელში და წყლის სათლით მეორეში (ქ. ბაქრ. თარგმ.). სათლი, ჭაღანი წყლის ჭურჭელი რკინის, ვედრა (ჯავახ. ზედგ.)ანალოგიური სემანტიკური დატვირთვის მქონე სიტყვა სათილი არაბულ-სპარსულად ასე იწერება და იკითხება – სატლ (ბართაია 2010, 177). საშ. ქართ. II. სათლი სატალი სენი მუცლისა – საბა. სათლი ჯამი (სპარს.) გაცივება – დ. ჩუბ.სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით სა-თარ-ი მიმღეობაა, ფუძე თარ-;გა-თარ-ვ-ა „ძალით გაყვანა, ანუ ძალით გათრევა, მთის კაცნი ხმარობენ (საბა). აღდგენილია ს.-ქართვ. *თარ-/თრ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).

საშ. ქართ. I. საინი მისი არშივი საჭმელი – საბა. ახ. ქართ. საინი იგივეა, რაც თეფში. ღომს… იღებენ საინზე ანუ თეფშზე ლაფერით (ი. გოგებ.). მაგიდაზე ბოთლები და ორი საინი იდვა (ს. კლდ.). დიალექტ. საინი ღრმა თეფში. თეფშს უძახით ჩვენე პატარას. ყველს, წვანილს რო დააწყოფ და ღრმაა, იგი საინია (გორისა, ზ.-იმერ. ძოწ.). საინი ვერცხლის ან სპილენძის სასმისი, ჯამის ფორმისა. ჩამაურიგებენ ყველას სამ-სამ თასს, ანუ ვერცხლის საინებს, მეკვლეთ (ბ. გაბ. 143, 10);მავლენ დასტურნი, სალუდე საინებს ჩამაურიგებენ დიაცებს (დიალექტ. 7, 40);საინები – ხქვიან ლუდის სასმელებია (გ. დოლ. 30, 31) – ალ. ჭინჭ. საინი ფართე და დაბალი თასი რვლისა (არაბ.) (ა. შანიძე).საშ. ქართ. II. საინი ძარღვები (არაბ.) ძარღვი. ერთი სხვა უკანა ძარღვი ზურგისა მძივამდი და საჯდომამდის მიაწევს და იქით ექუსად გაიყოფის და კიდევ მობრუნდების წურილსა ძარღუებსა შიგან მოაწევს და მას სახელად ბასლიკე და სალიბ ჰქვია და აბლეზირა და საინ და ნალუბადან ჰქვიან (ქანან. 35, 11).

საშ., ახ. ქართ. I. სალი მაღალი ტინი, კლდე საბა. სალი მაგარი კლდე, ანუ ქუა (თ. ბაგრატ.). არასფერითა სავსესა, არც ქვითა, არცა სალითა (არჩ. 220, 198, 4). მათმან მოთქმამ გულსადაგმან აატირნა კლდენი სალნი (ნ. ციც. 355, 2). გოდერძის და მისთა შვილთა ვერ დაუდგამს თვით კლდე სალი (შჰნ. II, 3093, 40). ამ გორაკის სათაურის ნაპირებზე კბილებსავით სალი კლდეები აშვერილიყო (ა. ყაზბ.). არ გავცვლი სალსა კლდეებსა უკვდავებისა ხეზედა, არ გავცვლი მე ჩემს სამშობლოს სხვა ქვეყნის სამოთხეზედა! (რ. ერისთ.). 2. გადატ. მაგარი, ურყევი, შეუდრეკელი. სადგომსა მისსა მივიდა, სად კოშკი ედგა სალისა (ნ. ციც. 1308, 3). შემექმნა გული მართ ვითა სალია (ვეფხ. 584, 4). როგორ გასძლოს მან სიცოცხლე, თუ არ ჰქონდეს სალებრ გული? (ვახტ. VI, 30, 65, 4). მაგრა გახსოვდეს გულსა სალებსა (ბეს. 33, 7). ვისაც თლილი ქვით მოოჭვილ შარაზედ სურს სიარული, სალი გული უნდა ჩაიდოს მკერდში (ვ. ბარნ.).ახ. ქართ. სალი ტექ. მაგარი, მყარი (ნივთიერება). შენადნობი. ახ. ქართ. II. სალი „ფოთოლი მწვანეა, ადგილი საცნაური… შიგნიდან თეთრი ფერი დასცემს, რგვალი ფოთოლი, მაგრამ სალები (ხაზები) აქვს“ (ზ. ქართლ. „შინამრეწვ.“). შდრ. II. სერი.დიალექტ. III. სალი ცხენის ფეხის ტერფი, – სამყვრე. ცხენ დამიკოჭლდავ, სალჩი დამეკრავ ლუსმარივ (ხევს. თავისებ. 345, 11). მ. ჩუხუა აღნიშნავს ს.-ქართვ. *სალ- ქაჩაჩის ქვედა ნაწილი“ დასტურდება მხოლოდ ქართულში, მაგრამ, სავარუდოდ, ფუძეენური წარმომავლობა ახასიათებს. ამას სინდური (და არამხოლოდ) შესატყვისები ადასტურებს (ჩუხუა 2017). IV. სალი სლიპი, ძალიან გლუვი. გასალდების „მოილიპება, გასლიპდება“ (ავთ. არაბ.) – ალ. ჭინჭ. შდრ. I. სალა.

საშ. ქართ. I. სალა ბრტყელი ქვა, სამღერელი – საბა. სალა, თხელი და მრგუალი ქუა სასროლი ვეგთა და მისთანათა თამაშობაში (ნახე ქუა) – ნ. ჩუბ.). უბრძანა: თქვენთვის მტირალსა ყოლა რად მიჩნდეს სალა მე (ვეფხ. 1576, 4). არარა შეგეძინება, ვითა ქუა გქონდეს სალანი (ქილ. 550, 15). ქალი იგლეჯს გიშრის თმასა, კლდესა სალსა თავს ახლისა (ნ. ციც. 491, 378, 2). ტაძრის სალა-კლდის ქვას დაემხობა (ვ. ორბ. 513, 12). ახ. ქართ. სალა 1. ბრტყელი და მრგვალი რიყის ქვა. კაკბებმა გზა აუქციეს, სხვა მხარეზე გაემართნენ, ისე გასრიალდნენ, როგორც ყინულზე სალა (ვაჟა). 2. შდრ. IV. სალი.დიალექტ. სალაქვა ბრტყელი, საშუალო სიდიდის ქვა, რომელაც სალაკოჭურობისას და მის მსგავს თამაშობის დროს ხმარობენ ბავშვები. „ჩემი ქვა რო არ აიღო, რიყეზე ცოტაა სალაქვები, წადი და იქიდან მაიტანე (გ.-კახ. სახლთხ.) აგრეთვე სალაკოჭურობა საბავშვო (ბიჭების) თამაშია ერთგვრი (გ.-კახ. სახლთხ.). აგრეთვე: სალაჸი (თუშ. ხუბ.).სალაქუა ბრტყელი, მოგრძო ან მრგვალი სიპი ქვა სალესი (უპირატესად) ზან. (მეგრ. ქობ.).საშ. ქართ. II. სალა მოძრავი კუს სიმსივნე. ნიშანი მაგრისა სიმსივნისა რომე არცა სალასა გუარი იყოს (ქანან. 382-384). დიალექტ. III. სალა ღორის ქონი (უმი). სუქან ღორ რო დავკლემდით, ხელის სისქე სალა ექნებოდა. დავამარილებდით, მერე მზეზე გავახმობდით (გავაშრობდით) და თელი წელიწადი ვჭამდით;უმათაც და მოხარშულსაც (მესხ. ფეიქრ.). დიალექტ. IV. სალა ტირიფისაგან (კაპიჭისაგან) მოწნული ვარცლი. იხმარება მარცვლეულის გასარეცხად ან სარეცხის დასაწყობად (მესხ. ფეიქრ.). სალა მოწნული ხახალი. წნელისაგან მოწნული მრგვალი ხახალი (როგორც კასპში), იმით გობიდან ამოიღებენ ხოლმე გარეცხილ ხორბალს (მესხ.-ჯავახ. ლეონ.). დიალექტ. V. სალა წლის, ასაკის (სპ. სალე) ასაკის, წლოვანების (ფერეიდ. უთურგ., ჩხუბ.).

ახ. ქართ. I. სალათი იხ. სალათა. ლორიც გვექნება…, ყველი იქნება, სალათი, ცოტა რამ ხილი (ი. მაჭავ. თარგმ.). ახ. ქართ. II. სალათი (არაბ.) არაბული ქვეყნების მუსლიმანებში: ყოველდღიური ხუთჯერადი ღვთის მსახურება – ერთ-ერთი ძირითადი წეს-ჩვეულება (შეესატყვისება არა არაბული ქვეყნების მუსლიმანთა ნამაზს).

საშ. ქართ. I. სალახი სალახავი, სათელი. სრულად გავსწყუიდო მებრძოლი, ფეხ ქუეშე იყოს სალახად! (შჰნ. III, 627, 4). ძირია ლახ- (<*ლაჴ-). სხვა ქართველურ ენებში შესატყვისი არ უჩანს. ეტიმოლოგია უცნობია (სომხ.) lexel („დაფშვნა“, „დანაყვა“) არ შეიძლება ქართულის წყარო იყოს (შდრ. აჭარიანი II, 1973, 273) – (გიგინეიშვილი 2017).ახ. ქართ. II. სალახი [არაბ. sallah] საქონლის (ან ფრინველის) დამკვლელი. სალახები და მეხაშეები შიშისაგან ეზოს ფიცრულს შეეკუნჭვლნენ და იქიდან დაუწყეს ქამანდის სროლა [კამეჩს] (შ. არაგვ.).დიალექტ. III. სალაჴ პაჭანიკი. შდრ. II. ალახი.

საშ. ქართ. I. სალდო მწვანილი. ხაშხაში ურთეს და სალდო (შჰნ. I, 1800, 1).შდრ. სალდა მც. – საბა. დ. ჩუბ. სალდა კუთხ. (რაჭ.) იგივეა, რაც წალიკა ქეგლ. სალდა // სალტა ბალახი (ბოტ.) წალიკა (ზ.-იმერ. ძოწ.). ახ. ქართ. II. სალდო [იტალ. saldo ანგარიში] ფინ. 1. შემოსავალ-გასავლის სხვაობა, ნაშთი. 2 ქვეყნის ექსპორტისა და იმპორტის საერთო ღირებულებათა სხვაობა. ქვეყანას მუდმივად უარყოფითი სავაჭრო სალდო აქვს (ნ. ლოლ.).

საშ. ქართ. I. სამი სიცხისა მწველობა – თ. ბაგრატ. შდრ. III. სამალი. II. სამი რიცხვი 3, – ორი და ერთი. სამი 3: …სამ დღე და სამ ღამე (მთ. 12, 40). შემდგომად სამისა დღისა მოვიდა ვარსქენ პიტიახში შუშ. IV, 8). „ვითარ იყო ყრმაჲ იგი სამის წლის“ (ღშობ. 187, 1). იხ.მესამე, მესამედ, მესამედი, ნასამალი, ოცდასამი სამება, სმნიერი, სმუნვილი – ილ. აბულ. სერზედ მიდის სამი მგელი, ტუჩმოკლე და კუდაგრძელი (ხალხ.). ოთხი ურემი ოთხკუთხივ მოსდგომოდა სათივეს. სამი დაცლილი იყო და აწვდიდნენ თივასა (ილია). სიმონას… ჰყავდა სამი ქალიშვილი, სამივე გათხოვილი იყო (დ. კლდ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. არქეტიპი *სამ- (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).

საშ. ქართ. I. სამა მოასხეს მკურელი, მუტრიბი, ვინ რომ იქმოდა სამასა (ფეშ. 169, 20). სამა ძვ. «როკვა, შუშპარი» (საბა). სამა (არაბ.) ცეკვა, „როკვა“. სამა – სიმღერა მიყვარდა (ჯავახ. ბერ.). 1. ს. ქართვ. *სამ- „ცეკვა, როკვა“ > ქართ. სამ-, სამ-ა: ზან. სოფ- (< *სობ-), სოფ-ინ-ი „მოძრაობა“ : სვან. სუბ- || ს–ბ- < *საბ- < *სამ- (ჩუხუა 2000-2003).2. არაბულ ენაში არის სიტყვა samâ‘ რომლის მნიშვნელობებია: 1. მოსმენა;2. ჰარმონია, კეთილხმოვანება. ანალოგიური ფორმითა და შინაარსით ეს სიტყვა შესულია სპარსულ ენაში, ხოლო მცირე ფონეტიკური ცვლილებით – თურქულში (სემაი). samâ‘ თანდათან სუფიურ ტერმინად იქცა და გარდა ზემომოყვანილი განმარტებებისა, ნიშნავს დერვიშთა ლოცვასა და ცეკვას მუსიკისა და სიმღერის თანხლებით. რაც შეეხება samâ‘-ს ქართულში შემოსვლის გზას: ქართული სამა ფონეტიკურად იდენტურია არაბულ-სპარსული ლექსემისა samâ‘. როგორც ქართული ლექსიკონებიდან ჩანს, ცეკვა სამა // სამაია, ქართულში დამკვიდრებულა ქალთა ცეკვად. სავარაუდოა, samâ‘-ის შემთხვევითმა ფონეტიკურმა თანხვედრამ ქართულ რიცხვით სახელთან „სამი“ განსაზღვრა, ქალთა რაოდენობა ცეკვაში – სამაია (ბართაია 2010, 179)დიალექტ. II. სამა (არაბ. ბრიყვი) შტერი, ჭკუანაკლები. „ამ სამას უყურო, ესეც რო კაც ჭკუას ასწავლის. სამა-სუმა რამდენიმე მოსულელო ადამიანი, სულელ-მულელი (ჯავახ., ბერ., მარტ.). გამოსამავება ჭკუის: გამოცლა, დაკლება. ეს საცოდავი სულმთლად გამოსამავდა, ვეღარაფერ გებულომს. . სამა-სამა (საქმე, სიარული) უჭკუოდ, შტერულად შესრულებული რამ. სამა-სამა საქმე იცის მაგამ. რა სამა-სამა სიარული იცის ამ კაცმა (ჯავახ. ზედგ.).

საშ. ქართ. I. სამალი დასამალავს ნიშნავს, ანუ ჭირის და მწუხარების დამალვასა, გინა სხვისა რაჲსამე. სამალი დასამალავი ადგილიც არის. გული კაცისა არს მრავალთა სხვათა და სხვათა საქმეთა დასაფარავი ადგილი და ესე არს სამალი – თ. ბაგრატ. სამალი სამალავი. «მალვა მწადს, მაგრა გარდახდა ჟამი პატიჟთა სამალი!» (რუსთაველი). ვეღარა დავსთმე, მიმჭირდა, აწ არღარა არს სამალი (ბეს.). თქვა: „მიჯნურობა კეკლუცთა არ არს კაცთაგან სამალი“ (ნ. ციც. 431, 1). შდრ. ძვ. ქართ. სამალავი, სამალველი სორო, დასამალავი, მალვა «ფარვა» – ილ. აბულ. საშ. ქართ. II. სამალი ძვ. 1. რკინის ღარი, რომლითაც ისროდნენ მტკაველზე გრძელ ისარს. 2. ამ ღარით სასროლი ისარი (საბა). სამალი სამსწრაფლო. ესე არს ღარი ვითარიმე რკინისა სატყორცი ისრისა, რომელსა ექმნების ისარი მტკაველზედ მეტი. ესე არს ერთი იარაღთაგანი ძველად მხედართა, მანქანაჲ ესე აქვნდათ ბრძოლისა სახმარად და ღარისა მისგან მანქანისა ისარსა სტყორცდიან მებრძოლთა, გინა საგანსა – თ. ბაგრატ. საშ. ქართ. III. სამალი ძვ. აფრიკის ცხელი ქარი, – სამუმი (დ. ჩუბ.). მუნ სავარდესა ვარდისა ბულბულსა სწვევდა სამალი (ნ. ციც. 1481, 2).ჰკადრეს: „ზმანებით უშრეტი გწვავს გულსა მზისა სამალი (ნ. ციც. 315, 1).ამალი // სამალი სურვილს, ტრფობას ნიშნავს. სწორედ ეს მნიშვნელობა აქვს ამალს „ვ. ტ“-ში. სამალი უნდა მომდინარეობდეს ამალ-ისაგან. პირველ ტაეპში სამალი უნდა შეედგინა დამწვავს ზმნის -ს სუფიქსის (სუბიექტის მესამე პირის ნიშნის) შეერთებას მალ-თან: დამწვავს ამალი. -ს სუფიქსი შეეხორცა მომდევნო სიტყვას- ამალს, მაგრამ დარჩა, რა თქმა უნდა, ზმნაშიც., … დამწვავს სამალი არის დასაყრდენი ნოდარ ციციშვილისათვის;მისთვის სამალი უკვე ჩვეულებრივი სიტყვაა, უკვე დამკვიდრებულია ქართულში (გიგინეიშვილი 1975, 41). ქართ. IV. სა-მალი, შდრ. მალი? (საბა).ს.-ქართვ. *(ს)ა-მალ- „ეშმაკი, ქაჯი“ > ქართ. ამალი, სა-მალ-ი: ზან. ო-ბურ-ი : სვან. უ-მ›ნ || უ-მნ-– || უ-მნ-ი < *უმალ-ი (ჩუხუა 2000-2003). აქვე სქოლიოში ჩუხუა შენიშნავს ხომ არ შეიცავს (ს)ა-მალ-ი ზმნურ მალ- „დამალვა ფუძეს? უ-მალ, მალ-ე და მელ-ია // მელ-ა: ეს უკანასკნელი წარმოშობით მეტაფორული – ეპითეტური სახელი ჩანს ამ ცხოველის თვისებიდან გამომდინარე მელ-ია < ეტ. ეშმაკი (ჩუხუა 2000-2003, 195, სქ. 1).

საშ., ახ. ქართ. I. სამურავი ძვ. სურნელოვანი ზეთი, მური, რომელსაც იყენებენ მიცვალებულთა შემურვისათვის, – ბალზამი – ქეგლ., დ. ჩუბ. ახ. ქართ. სამურავი აკლდამა. მიცვალებულის შესანახი სათავსი (ხუროთ. კვირკველია). საშ. ქართ. II. სამურავი მტაცებელი მჴეცია მაჩვისოდენა (ი. ბაგრატ.). სამური (ქ. ცხ. IV, 832,5). სამური [სპარ. სამურ] სიასამური. ბეწვიანი ნადირიც ბლომად არის: …სა მური, თეთრი მელა, ქურციკი და სხვანი (ი. გოგებ.) – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. სანი ქართული ანბანის მეთვრამეტე ასოს სახელწოდება (იხ. ს). ონს წარბად ვუწოდ, სანს წამწამად, მანი ყურად მეჩვენება და ტარი წინამოსავით დაგრეხილა, ხოლო რაე შენს მიხრა-მოხრით სლვას მაჩვენებს (დ. ორბ. 37, ქვ. 5).საშ. ქართ. II. სანი ჯარის დათვალიერება, ჯარის გასინჯვა, რაოდენობის გაგება. გოგი აჰგარმან… შვილებს დაუძახა და უთხრა ამ ჯარის სანი ნახეთ (შჰნ. III, 306, 35). ახლა ლაშკარნივისებს სანი უნახავთ, ნაკლებში დაუწერიათ ეს ორი კაცი (სამ. VIII, 50 ქვ. 5). შეექნათ რჩევა აფხაზთა, დავიწყდა ნახვა სანისა (ბეს. 127, 4). საშ. ქართ. III. სანი, სანა მარხილი. სანებით მოვედით ადრე პოდოლსკში (ლექსიკ. მწ. 9.).

საშ., ახ. ქართ. I. სანათი სანათი, ლამპარი, საკიდარი ბაზმა (საბა). სანათი გასანათებელი პატრუქიანი მოწყობილობა, – კანდელი, ლამპარი. ოთახში სანათი ძლივსღა ბჟუტავდა (თ. რაზიკ.). სვეტზე… ვეებერთელა სანათი ჰკიდია (ს. კლდ.). სანათის შუქზე მოხუცმა ხელახლა შეხედა სტუმარს (ნ. ლომ.). || რასაც განათებისათვის იყენებენ. სანათი გაზი. – სანათი ზეთები. დიალექტ. სანათი არ ამიბჟღიალო ახლა აქანე სანათი (საჩინ. შარაშ.). შდრ. სანათ (ინგ. ღამბ.);ასანთი (ქიზ. მენთ.).საშ. ქართ. II. სანათი (თათრ.) ხელწერილი, თამასუქი – დ. ჩუბ. თუ მაგ კაცს ან სანათი არა [ჰქონია] თეთრისა და ან სესხათ არ უსესხებია,… იმაზე დაობდეს (სამ. VII, 276, ქვ. 11). შდრ. სანთი (ჯავახ. მარტ.). სულტანს სანათი და ჰოქმი არა ჰქონდა (სამ. IV, 104).

საშ. ქართ. I. სანახი (არაბ.) მრ. სანახები, გარემონი, ახლო-მახლო ადგილები – დ. ჩუბ. ძვ. საშ., ახ. ქართ. სანახი მხარე, ქვეყანა. „ეპიფანე რაჲ ნათესავით იყო ფინიკელთაჲ, სანახისაგან ელევთრეპოლისა“ (საკ. წიგ. II, 92, 12). წარავლინნეს ყოველსა მას სანახებსა (მთ. 14, 35). იხილა ყოველი სანახები იორდანისაჲ (O, დაბ. 13, 10). მოვლო ყოველი სანახები მუხნარისა (ქ. ცხ. I, 107, 7). მარადის აოჴრებდენ სანახებსა ყანდაარისასა (ქ. ცხ. IV, 479, 2). ყოველნივე ჴევსა და სანახებსა და თემთა და ადგილთა მკჳდრ ქმნილიყვნენ (ქ. ცხ. II, 348, 4). საშ. ქართ. II. სანახველი, სანახი – დ. ჩუბ.სანახი სასინჯი, ყავრისათვის შეგულვებულ ხეს მთაში სასინჯად დიდ ნაფოტს აართმევენ და მას ჰქვია. „როცა ყავარი მომინდება, წავალ ტყეში და შავასანახებ“ (ლეჩხ. ჩიქ.) – ალ. ღლ.

საშ. ქართ. I. სანახები – საბა. ახ. ქართ. სანახები ძვ. ქალაქის, კუთხის… ახლომახლო მდებარე ადგილები, გარემონი, მიდამოები. მირიანი თავისი ამალითურთ მუხრანის სანახებში სანადიროდ წავიდა (ივ. ჯავახ.). მზე დასდგომია ზარზმის სანახებს (გ. აბაშ.). ცდილობდა იგი ღრმად არ შეეშვა ლაშქარი ქართლის სანახებში (ვ. ბარნ.). იხ. I. სანახი.საშ. ქართ. II. სანახები პირდაპირი შეურაცხება – დ. ჩუბ.

საშ., ახ. ქართ. I. სანგი ურო, კვერი რკინისა – დ. ჩუბ. ქეგლ.ს.-ქართვ. *სანგ- „რკინის დიდი კვერი;ურო (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. II. სანგი მცენ. იტალიანურად – დ. ჩუბ.

სანდალი მომცრო ნავი – დ. ჩუბ.ძვ. ქართ. I. სანდალი ნავი: „უკუეთუ მცირე იგი სანდალი დაჰვარდეს, დაღაცათუ ჭირსა შეჰვარდების, გარნა ჯერეთცა ვალს“ (მ. ცხ. 153v). „გარდააგდეს ზღუად მცირე ჴუამალდი, რომელ არს მეორე სანდალი“ (ler=165 198r, 19-22 aJ).საშ. ქართ. მას შიგან დადგეს სანდალი, მურასა თლილის ქვებითა (ნ. ციც. 433, 152, 2). ნავები ჴმელად გაიღეს სანდლისა, ულპოლველია (შჰნ. II, 4879, 4). ახ. ქართ. სანდალი ძვ. (თურქ. sandal) სანდალ მომცრო ნავი (საბა) (ჭანებს) თავისი საკუთარი ნავები და სანდლები აქვთ (ი. გოგებ.). სანდლებსა და კანჯოებს ვაჰ, თუ გზა გაუცუდდესა (რ. ერისთ.). სანდალი. სანდალი ზან. (მეგრ.-ლაზ.) ერთ-ერთ მნიშვნელობით საზღვაო ნავია. სანდალი ნავი. ხვამარდი თეში ვეჩოლუნია, სანდალიშ ხარგახ ვეგმართასიენია: თ. სახოკ. 244 – ხომალდი ისე არ დაიცლებაო, ნავის ტვირთი არ გამოვიდესო (მეგრ. ქაჯ.). ძვ. ქართ. II. სანდალი ფეხსაცმელი „შეირტყ სარტყელი და შეისხენ სანდალნი შენნი“ (საქ. მოც. 12, 8). „სანდალნი მათნი დაძუელებულ და დაბებკულ იყვნეს ფერჴთა ზედა მათთა“ (M, ისუ ნ. 9, 5). სანდალნი შენნი წარიჴადენ ფერჴთაგან შენთა“ (I, ეს. 20, 2). ძველსავე ქართულში ამავე შინაარსით იხმარება ცანდალიც. საშ. ქართ. საზარელად სახილავი მისსა სანდლისა მსგავსა ფერჴთა შემოგვღვლაჭნა (ქილ. 880, 31). ახ. ქართ. სანდალი [ბერძ. sandalion] 1. მსუბუქი საზაფხულო ფეხსაცმელი. 2. ძველს საბერძნეთსა და რომში ხმარებული ფეხსაცმელი;წარმოადგენდა ხის, კორპის ან ტყავის საძირეს, რომელსაც ფეხზე თასმებით იმაგრებდნენ. ქვა მომაწოდეთ, გნებავთ ჩაქუჩი, სანდალში ლურსმანმა. ამოჰყო თავი (ვ. კანდელ.). [კალენიკეს] … ეცვა … იაპონური თასმიანი სანდლები (რ. მიშვ.). ეს იყო ცხვირდაჩხვეტილი სანდლები (რ. ინან.). დიალექტ. ქალებმა იცოდენ ასეთივე უქუსლო ფოსტლები „სანდალს“ ვეტყოდით (ლეჩხ. მრეწ. III, I, 235). სანდალი – გამოვჭრიდით ერთ მთლიან პირს, იმასაც სარჩული უნდა, შემოვაკერებდით გარშემო ქუბას, გაუკეთებდით წინა ენას, ერთნაირი სილამაზე და სიმაგრე ჰქონდა (ქვ.-იმერ. მრეწ. III, 221). „ზავოდში ვკერავდი სანდალს და ქეჩის ყელიან წუღას“ (გ.-კახ. მრეწ. III, 1, 58). [კაცის და ქალის] სანდალი ახლაც იციან, ფეხსაცმელს ჰქვია (ზ. სამეგრ. მრეწ. III, 1, 244). საშ. ქართ. III. სანდალი სკამი. აგრე ოქროსა სანდალნი მოიხუნეს (შჰნ. III, 245, 43). დიალექტ. სანდალი სკამი (სპ. sändäli სკამი). „ჩონ ეგრე სანდლები არა გოჯ რო დაჯდეთა“ (ფერეიდ. უთურგ., ჩხუბ.). სანდალიე (თ. სანდალჲე) 1. დიდი სკამი, ძელსკამი. „დიდ სკამს სანდალიეს ვეტყვით“ (ბაზგ., შავშ.). თანამდებობა. „მაგასა შენზე დიდი სანდალიე არ ექნება“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).2. სანდალიე (თურქ.) სანდალჲე მისაწოლი სკამი, ზურგიანი სკამი ზან. (ლაზ. თანდ.). ძვ., საშ. ქართ. IV. სანდალი (არაბ. sandal) სურნელი ხე ინდოური. „უკუეთუ ინებოს კაცმან შემზადებაჲ საკუმეველისა სულნელისაჲ გუნდრუკითა წმიდითა და სანდლითა და ფრჩხილითა“ (H-622, 20r). უდსა, სანდალსა, ფუფალსა, ვაშლსა, ბიასა და რასაცა კაი სული უდიოდეს იმას უსუნებდენ (იად. 119, 23). გარე ფანჯრები სანდლისა (ნ. ციც. 729, 3).(სახლი) სულ ხითარის სანდლით იყო აშენებული (რუსუდ. 209, 23). კუბო შეუკრეს მას ზესა, საკაცე – სანდალ-უდისა, არ გიკვირს მისი სურნელი გლახ სული აღარ უდისა? (თეიმ. 87, 208, 1). მეფეს ეცვნეს მას დღესა რაცა, იყო ყველა სანდლის ფერი (ნ. ციც. 1154, 1). სანდალი ანალოგიური სემანტიკური დატვირთვის მქონე არაბულ-სპარსული ლექსემაა – [სანდალ] (ბართაია 2010, 179).ამავე მნიშვნელობით გვხვდება სანდაროზი // სანდალოზი ყვითელი გუმფისის ერთ-ერთი სახეობა;პირი უგავს სანდაროზსა როადამის გონებითა (შჰნ. I, 1621, 2). ჯავრითა პირი სანდაროზის ფერად გაუხდა (შჰნ. II, 373, 14). სანდალოზის ფერი პირი სანდალოზის ფერად გაუხდათ (რუსუდ. 517, 28) შეიძლება ამ სიტყვაში კონტამინირებულია ბერძ. სანდარაზე და სპარს. სანდაროს (ქაზემი 2008). საშ. ქართ. V. სანდალი საპყრობილე (სპ. ზენდან). ბორკილითა დაჭედეს და იგი სანდალშიგან ჩააგდეს (შჰნ. III, 447, 9). VI. სანდალი (თურან. არაბ.) მაყალი (ადგილობრივი გასათბობი) შუა აზიაში და ახლო აღმოსავლეთში: იდგმებოდა ტაბურეტის ან პატარა მაგიდის ქვეშ;სითბოს შესანარჩუნებლად სანდალის გარშემო ან მის ზემოთ მჯდომარეები ფეხებზე საბნებს იფარებდნენ.VII. სანდალი სასანთლე (ა. სიხ.). შდრ. შანდალი.

ძვ., საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. ქართ. I. სარი ჭიგო, ჯოხი, კვერთხი. „სარითა განვაგე (მოვიკრძალე pb.) (სავენაჴე)“ (I ეს. 5, 2). მანვე უხეთქნა სარითა საცოხნელთა ოდენ (წტყ. 94, ბ). ყოველთა (ვენაჴთა) სარითა განგებაჲ უნდა“ (ი. -ე. 42, 3). ლერწმისა სარსა დასდრეკდა (ვეფხ. 891, 3). სადა ინდონი ბროლ-ვარდსა სარვენ გიშრისა სარითა (ვეფხ. 889, 1). სოფლის კაცი თითო კონას სარს მიიტანდნენ (სამ. VIII, 128). გადატ. აქვს რხევა გიშრის სარისა (ნ. ციც. 1504, 3).სარი ბოლოწათლილი წვრილი ხე მიწაში ჩასარჭობად;იხმარება ხვიარა მცენარეების (ვაზის, ლობიოს) შესამაგრებლად, გასაკეთებლად და სხვ., – მარგილი, მანა, ჭიგო. სიძე რომ სიმამრისას ჩავა, ღობის სარებიც გაიხარებენო (ანდაზა). მუხის სარები და მავთულის ლარები ძლივს იმაგრებდნენ ვაზებს (მიხ. მრევლ.). მაღალი, სწორე სარები… ღონივრად იყვნენ მიწაში ჩარჭობილნი (ნ. ლომ.).დაბლარი ვაზისათის ხელოვნური საყრდნობის შედგმას ძველ ქართულში „ვენაჴთა ასარვა“ ეწოდებოდა, ან და „სარითა განგებაჲ“. გ. მთაწმიდელს აქვს აღნიშნული, რომ ათონის ქართველთა სავანის ბერები „უფროჲსნი დღენი ვენაჴთა შრომასა შინა დაჰყვნიან“, რათგან ვენახები ახალნერგი იყო და „ყოველთა სარითა განგებაჲ უნდა“-ო, თითქმის მთელ თავიანთ დროს ამ ხანაში „ვენაჴთა ასარვას“ ანდომებდენო (ჯავახიშვილი V, 1986, 346). სარი ჭიგო. – დღეს ლობიას სარები უნდა დუუსოთ (რაცხ. გურ.). სარი სამჩხირი. ჯოხი, რომელზედაც თივაა აგებული (ქარმა რომ არ დაშალოს) (მთ. შან.). სარი/სარზე აგებული თივა. ერთი სარი ნახევარი თივაა (მთ. კაიშ.). სარი ხეზე აგებული თივის ბულული. სარი 1. ლობიოს ასახვევი წვრილი და მაღალი ჯოხები. 2. მაღალი, უტოტო ბოძი, რომელზედაც დიდ თივის ზვინებს აგებენ სახლის, საბძელ-გომურის სიახლოვეს. მთებზე, ყამირებში აგებულ „თივებს“, როცა კარგად გამოშრება და მოზიდავენ, მათ დიდ ზვინებად გადააგებენ, რადგან ამდენი თივა საბძელში არ დაეტევა. სარში დაახლოებით ათი-ხუთმეტი, თივა ან კირჩხა ჩადის (ფშ. ხორნ.).როდის ჩნდება ქართულ სამწერლობო ენაში სარი, ჯერ არ ვიცით, მაგრამ XI ს-ში, როგორც გ. მთაწმიდელის თხზულებითგან ჩანს, სარი და ასარვა ჩვეულებრივი სიტყვები ყოფილა. ივ. ჯავახიშვილის აზრით სარ- ისევე როგორც სვარ- ჭანურში მწკრივად ჩაწყობისა და ჩარჭობის ცნების გამომხატველია. მაგ., ათინურ-ვიწურში ფსვარუმ გამწკრივებასა, მწკრივად გაწყობასა ჰნიშნავს) და სრვა ძირებთან ისევე, როგორც ისარ-თან, მასარ-თან, მესერთან, ფსვალ-თან, სალ-თან და სოლ-თან იყოს დაკავშირებული და თავდაპირველად უნდა სარჭობის, მწკრივად ჩაყრილი მარგილის, ანუ საყრდნობის აღმნიშვნელი ყოფილიყო. არსებითად მას შემდეგაც ასეთივე მნიშვნელობა შეჰრჩა, რამდენადაც ასარული ვენახი ჩვეულებრივ მწკრივზე იყო ხოლმე გაშენებული (ჯავახიშვილი V, 1986, 330-333). 1. სარი „ვაზის მანა, სწორი, პიდაპირ ამართული ხის ღერო“. ალბათ იგივეა, რაც (სპ.) სარუ – „სარო –კვიპაროსი“ უფრო ზუსტად ამ სიტყვის უსუფიქსო ფორმაა სარ (ანდრონიკაშვილი II, 1996).2. ვინაიდან ი-ისარში უეჭველი ხმოვანპრეფიქსია, სახელის პირვანდელი ფორმა უნდა ყოფილიყო დღემდე მნიშვნელობის გადაწევით შემონახული სარი. სრ-*სრავს, ისვრის (არაბული 2001, 43). ზან. სარა სარი, საღობი მასალა, ტანმაღალი (მეგრ. ქობ.). დიალექტ. II. სარი (თურქ. sari) ყვითელი. „სარი ზაფი კაი მუაწინდაზე“ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). სარი ჩიჩეგი (sari ყვითელი, ҫiҫek- ყვავილი). 1. ყვითელი ყვავილი. 2. ცეკვის სახელი. „სარი ჩიჩეგი ქალ-კაცმანა ისამოს, კაი სასამური ყეიდია“ (იმერ.);„ტიტასა სარი ჩიჩეგი აქ“ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).ლაზ. საი || სარი. საი ფერიშ ქოთუმე მიყონუნა ყვითელი ფერის ქათმები გვყავს“ ლაზურში გავრცელებული საი || სარი (ყვითელი) თურქული წარმოშობის სიტყვაა (საარი ყვითელი) იგი თითქმის უცვლელად დამკვიდრებულა ლაზურ მეტყველებაში (გულუა 2002, 47). ახ. ქართ. დიალექტ. III. სარი [სპარს. სრი) – აღმოსავლეთის ქვეყნებში (ინდოეთში და სხვაგან);ქალის სამოსი – გრძელი (4 – 5 მეტრამდე) ქსოვილი, რომელსაც გარკვეული წესით იხვევენ ტანზე (მ. ჭაბ.).ახალოხი შაიკერებოდა ქიშმირისა, სარის, ატლასის ყარაბანდულის (შ.-კახ. მრეწვ. III, I, 35). შდრ. სარასალი ძვირფასი ქსოვილები. მზის სარასალი და შადი მაღლის ცის დუქანზედ ქვეყანის ბაზრის ვაჭართა გარდმოუკიდი (საბა II, 298, 7). საშ. ქართ. IV. სარი იხ. I. სარა. სარი ბნედასა ჰქუიან (იად. 270, 13). V. სარი ავტომატური რეგულირების სისტემა – ა. სიხ.VI. სარი: (ჟარგ.) აზარტული თამაშის დროს მოწინააღმდეგის შეხსენება, თუ რამდენი თანხა უნდა ჩამოვიდეს გასათამაშებლად (ა. სიხ.). VII. სარი არაბული და სპარსული თურქული ლექსთწყობის საზომი – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. სარა, სარი (არაბ. სარ) ეპილეფსია. ვისაც სარა სჭირდეს მისთვის ყუელა მაზიანებელი არის ნიშანი სარასი. – იცოდით, რომე სარა ამას ჰქუიან, მრთელი კაცი ანაზდეულად დაეცეს და დაბნდეს (ფანსკ. 45, 29). იცოდით, რომე სარა ამას ჰქუიან, მრთელი კაცი ანაზდეულად დაეცეს და დაბნდეს …თუ ფსელი წაუვიდეს, და ვერა შეიტყოს რა, რა ესე ნიშანი ნახო იცოდი რომე სარა არის (ქანან. 192, 30). საშ. ქართ. II. სარა (სპ.) სარა ან სარო სასახლე (სპ.) სრა. სარას ძირსა აჯის ტახტი მას დაუდგეს, – „ნუღარ სჩივი!“ (შჰნ. I, 2338, 1).დიალექტ. სარაი (სპარს. saray) სასახლე „სოფელში ამხელა სარაი რათ უნდა, ვერ მივხდით (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. სარაჯი (სპარს. სარაჩა) შადრევანი. მრავლად იყო სარაჯები (ვეფხ. 341, 3). ბრძანა თუ: დავსხდეთ ნადიმად ტურფითა სარაჯებითა (შჰნ. I, 1688, 2). მუნ დასხდეს, სადა დიოდა სარაჯად ვარდის წყალია (შჰნ. I, 679, 1). ახ. ქართ. სარაჯი ძვ. «ქვისა და ძელისა ღარივით რუსათვის» (საბა). || აუზი შადრევნით. მეფემან სახლი ააგო – შიგან სამყოფი ქალისა, ქვად ფაზარი სხდა, კუბო დგა იაგუნდისა, ლალისა;კარზედა ბაღჩა, საბანლად სარაჯი ვარდის წყალისა (რუსთაველი). ქალი გასრიალდა, შეჰკივლა და ჩაყურყუმელდა სავსე სარაჯში (ვ. ბარნ.). საშ. ქართ. II. სარაჯი [არაბ. სარრაჯ] უნაგირისა და ცხენის სხვა საკაზმის მკეთებელი, – მეუნაგირე. სარაჯის სახლი ტბის პირას იდგა (კ. ლორთქ.). სარაჯი ჯიმშიტა (სამ. III, 856, 11). რა წაიარეს მცირე, იხილეს სარაჯები, რომელ სავსე აქვნდათ დუქნები ცხენის იარაღებით მზად (ი. ბაგრატ. 489, 21). დიალექტ. III. სარაჯი იგივეა, რაც ფიჭა. თაფლი რომ იქნება, იმას ვეტყვით ჩვენ სარაჯს (ქვ.-იმერ. მრეწ. IV, II, 27).შდრ. სარეჯი ზმ. გლ. ფიჭა. სარეჯს სამთლისგან კეთებენ. იმას ნასვრეტები აქ და იმაში ასხამენ თაფს სკი ბუზები (რაჭ. კობახ.). აგრეთვე: სარაჯა // სარაჭი, სარაჯაი (იმერ. გაჩ.).

საშ., ახ. ქართ. I. სართი: „ხოლო თარგმანებაჲ წიგნთაჲ ნამეტნავად და გჳრგჳნად და სართად და კიდეგანად ყოველთა სათნოებითა მოეგო“ [ler= 24 213r, 21-24). მოდი, ეგ შენი ნათქვამი ჩემს თქმულზედ სართით გაცვალე (არჩილი, 215, 171, 4). სართი დასამატი. აჰა, აწ სართნი, /მუნებურ უკუღმართნი… (ბეს. 136, 27).სართი მიმღ. ვნებ. მყ. 1. რასაც ურთავენ, უმატებენ;რაც ერთვის რასმე, დასამატებელი (გაცვლისას). ძვირად ყიდვა სჯობს კარგისა, ზედ გამოღება სართისაო (ხალხ.). 2. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. თავსართი. წინსართი. ბოლოსართი. სართად ზმნს. დასამატებლად. «არ ვინდომებდი მაგ საზიზღარ ქმნილებად ყოფნას მთელ სამეფოსთვის, რომელიც აწ მტარვალს უპყრია, აღმოსავლეთის სიმდიდრეც რომ სართად დაედოთ» (ი. მაჩაბ. თარგმ.). «სათმეულის მარგალიტი? ბადახშანი, დიდი ლალი? – ყველა ერთად და ზედ სართად, – გსურს ცისკარა ციხისთავი?!» (გ. ლეონ.). დიალექტ. სართი მოზრდილი ჯირკი, რომელსაც ბუხარში დებენ. „ბუხარში დიდი სართი ჩავაგდოთნა, გაგვათბობს“ (ინ., ჩვენ, ფუტკ.). სართი (ჩვ. მრ. სართები ურმის ნაწილია: ღერსა და ხელნას შუა დანამატი. „ურემს აქუ ჴელნები, ხარისხები, ჭალები, სართები, ღერძი… (კაკუჩა, მოხ. ქავთ.).სართი 1. ვაჭრობაში (რაიმეს რომ ცვლიან) დანამტი. ხარი ხარზე გადაცვალა, ორი ცხვარიც სართად მისცა. 2. ლითონის (თუჯი, ფოლადი), ხის სიმყიფე, ადილად მსხვრევადობა. წყალი რო მისცა მჭედელმა ამ ცულს, სართი მოუვიდა, როგორც კი როკზე მამიხვდა, მაშინათვე პირი ამოემტვრა. 3. ადამიანი, ცხენი: ფიცხი, თავდაუჭერელი. ძიენ სართი კაცია, რამეს ეტყვი თუ არა, მაშინათვე ბრაზდება. შდრ. თავსართი, გულსართი (ჯავახ. ზედგ.).მიგვაჩნია, რომ სართი მიმღეობაა სა-რთ-ი;რთ- ფუძისთვის აღდგენილია ს.-ქართვ. *რთ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).II. სართი (თურქ.) გადატ. კომპოზიტში თავსართი ნიშნავს თავსუსტი, თავდაუჭერელი. აქედან „თავსართია – ამბობენ ბორძიკა ცხენზე, რომელიც ჭენების დროს წაიბორძიკებს ხოლმე. ეგ ცხენი თავსართია, არ გადმოგაგდოს (ჯავახ. ბერ.).სართი (თურქ.) ადვილად მსხვრევადი, მყიფე. „თუჯია, შვილო, სართია, მალე გატყდება, არ დაარტყა“ (ჯავახ. ბერ.). დიალექტ. III. სართ 1. სარდაბ ცხენის გავაზე ან საპალნეზე გარდიგარდმო დაკრული მცირე ტვირთი. 2. ხმარებისაგან გალეულ წისქვილის ზედა ქვაზე სიმძიმისათვის დამატებული ქვა. საზედაო ერულ რო გიჸლევ, სართს დაჸდებენ (თუშ. ცოც.).

ძვ. ქართ. I. სარო კვიპაროზი (თ. ბაგრატ.)სარო cupresus: „აღჰმართა ბოლოჲ მისი ვითარცა საროჲ“ (O, იობ. 40, 12). „ძეძჳსა წილ აღმოგიცენდეს შენ საროჲ“ (O, ეს. 55, 13). „მოვკაფე სიმაღლე საროთაჲ“ (O, IV, მფ. 19, 23).საშ. ქართ. ტანად სარო და პირად მზე (ვეფხ. 296, 2). ანუ აიღე ნიგოზი საროსა ორი დრამი (ფანასკ. 237, 14). სარო (სპ. სარვ) და ჭაკუნტლისა ნახარშითა დაიბანდეს ან საროსა ფურცელთა (კარაბ. 417, 21). უყურებ… ტანად საროსა მრხეველსა (ვახტ. VI, 45, 98, 3). სარო ვნახე მოარული, გარე ვარდი შენაკონი (ქილ. 906, 25). სარო თავს გამოიღებს მას სანთელი დაუშრტების (შჰნ 4374, 1). ტანად საროსებრ აღყვავებულა! (ბეს. 118, 8). ახ. ქართ. სარო [სპარს. სარვ] 1. იგივეა, რაც კვიპაროსი. რამდენჯერ ქარი შეარხევს საროს, იმდნეჯერ მტკვარი უმეტეს ოხრავს (ნ. ბარათ.). ჯერ ხომ საროს ფოთლები არ გასცვევნია! (ლ. ასათ.) 2. პოეტ. გადატ. კარგად მოყვანილი, წერწეტი (ტანი). სარო ტანადი, ნაზად მრხეველი (გ. ორბ.). სასახლიდან გამოვიდა ყმაწვილი. „ქალი, მაღალი, საროს ტანისა“ (ი. გოგებ.). 3. რაჭ. ლეჩხ. ჯავახ. მესხ.) იგივეა, რაც ლაშქარა. საროტანი: გადატ. ჴელთა ჭიქით ღვინო ჰქონდა, ჯდა ყმაწვილი საროტანი (შჰნ. II, 3203, 2). სარო მაღალ, წელში გამართულ ქალზე იტყვიან, საროსტანაი, სეროსტანაიაო (ფშ. გოგატ.).(სპარს.) სარო, სარუ „კვიპაროსი“, გადატანით „ტანადი, სწორი აშოლტილ-ი“ (ანდრონიკაშვილი II, 1996).დიალექტ. II. სარო სარო ლაშქარა (მცენარე). ბალახია ჭრილობის წამლად ხმარობენ. „გაჭრილისთუნ სარო კარგია, ხელათ მოურჩენს (ჯავახ. ბერ.). სარო ბალახი ღოლოს მსგავსი ბალახი, საჭმელად უხეშია (ქართლ. გაჩ.). მიდი, სარო ბალახი გაუგლიჯე ჭუკიებსა, დაუჭერი და აურიე (კარალ.). ერთი „დაჩნიკი“ მყავდა, საროს ძირსა თხრიდა ხოლმე წამლათა (ძეგ. ქართლ. მესხ.). ზან. სარო ლაშქარა, სარო (მცენ.) (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ. III. სარა ან სარო იხ. II. სარა. და წითელ-ყვითლით ნაგებია სარო მეჯვად არღავნითა (შჰნ. I, 1332, 3). IV. სარო (მუს.) ძველებური ინდური სამსიმიანი ხემიანი საკრავი – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. სატი ძვ. სათი-გიშერი. სათი-სატი, შავი ჭიქა, მბრჭყინავი გიშერი (თ. ბაგრატ.). შდრ. თმათა ნათხაზი საბლური სათსა ვინ შეუდაროსა? (ქილ. 315, 28). საშ. ქართ. II. სატი ძვ. საჩრდილობელი – საბა. სატები საჩრდილობლები (თ. ბაგრატ.). სატი საჩრდილობელი ბროლ-ბალახშთა შავი სათი სატათ ჰქონდა საბაკონი (ქილ. 906, 27). დიდებულნი დასხდნენ და დადგეს სატები და გამოვიდა ხვასრო ხაზართა მეფე (ამირან.).გადატ. წამწამი. სისხლისა ცრემლსა გაეწნა შუა გიშრისა სატები (რუსთაველი).

ძვ. ქართ. I. სატირი ძველებური ოქროს ფული წონით ორი დიდრაქმისა (დ. ჩუბ.). სატირი (ბერძნ.) ვერცხლის მონეტა: „და ვითარცა ესმა ესე აბიმელიქს, მოიღო მან ათასი სატირი მრჩობლი ვეცხლი“ (დაბ. 20, 14). სატირი დიდრაქმა. „აღთქმა ყო მოქმედთა მათ მიმართ თითოჲ სატირი დღისა“ (მთ. 20, 2). „ვეცხლი ოცდაათი სატირი მისცეს უფალსა მას მათსა“ (O, გამოსლ. 21, 32). საშ. ქართ. II. სატირი (ლათინ.) საკიცხავი თხზულება ლექსად ან პროზად (დ. ჩუბ.). კალამი აღარ შევახოთ სატირსა (დ. ბაგრატ. 950, 9).სატირი ებრაული სახელი არის, ბერძულში შეტანილი (თ. ბაგრატ.). ეჰ, ღმერთო, შენა ამღერე ეს ჩემი სატყებ-სატირი (დ. გურამ. 130, 462, 1). შდრ. სატირა [ლათ. satira] ლიტერატურასა და ხელოვნებაში – სინამდვილის ასახვის ერთ-ერთი ხერხი.საშ. ქართ. III. სატირი, სატირული, სატირალი, საგლოველი – დ. ჩუბ.სა-ტირ-ი: მიმღეობაა. ფუძეა + ტირ- ტირ-ი-ს // ძვ. ქართ. ტირ-ს ზმნის (ჩიქობავა 1942, 280).

საშ. ქართ. I. სატლი: „სენი მუცლისა“ საბა. ერბო თუ ადუღო და დაასხა სატალს, ერგების მისგან რგომა საჩინო (ქანან. 429,17). სატლე მუცელა: „მოსწყჳდნა სატლითა“ (ქ. ცხ. 197, 2). სატლობაჲ მუცელა, ფაღარათი. იყო სატლობაჲ და სიკუდილი ფრიად სასინელი დიდი (მ. ცხ. 248, 36).საშ., ახ. ქართ. II. სატლი საკიდარი ქვაბივით მცირე საბა. შდრ. სათლ-ი (არაბ.-სპარ. სადლ «ვედრო») ძვ. «ტოლჩა, საკიდარი ქვაბი» (დ. ჩუბ.). მეკარე გამოჩლახუნდა ეზოში, ცოცხით ერთ ხელში და წყლის სათლით მეორეში (ქ. ბაქრ. თარგმ.). III. სატლი „ყველიერის შაბათის მეტაფრასი“ – საბა.

საშ. ქართ. I. საური ხარკი – საბა. 1. იხ. II. საურავი.თქუენი ძმა ყალანდარა საურზედ გორგასლიშვილს ბეჟანს ახლდა (სამ. IV, 139). ჭავჭიანიძენი სახვანთქროს საურისაგან შენნი ყმანი თავისუფალ ექმნა (ბეს. 207, 12).ახ. ქართ. II. საური: ბალიშის პირი. ცრემლებით შევნამე ბალიშის საური (ი. გრიშ.). საური (მთ., გუდ.) საბნის გარსაკრავი (ე. ვირს) – ალ. ღლ.

ძვ. ქართ. I. საურავი განსაგებელთათჳს მოვლა – საბა. საურავი საზრუნავი: „ყოველი ზრუნვაჲ და საურავი მონასტრისაჲ მას ეტჳრთა“ (ი. -ე. 30-25). უფროჲსნი წიგნნი ღამით სანთლითა უთარგმნიან… ფრიადისა უცალოებისაგან და საურავთა (ი. -ე. 30, 35). „მოგართუამს… საურავსა“ (მ. ცხ. 105v). საშ. ქართ. საურავი დარდი, ზრუნვა. ნუ არს საურავი და შიში გულსა თქუენსა (არჩ. ცხ. 31, 8). დაუწყეთ საურავსა ქნა (ამირან. 646, 3). განდიდნა ჭყონდიდელი ბასილი და დაიწყო საურავი, ვითარცა მეფემან (ქ. ცხ. IV, 223, 13). ვის საურავი და შეჭირვება შეექნას (კარაბ. I, 77, 8).2. სამსახური, თანამდებობა. «შენ გქონდეს ამირბარობა, ქმნა მისვე საურავისა» (რუსთაველი). ახ. ქართ. II. საურავი გადასახადი, ჯარიმა ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ან კანონით დაწესებული ვალდებულების შეუსრულებლობისათვის. სავაჭრო ორგანიზაციების მუშაობის ერთ-ერთი ცუდი მაჩვენებელია დაუგეგმავი დანაკარგები, რაც… ძირითადად შედგება ჯარიმებისა და საურავებისაგან («კომ.»). შდრ. ურვადი, ურვათი.ზან. საურავი, საერობო გადასახადი სამეგრელოს მთავრისათვის, იხდიდნენ ყოველწლიურად, თითოეულ კომლს ემართა 10 შაური (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ. III. საურავი ძვ. იგივეა, რაც სამურველი (დ. ჩუბ.). საშ. საურმელი // საურავი საქონლის საწმენდი, რკინისა, დაკბილული (ჯავახ. ბერ.). საურველი, სამურველი. სამურველი ცხენის საწმენდი რკინისა, დაკბილულია (ქიზ. მენთ.). საურმელი // საურავი საქონლის საწმენდი, რკინისა, დაკბილულია) (ჯავახ. ბერ.). საურმელი, სამურველი (თონ., დვალ.). საორველი სამურველი (ღოლოვ. ქართლ. მენთ). ქართულ ურ-ძირს კანონზომიერად შეესატყვისება სვან. ურ-. ძველ ქართულში დადასტურებული საურველი მიმღეობა ჩანს, რომლის საფუძველზეც რეკონსტრუირებულ *ურ – ზმნურ ძირს, „განაყოფიერების“ მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა *ურავს თესლავს, ანაყოფიერებს – საურველი სათესლავი, სათესლე. ახალ ქართულში დაურვება ზმნას დამორჩილების მნიშვნელობა აქვს. სვანურს კი ხელუხლებლადად დაუცავს ამოსავალი სემანტიკა (კელაურაძე 2013, 18).

საშ. ქართ. I. საფირი (არაბ.) ფრინველი მგალობელი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. საფირი საფირონი. საქალებოს ჭერში საფირის მტრედები იყო ჩასმული (ნ. ლორთქ.). მოგონებები ატოკებს… თვალ-მარგალიტებს, საფირებს (გ. ტაბ.).საფირი < საფირონი [ბერძ. sappheiros] ლურჯი ან იისფერი ძვირფასი ქვა;ლურჯი იაგუნდი. [სასახლის] კედელ-ყურენი ოქრო-ვერცხლით არის მოჭედილი და შიგ ჩასმულია იაყუთი და საფირონი, ბივრილი და ლაჟვარდი (შ. დად.). პირბადე ეფარება ცისფერ საფირონს (კ. ჭიჭ.).

საშ. ქართ. I. საღი საყი, მწდე, მერიქიფე, ღვინის დამსხმელი – საბა. შდრ. II. საყა.საშ., ახ. ქართ. II. საღი (ოსმ.) ჯანმრთელი ხელუხლებელი – დ. ჩუბ. საღი [თურქ. საღ] 1. ჯანმრთელი, დაუავადებელი. შხამი… რამდენსამე წამს საღ ადამიანს სიცოცხლეს გამოასალმებს (ი. გოგებ.). || გაუფუჭებელი, დაუზიანებელი;ვარგისი. აღებ-მიცემობის დედა-აზრი არის, რაც შეიძლება იაფად იყიდო საღი საქონელი და პირნათლად გაყიდო (ვ. ბარნ.). || გადატ. ჯანმრთელობისათვის სასარგებლო, მოსახდენი;სასიამოვნო. გლეხს უნდა მიწურიდან ამოძვრეს, მზე დაინახოს, საღი ჰაერი ყლაპოს (ილია). 2. გადატ. მთელი, უზადო, არამანკიერი, ჯანსაღი. მაგრამ გულითა საღნი ვიყვენით, გვეფასებოდა ერთურთი მაშინ (ვაჟა). 3. გადატ. სწორი, მართებული;გონივრული, კეთილგონიერი. რა თქმა უნდა, ამას გვეუბნება საღი ლოგიკა და ისტორიული საბუთები (ნ. ლორთქ.). || წრფელი, გულწრფელი. შენით დამემართა ეს, რაც ჩემს თავზე ბედნიერების დღეა მოწევნილი, … საღი გულით ეუბნებოდა იერემია (გ. წერეთ.). საღად ზმნს. 1. ჯანმრთელად. თითები აღარ მომყვება – გული არ არის საღადა (ვაჟა). უგუნებობას სჩიოდა, საღად არ იყო ვითამა (ბაჩ.). 2. გონივრულად, ჭკვიანურად, სწორად. მეორე დილას დასვენებული სხეულით და გონებით უფრო საღად შეხედა გარემოებას (შ. არაგვ.).

საშ. ქართ. I. საყა ჩიტი – დ. ჩუბ.საშ. ქართ. II. საყა (არაბ.) წყლის მზიდავი – დ. ჩუბ. შდრ. I. საღი.

ძვ., საშ. ქართ. I. სახანო ხანის ადგილი, ორს კედელს საშუალია, კაცმა(ნ) გაიაროს ZA. დანიელმესვეტე: “შესხდეს სახანოთა მდევართათვის და განერეს“ – საბა. შდრ. II. ხანი. საშ. ქართ. II. სახანო ხანის სამთავრო, ქვეყნის ის ნაწილი, რომელსაც ხანი მართავს. ბაბა-ხანი შუშისა და განჯის ხანებს ზედ მისეოდა. მათი სახანოების დაპყრობა უნდოდა (ილია). გრიბოედოვი ეწვია [აბას-მირზას] და ერევან-ნახჭევნის სახანოების დათმობა… მოსთხოვა (მ. ჯავახ.).

საშ. ქართ. I. სახელი (ხელის გასაყრელი ნაწილი ტანისამოსისა, სახელო): ასმათ მისცეს, მიუძღვების, დაუჭირა სახელია (ვეფხ. 1653, 3). ხელითა ცრემლსა უწურავს, თვალსა ავლებდა სახელსა (ვეფხ. 871, 1).ძვ. საშ., ქართ. საჴელი სახელო: „დავმალე საჴელსა შინა ჩემსა“ (ლიმ. 113, 7). „იყო განხეულ… საჴელითგან“ (Sin. – 154r). გაყრის ქუა ჟამსა მბრუნავსა შიგა უტვირთავს საჴელსა (ქილ. 240, 23).დიალექტ. საჴელი სამოსის სახელი. „ვინ შეხვედ კვიტანის მთაზედ, ვინ შეზძარ ჯაჭვის საჴელი (თუშ ცოც.). საჴელ-ქუროჲ სკლატის ფერადი ზოლებისაგან შეკერილი და სხვა სახეებით დაქარგული ქალის კაბის სახელოს წინა ნაწილი. საჴელქურო ტყავკაბის საჴლის გარეთ ჩინდის საკოხტავისად (თუშ. ცოც.). საშ. ქართ. II. სახელი ნურადინ ფრიდონ სახელ მძეს (ვეფხ. 600, 2). იხ. II. ხელი.2. სახელი სასახელო: ვინათგან სახელიცა ეგეთი არის – მაღალი თავსა დაიმდაბლებს, ესე მისთუის გიკადრებიათო (ამირან. 198, 3).ახ. ქართ. სახელი 1. სიტყვა, რომელიც აღნიშნავს ვისმე ან რასმე;რაც ჰქვია, რასაც უწოდებენ ვისმე ან რასმე, – სახელწოდება. ადამიანს მჭადის სახელი დაავიწყდაო (ანდაზა). კესანე ყვავილის სახელია (ჭ. ლომთ.). || რასაც ყოველ ცალკეულ პიროვნებას, ინდივიდს უწოდებენ სხვებისაგან გამოსარჩევად. ახალდაბადებულს სახელი დაარქვეს. – სახელი ჩემი სოლომონ, გვარი – მეჯღანუაშვილი (ლ. არდაზ.). ათანასემ მოწმობებზე ხელის კანკალით თავისი სახელი და გვარი მოაწერა (ე. ნინოშ.). 2. პატივი, დიდება, პატივისცემა. სახელი სჯობს ქონებასა და უფლება – მონებასაო (ხალხ.). || დაფასება, რეპუტაცია. კარგი სახელი დაიმსახურა. ◊ სახელს გაითქვამს, გაუთქვამს (სახელის განთქმა) 3. გრამატ. ბრუნების მქონე მეტყველების ნაწილთა საერთო სახელწოდება. ◊ არსებითი სახელი ტრადიციული გაგებით – მეტყველების ნაწილი, რომელიც აღნიშნავს საგანს ან მოვლენას;უპასუხებს კითხვებზე ვინ? რა? ◊ ზედსართავი სახელი იხ. ზედსართავი. ◊ რიცხვითი სახელი იხ. რიცხვითი. ◊ ვისიმე სახელზე 1. ვისიმე პატივსაცემად;საკუთრებად ვინმესთვის. ერთი ღვეზელი ესმას სახელზე იყო გამომცხვარი (გ. წერეთ.). 2. ვისიმე მისამართით. «ნესტორ! … შენ სახელზე დეპეშაა» (ს. კლდ.). იხ. აგრეთვე: სახელი (ხევს. ჭინჭ.).გ. კლიმოვმა საერთო-ქართველური ფუძე-ენის დონეზე აღადგინა *ძˌახ- და *ძˌახე-არქეტიპები (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). შდრ. I. სახელო.სიტყვა სახელ-ი ნაწარმოები უნდა იყოს არა ძახ- ძირზე -ელ სუფიქსის დართვით, არამედ სა-და-ელ აფიქსებით, მისი ამოსავალი ძირი კი უნდა იყოს არა ძახ, არამედ ხმიანობის გამომხატველი ხ- ძირი, რომელიც დასტურდება ხ-ევ-ა მახი-ობელ- მე-ხ-ურ და მე-ხ-ელ ფორმებში (კობაიძე 2014, 46).ძვ. ქართ. III. სახლი, სახელი «ვანი», «ტაძარი», სავანე, სასახლე, ოთახი, სენაკი, «სახლეული»: „ღმერთმან დაამკჳდრნის ერთს ხენი სახელსა (სახლსა Ⴂ)“ (Ⴀ, ფს. 67, 7). „ჵ რომელი ანგაჰრებდეს ანგაჰრობასა ბოროტსა სახელისა თჳსისა“ (O, ამბ. 2, 9).

საშ. ქართ. I. სახელო თანამდებობა. მყავს მოხელენი მრავალი მაგ სახელოზე თქმულობით (ვახტ. VI, 95, 182, 2). მისის საჴელოს შოვნისათვის სწავლის სიტყუებს შემოიღებენ (ქილ. 230, 5).ძვ. 1. მოხელის თანამდებობა, წოდება. მიწყალობეს მათ სახელო, მომცეს ჯაბადარბაშობა (დ. გურამ.). მეფედ გავხდები…, შენ მე მახლდები, ერისთავობას მოგცემ სახელოს (გ. ლეონ.). 2. ვისაც ან რასაც მოხელე განაგებდა, მოხელის განკარგულებაში მყოფი. [მოურავს] მისი სახელო კაცნი გაუმტერდნენ (საბა). [მომრიგებელ მოსამართლეს] თითონაც გული უნდა შესტკიოდეს, რომ უწესობა, ურიგობა არ იყოს მის სახელოში (ილია).II. სახელო ტანსაცმლის ნაწილი, რომელიც ხელს, მკლავს ფარავს მთლიანად (მაჯამდე) ან ნაწილობრივ. – მიხიას ვიღაცის… ხალათი აცვია;გრძელი სახელოები გადუკეცნია (თ. რაზიკ,). სახელო თითქმის ფარავდა იაგუნდჩასმულს ოქროს პრტყელ სამაჯურს (ნ. ლორთქ.). 2. ტექ. მილგაყვანილობის ერთ-ერთი განშტოება. გამგრილებელი მილგაყვანილობა შედგება ორი სახელოსაგან, თითოეულში 4 მილით («მეფრინველ.»).

საშ. ქართ. I. საჯი [სპარ. საჯ] ურთხელი. საშ. ქართ. II. საჯი ტაფა (ირან. საჯ) მანამდისი აბრუნონ ამა საჯზედა, რომე დაიწვას ეს გავანის ძირი (იად. 409, 2). ჯიღად ქვაბი, ყამჩად ბარი, ამბარჩებად საჯებია (თეიმ. I, 39, 69, 10). გაზით დაგლიჯეს ძუძუნი, დადვეს მხურვალე საჯები (თეიმ. I, 38, 66, 2). გაჴურვებული საჯები ნაგლეჯს ჴორცზედან შემოაწყუეს განჴურვებულის გაზებით დაგლიჯეს ძუძუები (ქ. ცხ. II, 402, 2). ახ. ქართ. საჯი [სპარ. საჯ] პურის საცხობი ჭურჭელი, ტაფა. საჯი თუჯისა კეთდება. საჯს პურის საცხობად ხმარობს მომთაბარე ხალხი და განსაკუთრებით მწყემსები («შინამრეწვ.»). დიალექტ. საჯი დიდი ტაფა (ფერეიდ. ჩხუბ.). საჯი სწორი აგური, რაზედაც მეცხვარე ფათილეს აცხობს (მთ. კაიშ.)საჯ თუჯის კეცი. კოტორ მემრე-დ მემრ ვაცხვიდით საჯში თვარ მანამდინას სიპის კეცებ გვქონდის (თუშ. ცოც.). აგრეთვე (აჭარ. ნიჟ., ქიზ. მენთ., მესხ. ფეიქრ.).საჯი // საჭი: საჯის დაქოლვა: საჯს, გამოცხობის დროს პური რომ არ დაწვას, ქვედა მხარეზე წლით აზელილ ნაცარს გააკრამენ, ამას დაქოლვას უწოებან საჯის პური // ბაზლამა საჯზე გამომცხვარი პური (ჯავახ. ზედგ.). საშ. ქართ. III. საჯი მუცლის ყვანა, სისხა. სხვა მუცლის ყვანისა რომე საჯი ჰქვიან, ნიშანი მისი, რომე საღვიძლე ხელი გაუხსნას და სისხლი რომე გამოვიდეს მისგან ღვიძლისა ზიანი დაემართოს (ქანან. 320, 1). საშ. ქართ. IV. საჯი: სარკინოზნი საჯნი (ქ. ცხ. IV, 559,23). ამისვე ჟამსა მოვიდნენ სარკინოზნი, რომელთა უჴმობდნენ საჯობით ქ. ცხ. IV, 134, 7).

საშ. ქართ. I. სელი სკამი-შესაკრავ-გასახსნელი (საბა). მონამან სელნი დაუდგნა (ვეფხ. 124, 3). დასუა პატივითა ტახტსა თანა სელითა (ქ. ცხ. II, 43, 15). საჯდომები დიდებულთ-ეგრევე სელები ოქროსა (ამირან. 122, 19). კვლა გარიგდეს მათით წესით, სად სასხდომად ესხნეს სელნი (ნ. ციც. 650. 1344, 1). ოქროს სელზედა დასხდეს (შჰნ. III, 256, 1). სიტყუამეცნიერნი მცოდინარენი მისის მოჴმარების სელთა ზედა ისხდენ (ქილ. 204, 5). ცრემლნი მიმდის უფრო მისგან, რა სელი ქნან განახადად (ვახტ. VI, 32, 23). მოვიდენ ყოვლნი თავადნი, დასხდეს მის წესით სელებსა (არჩ. 518, 1). დასხდეს ხელმწიფენი ტახტსა ზედა და დიდებულნი ოქროსა სელებსა და შემოიწვივნეს ელჩი (რუსუდ. 375, 18).ახ. ქართ. || ძვირფასი სკამი, სავარძელი. დაბრძანდი მამაო! უბრძანა ერისთავმა და მიუთითა სელზე (აკაკი). კახაბერსაც ოქროს სელი მიართვეს და ისიც მძიმედ ჩაჯდა (შ. დად.). დიალექტ. სელზე (ორთვლიან მარხილზე) დაჭვირთვენ (დატვირთავენ) (ზ.-აჭარ. კობერ.).იხ. სელისმქსოველი, სელისმრთველი, სელიერი – ილ. აბულ., ზ. სარჯ.სელი ბორბლებიანი მარხილი. „ამასა სელი ქვია, ჴარის არაბა (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). სელი იხმარება თივის საზიდათ, როგორც აღმართში, ისე დაღმართში (აჭარ. მრეწ. IV, II, 150). ს.-ქართვ. *სელ „ბორბლიანი მარხილი“ > ქართ. სელი: ზან. სალ-ი < *შალი: სვან. ს || სე < *შელ (ჩუხუა 2000-2003). ძვ. ქართ. II. სელი კანაფი, ტილო linum: „შეიმოსის მღდელმან მან სამოსელი სელისაჲ“ (M, ლევიტ. 6, 10). „მატყლი და სელი შერთულად მოქსოვილ იყოს“ (pb., II, შჯ. 22, 11). „იყიდოს სელი ჴელთსაქმარად“ (მ. ცხ. 166r). სელიერი: „დაწუას სამოსელი, ანუ საგუასლი, ანუ ფესჳ, ანუ მატყლიერთა შინა ანუ სელიერთა“ (G, ლევიტ. 13, 52). ახ. ქართ. სელი [linum usitaissimum] ერთწლიანი, ცისფერყვავილებიანი და კოლოფა ნაყოფიანი მცენარე;აქვს პრიალა, ბრტყელი, ზეთით მდიდარი თესლი, რომლისგანაც ზეთს ხდიან, ხოლო ბოჭკოსაგან ამზადებენ ქსოვილს. საქართველო, მეტადრე დასავლეთი, კოლხეთი, განთქმული იყო თავისი სელის ქსოვილებით (ივ. ჯავახ.). სელის წარმოება და სელის ქსოვილების დამზადება ჩვენში ადრევე იცოდნენ და იმგვარი ხელოვნებით აკეთებდნენ, რომ საზღვარგარეთაც სახელმოხვეჭილი იყო „კოლხური სელის“ ნაწარმი (მესხია III-IV, 1982, 88). დიალექტ. სელი ქუმელი, „კედი, კანაფის ძაფი“ (ა. შან.). 2. კანაფის ტამპონი. [აქიმი] მერე დაღეჭავდა კანაფის თოკის ნაპირს, დამრგვალებულ „სელებს“, მარილში ამოათრევდა და ჴმალიკათი მაგრად ჩაჭედავდა ჭრილობაში (სტმასპ. 70, 24). ნაჭრევჩი სელის ჩადება იცოდიან აქიმებმ (ხევს. ჭინჭ.). სელი ერთწლიანი ბოჭკოვანი მცენარე, რომლისაგანაც ღებულობენ სელის ძაფს (აჭარ. ნოღ.). ჩემ საყოლში ვიცოდი სელის ქსოვა და აქ არც ქე მიქსოვია. გეზრულში ახლაც თესენ სელს. სელს დათესენ მარიობისთვეში. კვირიკობისთვეში უნდე ევიღოთ (ზ.-იმერ. 167, მრეწ. II, II, 1982). სელის ნაქსოვი კანაფის ნაქსოვივით კეთდებოდა, განსხვავება არ იყო (ლეჩხ. მრეწ. II, II, 1992). სელის დრაფისას პალტოებსაც ვიკერავდით ხოლმე და დრაფის პალტოებს ვეძახდით (შ. კახ. მრეწ. III, I, 1983). სელს როგორც პურს, ისე ვთესავთ (ზ. ქართ. მრეწ. IV, II, 193).სელი სელის ბოჭკოსაგან მოქსოვილი საფენი. იმედა გადაეხვია, მერე ჩამოსხდენ სელზედა (ბ. 411, 13) – ივ. ქეშიკ. სკამს, რომელსაც დასაჯდომი დაწნული ჰქონდა სელისაგან, ვეძახოდით სელის სკამს ზან. (ქვ. სამეგრ. მრეწ. I, 451).*სელ არქეტიპი ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისათვის აღადგინა გ. კლიმოვმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ახ, ქართ. III. სელი (არ.-თურქ.) სელი (< არაბ. საილ – ღვარი, წყარო) ღვარცოფი, მრისხანე სტიქიური მოვლენა, ქვატალახოვანი ნაკადი – ა. სიხ.

ძვ. ქართ. I. სენი სნეულება, ავადმყოფობა: „განჰკურნებდენ ყოველთა სენთა“ (C მთ. 10, 1). „სენითა საეშმაკოჲთა არნ სნეულ ესევითარი“ (ტიპ. 15, 6). „შჭირდა სენი ძუძუსა“ (მ. ცხ. 425r). „ნიკრისისა სენს შთავარდა“ (ი. -ე 24, 25). „დაჰჴსნის სენთა სიმძაფრე (წამალმან)“ (მ. სწ. 61, 35). საშ. ქართ. სენი მე მჭირს რაცა ჭირად (ვეფხ. 127, 4). მოთმენა მიჴამს ურვისა ამა გულისა სენისა[დ] (ქილ. 482, 28). მით სენიცა შეედვა ბოროტი, მიკრისი, ჴელთა და ფერჴთა, და უჴმარ იქმნა (ქ. ცხ. II, 317, 8). თუ ომსა და ბრძოლას შიგან დავიჴოცებით, და თუ თავისა სენითა – ეგრეცა ვერ მოვრჩებით სიკვდილსა (შჰნ. II, 432, 23). უკუმყროდეს… გულისა სენი (ნ. ბარ. 14, 6). რამცა ვთქვა მიზეზი კვლაცა სენისა? (ნ. ციც. 701, 162, 5). სოფლის საქმით შექცეულნი სიმთელით და ზოგნი სენით (არჩ. 351, 106, 3). არ იყო სენისა მისისა მეცნიარება (რუსუდ. 25, 19). ღმერთმან ასეთი რისხვა მიუვლინა იმ შაჰაბაზს, რომ ხუთს წლამდინ სნეულობით იტანჯებოდა, და მერე მუცლის სენი დაემართა (კალმას. 94, ქვ. 6). ახ. ქართ. სენი ჯანმრთელობის დარღვევა, – ავადმყოფობა. ეს სენი ჯერ ტასოს გამოაჩნდა მუწუკებად (ე. ნინოშ.). ყოველთა აქიმთა უკვირდა მისი სენი (საბა). || ფიგურ. „კმაყოფილება კაცის მომაკვდინებელი სენია“ (ილია). დიალექტ. სენ ჩირქისმაგვარი სითხე, რომელიც დაავადებულ აბრეშუმის ჭიას სდის. სენ ბაყლივი რაჲმი (ჩირქივით რამაა), ამმა ბაყლ სხოჲს (მაგრამ ჩირქი სხვაა). სენ ყთლ ფერზედა (ყვითელი ფერისაა). 2. დაჩირქებული ჭრილობიდან ჩამონადენი სითხე. ჲერევ (იარები) ნუმ სკდევ ინსანზე, ტყროვის, ამბოვენ;სენ ჩომოდის ჲერაჲ შიგაჲთავ (ინგ. ღამბ.). სენი საშინელი. ჴმა მეტად სენი ზდებია, საელდო, საზიზღარია (ფშ. ცოც.). სენი საწყენი, სალანძღავი (სიტყვა). უფერ აღარა მამწერა არ გამაღრივა სენია! (ბ. გაბ. 1 56, 3) – ალ. ჭინჭ.სენი 1. სნეულება, მძიმე გადამდები ავადმყოფობა. იმ გაქცევებზე სენი გაჩნდა, იმით ზოგი ოჯახი თითქმის სუ ამოწყდა. 2. გადატ. მეტად ავი, გამაღიზიანებელი (ადამიანი) ეგ ხო სენია, ისეთს იტყვის, რო გულზე გაგხეთქამს . სენის გასახვა გაჯავრება, გულზე გახეთქვა. ისრეთი ლაპარაკი დაიწყო, რო სენი გამისახა, მეც ვერ მოვითმინე და… “ სენის მოგვრა იგივე სენის გასახვა. ისრე სენი მამგვარა, რო კინაღამ რაღაც დავარტყი (ჯავახ. ზედგ.).შდრ. სენაი ადამიანი, რომელიც საწოლში შარდავს (სვან. ლიპარტ.).ძვ. ქართ. II. სენი საგანძური: „განუღო მათ (ღმერთმან) კარი წყალობისაჲ და სენი იგი დაუნჯებული და სიხარულით იწყეს ღაღადებად: საფასე გჳპოვნიეს“ (მ. სწ. 314, 15). შდრ. I. სენი.

ძვ., საშ., ახ., ქართ., დიალექტ. I. სენა, სენაკი „საუნჯე“;ბერის სადგომი;ქოხი: „შევიდა ეპიფანე სენასა თჳსსა“ (საკ. წიგნ. 114, 18). მოსენაე სენაკში მცხოვრები ბერი. „მოსენაეთადა გაეწესა წმიდასა მამასა ჩუენსა“ (ი. -ე. 45, 1). „მოველი სენად“ (ქილ. 697, 22). ახ. ქართ. სენა (ხევს. მოხევ.) სახლში სამეურნეო დანიშნულების სათავსი, სადაც ინახავენ რძის ნაწარმს და სხვა სურსათ-სანოვაგეს. [ქალების] ხმა მოისმოდა სახლის უკანა კუთხიდან, სადაც სენა იყო გამართული (ა. ყაზბ.). დიალექტ. სენა/სენე რძის შესანახი სპეციალური სათავსი, სახლზე მიშენებული სპეციალური ქოხი. [გაგამ] ღილღველს ახგლიჯა ხანჯარი, იმასავ დასცა გულზედა, მეორეს გადაუბრუნდა იმავ სენაის კარზედა (ხევს. პოეზ. 80,9). ცარიელი აქვ სენაი, ნაწვალა უდგა ღომისა (ალ. ოჩ. 70, 4). ზოგან სახლთან რძის ნაწარმისათვის ცალკე გადატიხრული ოთახიც აქვთ, რომელსაც სენეს უწოდებენ (ს. მაკალ. 131, 20). 2. ბეჭის ერთ ადგილას, რომელსაც „სენას“უძახიან, ემჩნევა საქონლის ნაწველ-ნადღვების ბედი. ბეჭის სენაზე თუ შავადაა ნიშანი, ეს კარგია ბევრი ერბო-ყველს ნიშნავს თუ სენას სინათლე გასდის: თხელია სენა ცარიელია და ერბო-ყველი ცოტა ექნება ოჯახსო (მ. ბალ. ნ. მაკალ. 6, 81) (ხევს. ჭინჭ.). სენა იმას ერქო, საცა უხდურს (ყველი, ერბო) და საჭმელებს და არა თუ იმისთანა იარაღებსაც ინახამდენ. რიგიანი ოთახისოდელა იყო სენა (ხევი მრეწ. I, 196). სენცაი მიწური სახლის წინა ნაწილი, რომელიც შუშაბანდის როლს ასრულებდა. „ზამთარჩი, სენცაჩი უნდა დეგვერტყა თოვლიანი ტარავალი და მამრეღა შავიდიდით შინა (მოხ. ღუდ.)ს.-ქართვ. *სენ- „განჯინა, წალო“> ქართ. სენა ||სენე: სვან. სენაჲ > სანჲ (ჩუხუა 2000-2003). ზან. სენა სენა, ოთახი (მეგრ. ქობ.).სენაკი, ძველად სახლის შემადგენელ ერთეულსაც ერქვა და ცალკე მდგომ მცირე სახლსაც, მისივე ძიებით XI-XII სს-ში ის ბერის სადგომ ბინას, საცხოვრებელ ოთახს ეწოდებოდა მხოლოდ (ჯავახიშვილი 1946, 18-19;23-24).დიალექტ. II. სენა სცენა. – რა დროის ჩემი სენაზე გამოსვლაა ახლა, დავბერდი კაცი (რაცხ. გურ.). შდრ. სცენა [ლათ. scaena < ბერძ. ] –1. თეატრალური წარმოდგენისათვის განკუთვნილი მოედანი – ქეგლ. III. სენა [ლათ. Sena] კასიას გვარის მცენარეები, რომელთა ფოთლები გამოიყენება როგორც სასაქმებელი საშუალება (ე. წ. ალექსანდრიული ფოთოლი) – ს. თეზ.

დიალექტ. I. სენე იხ. I. სენა. ზოგან სახლთან რძის ნაწარმისათვის ცალკე გადატიხრული ოთახიც აქვთ, რომელსაც სენეს უწოდებენ (ს. მაკალ. 131, 20). დიალექტ. II. სენე (თ. სენე) წელი, წელიწადი: „ონ სენე იყო მუხტარი“ (ჩაქ. შავშ.). სენე წელი, წელიწადი (იმერხ. ფაღ., ცინც.). სენე (თურქ. სენე) წანა ზან. (ლაზ. თანდ.)

ძვ. ქართ. I. სერი ვახშმის უკან დაწოლის დროს ჭამა (დ. ჩუბ.). სერი ვახშამი: „ვჭამო მის თანა სერი“ (გამოცხ. 3, 20). სერი საკვები: „ცად-კაცადმან თჳსი იგი სერი წინაჲსწარ წარიღის ჭა“ (I კორ. II, 21CD). „მოუმზადა მათ სერი და უქმნა მათ უცომოჲ“ (დაბ. 19, 3.). საშ. ქართ. მოართმიდენ სანოვაგესა სამჴრისა და სერისასა (ქ. ცხ. 492, 14). სერი („პურის ჭამა“) დიდად სახელოვნად სერითა ისტუმრნა (ქ. ცხ. 140, 7). მე ესრე მგონი, შენ რომ სერად საწვევრად გაამზადო, მან საუზმედ უადრეს გაჭამოს (ქილ. 334, 32). სერი (სპ. სერ) გამძღარი გაძღომა, ვახშამი. მისსა ხორცსა ზედან ნადირთათვის სერი დამეგო (ყარამ.) ახ. ქართ. სერი ძვ. „მიმწუხრი საზრდელის მიღება“ – საბა. საღამო ჟამს პურის ჭამა, – ვახშამი. || საერთოდ, პურის ჭამა, ნადიმი, ლხინი. დაპატიჟა კუნწულელი თავის დიდებულებითა, სერი უმზადა ისეთი, არ ენახა თავის დღესა (ხალხ.). სერობა რელიგიური დღსასწაულია ფშავში. „სერობას ეძახიან, მაღლა მთაში არი ერთ ნიშ გაკეთებული (ფშ. ცოც.).შუმ. სარ „(ღამის, დაბნელების) დაწყება – ქართ. სერ- (< *სერ-) ღამე (გორდეზიანი 1985, 48).ს.-ქართვ. *სერ- „ღამე, ვახშამი“ (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. II. სერი: სერს გამოვიდა, ნადირობდა (ხოსრ. 61, 25). ახ. ქართ. სერი 1. სერი „მოგრძე გორი“ – საბა. მთა, ქედი. სერი მოგრძოდ წამოზიდული გორა. გავიხედნე სერზედაო, ბატონი ზის ცხენზედაო (ხალხ.). აღმართ-აღმართ მივდიოდი მე ნელა, სერზე შევდექ, ჭმუნვის ალი მენელა (აკაკი). მე და დედაჩემი, აგერ ტყიანი სერი რომ წამოწოლილია,... იქ ვცხოვრობდით (ვაჟა). ნარიყალას სერის წვერზე ორი ათასი წლის ციხეა გაშენებული (მ. ჯავახ.). დიალექტ. ფერდა ადგილის მიწებს კი ფერდი(ს) მიწებს, სერი (ს) მიწებს (კლდ.) ან სერების მიწებს ეძახიან (ფარცხ.) (ალგ. სალ.)სერი-სერ მთა-მთა, გარე-გარე, აღმა-დაღმა სიარული. რა სერი-სერ დადიხარ, ერთი გამაია ჩვენთანაც, გვნახე, მოვკვდით თუ დავრჩით! „მაგ ქალ ასრე სერ-სერ რო დაატარამ, ცოდო არ არი?!“ (ჯავახ. ზედგ.).დიალექტ. III. სერი 1. ნაჭდევი შინაური პირუტყვის ყურზე (იმის ნიშნად, თუ ვისია). მგელმა ცხვარი მოიტაცა, «ჩემი სერისა იყოო» (ანდაზა). ეს ცხვარი უნდა გაერია შალვას ცხვარში და საკუთარი სერი დაედო («დიალ.»). საერთოდ: ნიშანი, ნაჭრილობევი. მაშინ რო იჩხუბა იქ, სერიც დაადეს, ეხლაც ეტყობა წარბ ზემოდან (ჯავახ. ზედგ.). აგრეთვე: (ზ.-აჭ. კობერ: თუშ. ცოც., მოხ. ქავთ. ხევს. ჭინჭ.). 2. სერი (ჩვილთითა) ფოთოლს სერები ჰქონდა“ (ქართლ. „შინამრეწვ.“). ქართ. სერი, დასერვა, დასერილი, ქსნის ხეობ. სრ-ე (< სერ-ე) „გრძელი ზოლი, რომელსაც თიხის ჭურჭელს გარს ავლებენ“, ფშ. სრ-ელ-ა გარდიგარდმო ზოლი. ს.-ქართვ. *სერ- „დასერვა;ფართო გრძელი ზოლი სერი > ქართ. სერ-, სერ-ი, სრ-ე, სრ-ელა: სვან. შარ-// შრ- < შერ-V (ჩუხუა 2000-2003).არაბულსა და სპარსულ ენებში არის ლექსემა – [სერ // სერრ], რომელიც ნიშნავს – საიდუმლოს. ნიშანი, რომელსაც ცხვარს ყურზე დაადებენ“, როგორც ეს ახსნილია ქართულ ლექსიკონებში, საიდუმლოების მატარებელი უნდა იყოს. შესაძლებელია, ქართული სერი და არაბულ-სპარსული [სერ // სერრ] ერთი და იგივე ლექსემები იყოს (ბართაია 2010, 180). 3. სერი გადატ. შესახედაობა, გარეგნობა კი, რო ღგავ, სერ სუ მამისა აქვ მაგას (გ. დოლ. 20, 18). აღარ მოგვიხვედ სტუმრადა, სერი დაგვცილდა ყველასა (ბ. გაბ. 268, 9;ხევს. ჭინჭ.).

ახ. ქართ. დილექტ. I. სერა ქოთნის პირის მოსაკრავი (ჩვეულებრივ, ფაშვი). [თათარამ] მზერა შეაჩერა სადღვებელზე, ყურზე რომ სერას მოსაკრავი ბაწარი ება (გ. ბუთხ.). შდრ. III. სირა.საქონლის ფაშვის ანაძრობი ზედაპირი ან ბეწვგაცლილი ცხვრის ტყავი, რომელსაც სადღვებლის ან ქვევრის პირმოსაკრავად იყენებენ, კაცის სახელიცაა (ფშ. გოგატ. 163). აგრეთვე: (მოხ. ქავთ.).საშ. ქართ. II. სერა ქოთნის პირის მოსაკრავი – დ. ჩუბ. ს.-ქართვ. *სერა // სირა „ქსოვილი მოსაკრავი“ > ქართ. სერა: სვან. სგირ || სგურ (ჩუხუა 2000-2003).დიალექტ. III. სერა (თურქ.) ორანჟერეა, სათბური. „ზათი სერა არ იყო (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ., ახ. ქართ. I. სვე ბედი, ბედისწერა. სვე მათი გააძლიერეს (ვეფხ. 1616, 2). სვევ, შენდა შენთა ეგრე განმწვრთელთ სარგანი ყელთა! (ბეს. 72, 3). მათმან სვემა და სოფელმა სხვა რიგად რამ მოაგვარა (დ. გურამ. 93, 219, 3). უთქუამთ, ერთსა ყაპუზუნასა სვე აუმაღლდა (ქილ. 301, 32). სუე ბედი, ბედნიერება. ბედმან და სუემან თამარისმან (ქ. ცხ. II, 38, 21). სუე-სრული სრულყოფილი. მოვიდა თამარს სუე-სრულსა და ნათელ-ბრწყინვალესა წინაშე (ქ. ცხ. IV, 39, 11). სიმად ავიღე კალამი, ჩანგით მივმართე წერასა და შევუერთე ჩემი სვეც გლეხების ბედისწერასა (აკაკი). სრულსა და კარგად მყოფ ბუნების კაცსა მძიმედ აწევს გულსა სვე სამშობლო მამულისა (ილია). სე მშობიარობის წინა მუცლის ტკივილი. სე უვლის (ა. კ.) (მოხ. ქავთ.). ს.-ქართვ. *ს-ე „ბედი;დარდი“ > ქართ. ს-ე || სვ-ე : სვან. შუ-ა (<*შ-) (ჩუხუა 2000-2003).ახ. ქართ., დიალექტ. II. სვე მიწის ნაკვეთი ყანის, ვენახის სიგრძეზე, რომელსაც მიწის მუშა ერთ ჯერზე ამუშავებს (ხვნის, თოხნის, ბარვის, მკის, თიბვის... დროს). ცხენი ხარზე უფრო ადვილი მოსახმარებელია და ამის გამო სამკალს მთელს სვეს გაატანინებს კაცი (ილია). მესვეური განით უდგება სვეს;გამეტებით მიიწევს წინ და კონებს კონებზე აწყობს (მიხ. მრევლ.). «სადილობამდე ეს სვე როგორმე ავიტანოთ!» (უიარ.). ერთი სვე დაგვრჩა მოსაკრეფი“ (ქვ. ლეჩხ. დერჩი) – ლ. ასათ. მკაში ფშავში მესვეურებს თან მიჰყვებოდა ახალგზრდა მკონავი და ასე ახალისებდა: „აბა, ჩქარათ, სხვებმა არ გაჯობნოსთო“ ახალგაზრდათა ჯგუფს „მესვეურთ“ ეძახდნენ, მათ მომკილ ყანას კი სვე“ (ბოძაშვილი 1988, 30). იხ. აგრეთვე: (თუშ., ხუბ., ცოც., მოხ. ქავთ., ალგ. სალ. 94, ზ.-ქართ. IV, II, 194). *სუე-არქეტიპი ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისათვის აღადგინა გ. კლიმოვმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000;ჩუხუა 2017).დიალექტ. III. სვე იხ. II. სვია. „უსვეოდ კი ლუდ არ იდუღებდ› დ’ არც გამოდგებოდ“ (ფშ. ცოც.). აგრეთვე: ქიზ., მრეწვ. IV, II, 78, ერწ.-თიან. მრეწ. III, ნაწ. II, 50).

საშ., ახ. ქართ. I. სვია [Heso heso] ზოოლ. დიდი ზომის თევზი ზუთხისებრთა ოჯახისა. სვია თევზის ერთგვარი სახეა (ლიხ. გურ. ჯაჯ.).ს.-ქართვ. *სემ-ია „სვია“ ქართ. სვია < *სმია ზან. შამაია (ჩუხუა 2017).საშ., ახ. ქართ. II. სვია რუსულად ხმელა ჰქვიან ფივას ამითი აკეთებენ (თ. ბაგრატ.). სვია [umulus lupilus] ბოტან. ხვიარა ბალახოვანი ორსახლიანი მცენარე კანაფისებრთა ოჯახისა;მდედრობითი სქესის ყვავილებისაგან შემდგარ გირჩისებურ ყვავილედებს იყენებენ საფუვრის დასამზადებლად და ლუდისათვის საგანგებო გემოს მისაცემად;იზრდება ტყეებში, მეტწილად მდინარეების პირას, – ფშალა. ერთ ბაღში, ღობის მახლობლად, თავი ამოყო სვიამა და ახლო სარი რომ ნახა, გადაეხვია, იამა (აკაკი). ხეებს შუა გახლართულიყო სვია და სხვა მხვევი მცენარენი (ა. ყაზბ.). დილექტ. „სარს მანეულით, სვიით... „მივაბავთ, დავაკაებთ, საყელავით“ (ზ. ქართლ. „შინამრეწვ.“). „სვია ღობეებში ამოდის ვაზის შესაყელადაც ხმარობენ“ (კახ. დიალ.). – ლ. ასათ. სვია. ესეც ტყის არის, მაღალი იზრდება, ხეზე იცის ასვლა (ზ. ქართ. მრეწ. III, 2, 140). სვია – მცენარე, რომლის ყვავილიც ლუდს ალკოჰოლს აძლევს. „თუ სვეს გონთ უზამ, ალუდ ქეიფიან იქნებ“ – თუ სვიას კარგად გაუკეთებ, ლუდი მათრობელა გამოვა (თუშ. ცოც., ხუბ).ფქვილსა ვხსნიდით მუჭაში დაჭერილი სვიით ან მუხის ფოთლით. ჯაგნებს აკეთებენ ყურძნისას, მსხლისას და სხვ. აასხამენ სვიაზე (ქართ. მტკვ. ჩრდ. მრეწ. III, 2, 126).სვია ასხმა, გალა, ჯაგანი. ამ ზამთარსა ექვსი სვია მსხალი მქონდა (ლამ.);ხუთი სვია ყურძენი მაქვს შენახული (ლამ., იკ. ქართლ. ლექსიკ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. *სელ- „სვია“ ქართ. სვე „სვია“, „ფშალა“ (ჩუხუა 2017).

საშ., ახ. ქართ. I. სვიანი 1. სვის, ბედის მქონე-ბედნიერი, ბედიანი. ესრე უამბე: „იყო არაბეთს როსტევან, მეფე ღმრთისაგან სვიანი“ (ვეფხ. 32, 1). „იყავ სვიანი! (ბეს. 33, 12). „შეიქნა მეფე სვიანი“ (დ. გურ. 173, 7, 20). ყველა ეს როსტომს უბოძა, დალოცა დოვლათ-სვიანი (შჰნ. II, 4569, 20). ერთსა დუქანთა მჯდომელს კაცსა სვიანი მზე აღმოუბრწყინდა (ქილ. 301, 32). მაჭრისა ფერსა არჩევდენ, იგ ტკბილად რასმე სვიანი (თეიმ. I, 132, 58, 3). ეს თქვა და ტახტზე დაბრძანდა მეფურად მეფე სვიანი (აკაკი). ფიგურ. [ყანაო!] გეთამაშება ნიავი, ზღვასავით ღელავ სვიანი (რ. ერისთ.). აყვავდი, მამულო, შეიქენ სვიანი (ს. ხუნდ.). ათასნაირი მწერები თავს დაჰბრუნავენ იასა, როგორც ნაზირ-ვეზირნი ვისმე დიდს მეფეს სვიანსა (ვაჟა). იხ. II. სვია.ახ. ქართ. II. სვიანი 1. ადგილი, სადაც სვიაა ამოსული. «სვია, რამდენიც გინდათ, მოიკითხეთ. ჩემი სვიანი ჭალა თქვენი ფეშქაში იყოს!» (ვაჟა). 2. რაშიც სვია ურევია. «შესვი, მინდიავ, ეტყვიან, კაი ლუდია, სვიანი» (ვაჟა). იხ. II. სვია.

ძვ., საშ. ქართ. I. სიავი ლურჯი: „მოიღო მათგან: ტყავი სიავი და ძელი ულპოლველი“ (O გამოსლ. 25, 5).ძვ. საშ., ქართ. II. სიავი ძვ. სპილენძის ქვაბი ან ავაზანი – საბა, ქეგლ. სიავი ქვაბი, კარდალა, საბანელი, „ავაზანი“: „მოაბ სიავი (ავაზანი Ⴀ) სასოებისა ჩემისაჲ“ (ფს. 59, 10). „წმიდაჲ იგი შეაგბეს ქუაბებითა და სიავებითა“ (M, II, ნშტ. 35, 13). „რაიმე-მცა ესწორა ქოთანი სიავსა?“ O (ზირ. 11, 3). „ესე არს სიავი და ჩუენ ვართ ჴორცნი“ (O, ეზეკ. 11, 3). „მიხედენინ მან სიავთა, რომელ არიედ ზედა ცეცხლისა“ (ბ. კეს. -ექუს. დღ. 62, 4). „უბრძანა… სიავისა დიდისა აღდუღებაჲ“ (H− 341, 459). სიავ-ქუაბი ქვაბი: „წარიღეს… სიავ-ქუაბნი იგი და ფუცხუნი და ავაზანნი… და ყოველი იგი ჭურჭერი სამსახურებელისაჲ“ (O, IV, მფ. 25, 14).თხემსა ლამაზ-ჰყოფს სიავი ცეცხლთ-მსროლელი (წყობ. 404, 1).

საშ. ქართ. I. სიბა ძვ. «სარტყლის ადგილი» (საბა, დ. ჩუბ.). რა საწადლისა სიბათა ჴელი დაიდვათ ნებითა (ქილ. 630, 2). ს.-ქართვ. *სიბ- „სარტყელი, საწელო, ხვანჯარი“ > ქართ. სიბ-ა: ზან. შიბ-, შიბ-ი : სვან. შიბ- < შიბ-ა (ჩუხუა 2000-2003). საშ. ქართ. II. სიბა: საფარი რომ კოშკივით აღუშენო ახლო ციხესა გამაგრებულს. ღამესა მებრძოლი მზე ვირე განთიადისა რაზმითა ქვეშე სიბათა შეუთხრიდა, მპარავმა თხრა გაასრულა (ქილ. 668, 28).სიბა „ღობით შეკრული წყალი“, ბროსეს აზრით ეს არის ადგილის სახელი): თეთრის წყლის პირსა ზედა, შეკრა სიბა, ჰგონებდა გამოსლვასა ბერქა ყეენისასა (ქ. ცხ. IV, 223, 2). დიალექტ. III. სიბა სუფთა, ლამაზი ფიცარი ერტყმის ტოგუმს, სამივე მხრიდან (ს. ხიზაბავრა, ჯავახ. ბერ.). საშ. ქართ. IV. სიბა ნაღმი შეთხრილი მტრის ციხის ქვეშ დასაქცევად თოფის წამლით – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. სილა გვარი ჯიში. არ ვიცი, ვის ჰგავს, ვისი გვარი და სილაო (თეიმ. I, 103, 18, 20). საშ., ახ. ქართ. II. სილა: ხოლო ერთისა ჯოხისა დაკვრა. ნახევარ ქერის მარცვლად შეირაცხების და მსგავსავე სახით – სილაცა (სამ. ბატ. დავ. 141, 13). სილა [სპარს. silio] გაშლილი ხელის შემოკვრა ყბაში. გაფითრებულმა ისეთი სილა გაარტყა, რომ «პრისტავს» შეეხარბებოდა (აკაკი). [მოჯამაგირე]… წამოუხტა და ერთი ლაზათიანი სილა გაუშალა გიორგის უეცრად (ილია). [მატრაკვეცას] მოხუცებულმა ხელუკუღმა სილა სტკიცა (შ. არაგვ.). სილლე (თურქ.) სილა. „გაანთო სილლე ყურიძირში იმფრა, რომე ყურმა წუწუნი დეიწყო (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). შდრ. I. სილაქი.დიალექტ. III. სილის გადასმა მარცვლეულის გადარწყვისას კოდს თუ სხვა ჭურჭელს ხელს გადაუსვამენ ჭურჭლის პირამდე გასასწორებლად. აქედან: გათანაბრება, გასწორება. მაგ. კოდს სილა გადაუსვი რო მეტ-ნაკლები არ იყვეს“. „გოგო და ბიჭი ისრე თანაბარი სიმაღლისა არიან, რო სილა გადაესმით (ჯავახ. ზედგ.). სილაზე სამსე ნიტრა, გასილავება (ჯავახ. ბერ.). აგრეთვე: (ქიზ. მენთ.). შდრ. II. სილა.აღდგენილია ს.-ქართვ. *სილ-ა „ჭურჭელი, სილა ჭურჭელი“ > ქართ. სილ-ა, ა-სილ-ა: სვან. შედ < *სილ-ა (ჩუხუა 2000-2003).დიალექტ. IV. სილა ავშარა დ. ჩუბ.სილაი (თურქ.) იარაღი, თოფი. სილაი აღარ გვქონდა, ჩავბარდით (ჯავახ. ბერ.). შდრ. სილაჰი (არ. სილაჰ) იარაღი, საჭურველი: „...გავხეთქე ქვა და კლდეში შიგა სილაჰი ამოვდე“ (ჩაქ. შავშ.). შდრ. II. სილაქი.ახ. ქართ. V. სილა წვრილი ქვიშა. გიტამ ფეხი წამოჰკრა ბელტს, ყირაზე გადაიარა, სილა თვალებში შეეყარა (ბ. ჩხ.). პატარა ელექტრომავლები ეზიდებიან სილით, ხრეშით, ჩამონანგრევი ქვითა და მიწით დატვირთულ რკინის ურიკებს («ლიტ. და ხელოვნ.»). დიალექტ. სილა აყალოს შემდეგ ქვევრის თავზე დასაყრელი წვრილი ქვიშა. აყალოს ზევით დავაყრით ჩვენე სილას, ი სილა ინახავს სისოვლეს, აყალო რო არ გახმეს (წიფა, ვერტყვიჭალა, შუქრუთი). სილას შეაჭმევს სილას შემოაყრის და სარცხით გარეცხავს (ქვევრს). სამ სილას შეაჭმევს სილას სამჯერ შემოაყრის და სარცხით გარეცხავს (ქვევრს). ქვევრა თუა, ზევიდან გავრეცხავთ სარცხლით, სამ სილას შევაჭმევთ (ფუთი, განთიადი, ზ.-იმერ. ძოწ). აღდგენილია ს.-ქართვ. *(ფ)სილ- სილა ქვიშა (ჩუხუა 2017). დიალექტ. VI. სილაჲ ხის მერქანი. ცხრილებს ცაცხვის სილისას აკეთებენ (თუშ. ცოც.). საშ. ქართ. VII. სილა ლორწო ბუასილისა – დ. ჩუბ. შდრ. იოანეს სალმობა გაგრძელდა და სილი არისო, – იტყოდენ (ი. ბარათ. 236, ქვ. 6). შდრ. სილი ხველების სენი-საბა. სილი (არ. სილ) ჭლექი. „ფილტვისა სიწყლულე“ (ქანან.) – იუსტ. აბულ.

ახ. ქართ. I. სილაქი იხ. II. სილა. ნადირთა გროვიდან… ერთი დიდი დათვი… გამოერჩია და გამოსწია ჩემკენ…, გამკრა და გამომკრა სილაქები (ვაჟა). როცა გაბომ თავის მართლება დაიწყო, სილაქები მოხვდა და სიმწვავისაგან სახე აელანძა (ს. შანშ.). [გიქორს] არტემას სილაქებისაგან ატკეცილი ლოყები ეწვოდა (ი. გრიშ. თარგმ.). სილა, სილაქი გაშლილი ხელის მტევანი (ქიზ. მენთ.).ახ. ქართ. II. სილაქი, სილაქა [არაბ. სილაჰ «იარაღი», «საჭურველი»] სპეც. კირში გარეული და დანამული ნაცარი ტყავის გამოსაქნელად. სიტყვა გვხვდება აჭარულში, გურულში. ასევე ლაზურში სილაღი ზან. (ლაზ.). „იარაღი“ (ჯიქია, 1974, 126). ეს უკანასკნელი თურქული ენის გავლენით უნდა აიხსნას. დიალექტ. III. სილაგი, სილაქი, ტყავის დასამუშავებელი ხსნარი. ტყავი… როცა საუკეთესოდ უნდა გამოვიდეს, სილაქში აკეთებენ (ქიზ. მრეწ. III, I 2). სილაგჩი ტყავი სამი დღე-ღამეა, იქითით რო ამაიღებენ, დაუწყებენ მაჯეგანაით ზელას. სილაგი ჩენ გავაკეთით: ავიღით ფორი, ხათა, რძე ან ხურხაი, საპოვნე, კირი დაავზილითკე ერთად წყალჩი“ (მოხ. ქავთ.)

საშ. ქართ. I. სინი (ოლვერე B.;მაფრახ ZAaB.) რვალი არს უთეთრესი და ჴმა–კეთილ მჟღერალე (მჟღერელი B), ხოლო სინა (სინჲZ, ს ი ნ ი Aa)- უშავეს(ი) და უდარეს (უარეს AbB) მის(ს)ა – საბა. ძვ., ახ. ქართ. სინი [სპარ. სინი] 1. ძვ. თუნუქი;რვალი. სინი რვალი, ჭიქაჲ, სტავრაჲ, ნაქსოვი: „სინი, რვალი, რკინაჲ, ძელი“ (დ. სჯ. 551, 19). წინ მიდგა სუფრა სინისა, ზედ კვიცის ხორცი მიძია (ხალხ.). რაგინდ მე ასრე გავგიჟდე…, ოქრო გავცვალო სინზედა, ვგონებ არც მაშინ გავცვალო იგი მზე თინათინზედა (დ. გურამ.). სინის ფერი: ღიმილი შეუთამაშდა სინისფერ სახეზე (ლ. ბალიაური) – ა. შან. საშ. ქართ. II. სინი ლანგარი, დიდი თეფში. ერთი სინი ოქროსა მოატანინა და იმ კაცს თავს გარდააყარა (შჰნ. III, 407, 17). ახ. ქართ. დიდი გაშლილი თეფში ლითონისა, – ლანგარი, ლანკანი. რამდენიმე სინი და ლანგარი სპილენძისა იქავე გვერდით ეკიდა (ა. ყაზბ.). ნატომ… სინზე დაყრილი საწანდილე ხორბალი შეანიავა და შებერტყა (მიხ. მრევლ.). დიალექტ. სინი 1. საინი, რკინის თეფში. 2. ლითონის მავთული (ჯავახ. ზედგ.). სინი (სინი) ესა სინია, პური აწყვია ზედან (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ღრმაა, იგი საინია (გორისა,ზ.-იმერ. ძოწ.). იხ. ასევე (ხევს. ჭინჭ., ფშ. ხორნ. თუშ. ცოც.). აღდგენილია ს.-ქართვ. ფუძე *სინ- „სინი, ლანგარი“ (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. III. სინი სინამაქი, ფუთფუთას ხის ფოთოლი. აიღე… სინი, და ზღვისა პერული (ფანასკ. 76,10). შდრ. სინამაქი (არ.-სპ.) სინაი მაქი. ალექსანდრიული ფოთოლი ანუ ე. წ. ფუთფუთას ხის ფოთოლი. დაიჭირე: სინამაქი ამისგან რვა დრამი (ქანან. 56, 31).

საშ. ქართ., დიალექტ. I. სინა იხ. I. სინი – საბა.სინა გუდ., ფშ., ხ. თუჯი. სინა ხ. რისგანაც ზარებია გაკეთებული – ა. შან. სინა ჟანგი, რომელსაც გამოყოფს სპილენძის მოუკალავი ჭურჭელი (აჭარ. ნიჟ., მთ. კაიშ.). სინავს (მწვანე ფერის ჟანგი) უჩნდება მოუკალავ სპილენძის ჭურჭელს (აჭარ. ნიჟ.). დასინული ფშ. (რაზ. -ჭყ.) „გაკალული“ ქობში რომ დარჩება, დასინული არის;ძველი ქობი იქნება, მოსაკალავი. ახალი ქობი არას იზამს (მთ.) მოუკალავი ქობი დასინავს საჭმელს (მოხ., ფშ., ხ. თ. – ა. შან. (ხევს. ჭინჭ.). დიალექტ. II. სინა ლითონის (უპირატესად სპილენძის, ან თუჯის, თითბრის) ჭურჭელი საჭმლის მოსახარშად. რძე სინაში ავადუღე. სინის ქვაბი (ცხრაწყარო იმერ. ქავთ.). შდრ. II. სინი.დიალექტ. III. სინაჲ ხურტკმელი (ინგ. ღამბ.).დიალექტ. IV. სინა მავთული. აგზე სინა გავაბათ და გავკიდოთ ჩამაშირი (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). შდრ. სირნა სინა, მავთული. ვირსა მოვაბი სირნაი კისერშიო (ბოსლევი, ზ.-იმერ. ძოწ.).

ძვ. ქართ. I. სინდისი იაკინთი: „რომელი-იგი იმკვებინ სინდისითა“ (O, ზირ. 40, 3). ძვ., ახ. ქართ. II. სინდისი. სინდისი [ბერძ. Syneidēsis-დან] საკუთარი საქციელის ავ-კარგიანობის შინაგანი შეფასება, საკუთარი ყოფაქცევისათვის ზნეობრივი პასუხისმგებლობის გრძნობა, – პატიოსნება, ნამუსი. სინდისი კომბალზე უარესიაო (ანდაზა). „შენს სინდისს ენდე, არ მიღალატო! (ნ. ლორთქ.). შდრ. ძვ , ახ. ქართ. სჳნ(ი)დისი გული, გონება, «იჭუ»: –ილ. აბულ., ქეგლ.

საშ. ქართ. I. სინსილა ახალი გამოჩეკილი მართვე მფრინველთა ან მძრომთა – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. სინსილა 1. ფრინველის ან ქვეწარმავლის ახლადგამოჩეკილი მართვე, – ბარტყი ან წიწილა. გველის სინსილა. 2. გადატ. მოდგმა, ჯიში, ნაშიერი. «რაკი მაგნაირი კაცების სინსილა გამრავლდა, საწყალ კაცს როგორღა გაეძლება ქვეყანაზე!» (გ. წერეთ.).(არაბ. silsile) სინსილა / სიმსილა. შთამომავლობა, მოდგმა, გენეალოგია. ღმერთმა გაწყვიტოს მაგათი სინსილა“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).ახ. ქართ. II. სინსილა «ყამჩის სამკაული, ცრემლის ფუნჯებივით ჩამოკიდებული» (ი. გრიშ.). ყამჩი ერთი კარგი და პატიოსანი მარგალიტითა, ოქროს ქულიჩითა და სინსილითა შემკული («ივერია»). არაბულსა და სპარსულ ენებში არის ლექსემა [სილსილა // სელსელა/ე/] შემდეგი სემანტიკური დატვირთვით: 1. ჯაჭვი, წყება (მთათა);2. ჯაჭვი, რიგი;სერია;3. დინასტია;4. სუბორდინაცია. ქართული სინსილა, სონორთ მონაცვლეობით (ლ/ნ), მომდინარე ჩანს არაბულ-სპარსული ლექსემიდან [სილსილა // სელსელა/ე/]: (სილსილა > სინსილა) (ბართაია 2010, 180).

საშ. ქართ. I. სინჯი (სპარს.) წუნი, ნაკლი. ისე დახატულსავით იყო და მერმე ყურის წვერით ფეხის ფჩხილამდი სინჯი არ ეპოებოდა (რუსუდ. 272, 8).ახ. ქართ. II. სინჯი სპეც. 1. რაიმე მასალის მცირედი ნაწილი, რომლის ანალიზით და შემოწმებითაც მთელი მასალის თვისება და ხარისხი ირკვევა. 2. ძვირფასი ლითონის (ოქროს, ვერცხლის, პლატინის) ნაწილთა რაოდენობა შენადნობში წონის გარკვეულ ერთეულში. || ძვირფასი ლითონის ზოდებზე ან ნივთებზე ნიშანი, დაღი, რომელზედაც ეს რაოდენობაა აღნიშნული. შდრ. გაშინჯა, გასინჯა (სპ. სანჯიდან-აწონვა, აწონ-დაწონა). გასინჯა. აწონდაწონა. რა აფრასიობ გაშინჯა წიგნისა მონაწერობა, / ფიცხლავ თურქისტანს დაიწყო ამოდ რამ ნებიერობა (შჰნ. II, 3020, 3).საშ. ქართ. III. სინჯი საკრავია, საკრავი თეფშები. შეიქმნა ბუკთა ტრკციალი და ნაღარის დგერა, სპილენძ-ჭურთა, დაბდაბთა ცემა, სინჯთაგან მაღლა ხმობა (რუსუდ. 235, 8). სინჯთა ჰკრიან საზაროსა, მიუდგიან პირის-პირსა (შჰნ. III, 356, 4).

საშ. ქართ. I. სიპი, სიპი ქვა (სომხ.) რგვალი, და პატარა მაგარი ქვა – დ. ჩუბ. სიპი ქვა პირგლუსუნი –საბა. აღვიდეს კუალადცა, რამეთუ დაბურვილ იყვნეს ფარითა, ვითარცა სიპითა (ქ. ცხ. II, 446, 20). ვინ გააპობს სიპსა ქვასა (შჰნ. I, 283, 2). გადატ. ის სისხლი რომ გამშრალიყო, სიპივით შექნილიყო (რუსუდ. 206, ქვ. 2). ახ. ქართ. სიპი 1. მაგარი, გლუვზედაპირიანი (ქვა);იხმარება მშენებლობაში. გზა სიარულმა დალია, სიპი ქვა – წყალთა დენამაო (ხალხ.). 2. სრიალა ზედაპირის მქონე, – მოლიპული, გასიპული. სიპ კლდეზე, ალაგ-ალაგ გამოშვერილ კლდის ნატეხებზე კაცს ხტომით გასვლა უნდოდა (ა. ყაზბ.). დიალექტ. სიპ 1. ფიქალი ქვის ბრტყელი ფილა. თუშეთით სახლებ სუ სიპებით დახურულებ. 2. მთის სახლის სახურავი. „აპყებ სიპზე გაშალიანა-დ გაჸჴმიან (თუშ. ცოც.). აგრეთვე: (ხევს. ჭინჭ., ჯავახ. ზედგ., გურ. ჯაჯან. ქიზ. მენთ.).ახ. ქართ. II. სიპი კუთხ. (იმერ. გურ.) მუცლის ნაწილი ჭიპს ქვემოთ. [პატრონმა] პირუტყვს სიპისა და მუცლის ფხანა დაუწყო (ა. ქუთათ.). რაწამს მოხუცმა ხელი ცურზე შეავლო, პირუტყვმა სიპი შეიკრა და წიხლი მოიქნია (კ. ლორთქ.). ს.-ქართვ *სიპ- „მუცლის ნაწილი“. ვინაიდან სიპ-სახელს პარალელეები ეძებნება იბ.-კავკ. ენებში, არ გამოვრიცხავთ მის ფუძეენურ წარმომავლობასაც. წ. -სინდ. *სიპ „სხეულის ნაწილი“ (ჩუხუა 2017).

ძვ., საშ. ქართ. I. სირი ფრინველი, ჩიტი, ბარტყი: „მრავალთა სირთა უმჯობეს ხართ თქუენ“ (მთ. 10, 31). „რაჲთა განერე… ვითარცა სირი ირეჭსა“ (მრთ. შ ოქრ. -გურიტ. 226, 4). „ველსა სირთა დაისწავლნეს ჟამნი მოსლვისა მათისანი“ (I, იერემ. 8, 7). „ანუ არ ხუთი სირი განიყიდების ორის დანგის?“ (ლ. 12, 6). სირი სირი ჩიტი საზოგადოდ, სოფელთა და ქალაქთა შინა რომელნიც მკვიდრობენ (თ. ბაგრატ.)მტაცებელნი ფრინველები: სირკაჭკაჭი აგრეთვე სირი (კალმას. 552, ქვ. 1). კუალად მოვიდა სირი ჭივჭავი (ქ. ცხ. IV, 512, 23). ახ. ქართ. სირი ძვ. 1. იგივეა, რაც ჩიტი. ეგ სირი ხომ მერცხალია, ჭია-ღუის დიდი მტერი?! (რ. ერისთ.). [ბულბულმა] უხმო ყოველთა სირთა: „მოდით და შემოკრბითა“ (ნ. ბარათ.). „ჭირად არ მიჩნდის ლომისა მოკლვა, მართ ვითა სირისა“ (რუსთაველი). 2. იგივეა, რაც სირაქლემა. სირაქლემები მოდიოდნენ ჩვენსკენ (ს. კლდ.). სირი ახალი ქართულისათვის უკვე მოძველებული სიტყვაა, მაგრამ იგი ენამ შემოინახა სხვადასხვა წარმოების საშუალებით. სირას ენა თაგვიყანა (ფანასკ. 162, 11). სირ-ვაშლი ჩიტავაშლა. აიღე სირ-ვაშლის ფურცელი (ფანასკ. 265, 38). შდრ. აგრეთვე სირილა (ჯავახ. ზედგ.).სასირე მიმინოს დასაჭერი ბადე, მაღლობ ადგილსაც ეტყვიან, სადაც იჭერენ მიმინოს (გურ. ჟღ.). სასირე ბადე საჩიტე ბადე. წვიტი ბაწრიდან სასირე ბადეს ქსოვდენ (გურ. იმნ. 165, 30).შდრ. ზან. (მეგრ.) ჩიტის დასაჭერი ბადე – სასირე (მეგრ. IV, ქაჯ.). დიალექტ. II. სირი (არაბ.) საიდუმლო, დაფარული რამ. „ძალის აღირი ქალი დარჩა, სირის შემნახავი (ბახ., ჩვენ. ფუტკ.). სირი // სიჰრი: „მაგი სირ ვინ გაიგენს, ქვეშ-ქვეშაა“ (ჯავახ. ბერ.).

ძვ. ქართ. I. სირაჲ (არაბ. ბერძნ.) ჯერი, რიგი, გზობა. სერია, წყება. „მიიღებს არსებასა და თხზავს ესევითარსა სირასა“ (ამონიოს. 55, 23).საშ. ქართ. დამშლიან ჩემნი კავშირნი, შევრთივარ სულთა სირასა (ვეფხ. 884, 4). ესეცა ბრძენთა სირათა დაუდებიათ (ქილ. 644, 33). დავრდომილთ წესი შემქმნია და მოკუდავებისა სირათა მიწევნილვარ (ქილ. 688, 3). სიბრძნისა სირად, სწავლისა სირად გარე მოგეთხზნეს რიტორთ ბადენი (შავთ. 26, 3). ახ. ქართ. ძვ. მწკრივი, წყება, რიგი, კატეგორია. || კუთხ. (ქიზ. გურ.) ჯერი, რიგი. «სირაზე ერთ ქვაბ კერძსა სჭამს» (ს. მენთ.). დიალექტ. სირა/ი/ე. მათი გამოყენების შემდეგი შემთხვევები გვხვდება: „რიგი, წესრიგი, წყობა, რიგში ყოფნა. მაგ სირა გააშვი, ამ სირაზე გააყოლე ჭრელები (იმ.);მათი სირაც მუა (სტ.). სირას გავაკეთებთ (იმ.);სირაში შევალთ და მოგვიწევს ნებეთი (ინ.). სირით რიგით. სირითნა მოქსუო (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). სირაზე ჩარგე ეგ ნამყენები, იტყვიან ადამიანებზეც. ვისი სირაც არი, ის მივიდეს. ერთი სირა აქედან წამოვიღეთ. შენი სირიც მოვა, რა მუცელში გაჩერდი, მოიცადე (ჯავახ. ბერ.). სირაზე ერთ ქვაბ კერძსა სჭამს (ქიზ. მენთ.). რატონ ხარ ასე სულუხსარი, მოვა შენი სირაც და გადი მაშინ;ამ სირაჲ დემეთხუე, ზალიან სიცოცხლე მინდა (აჭარ. ნიჟ.). ჯერი, წისქვილზე იტყვიან. ჩემი სირააო, ე. ი. ჩემი ჯერიაო (გურ. ჟღ.). სირათ თანმიმდევრობით, მიყოლებით. ბითავი სირათ არ ვიცი (იმერხ., ფაღ., ცინც.). სირე წისქვილით სარგებლობისთვის არსებობს განრიგი, ყველა კომლს გამოყოფილი აქვს დრო დასაფქვავად, ამ განრიგს სირე ჰქვია: „დღეს ჩემი სირეაო“ იტყვიან (რაცხ. გურ.). დასირავება რიგის დაჭერა, დარიგება. დავისირავე, როცა მამიწემს, მაშინ ვითამაშამ. ყველამ დაისირავა ცხენები და შეჯდნენ. დასირავებული – რიგით ხვედრილი ან განაწილებული. ეგ ჩემი დასირავებულია რათ’ნა მოქცე (ჯავახ. ზედგ.). სიტყვა გვხვდება ფუძეგაორკეცებულიც. სირა-სირა „რიგში, რიგრიგობით, მწკრივად. ხახვი სირასირა ჩავაყოლე ვენახის კვლიებში (მესხ. ფეიქრ.). გედევიარე ბოსტანში, სირა-სირა მეჲვები, არ დეივიწყო, ლამაზო, განავალი დღეები (ბ.) (ჩვენ. ფუტკ.).ამ მნიშვნელობის სირა სპარსულიდან უნდა იყოს შემოსული. შდრ. (სპ.) სირა.დიალექტ. II. სირაი 1. ყალიონის უკანა მხარე, გახვრეტილი მილი. ყალივანი ორი ნაწილისაგან შასდგება: ერთია თავი, რაშიც თამბაქო იყრება, მეორეა სირაი –საჭერი პირჩი (მოხ. ღუდ.). აგრეთვე: (მოხ., ქავთ., მთ. კაიშ., ხევს. ჭინჭ., ფშ. ხორნ.).2. ხის პატარა ლულა, რომელსაც ტიკს უკეთებენ ჩამოსასხმელად (ხევს. თავისებ. 249, 1).ძვ. ქართ. III. სირა ფართო შოლტი, მოქსოვილი ფინიკის ფურცელთაგან, ჭილობი: „თხზავნ სირასა ფურცელთაგან ლერწმისათა“ (მ. ცხ. 271r). „მიწვა მოწაფჱ იგი სირასა ზედა და შეისუნა“ (ლიმ. 45, 11). სირა ძვ. სამი თითის სიფართით დაწნული ჭილი, ხრალი და მისთ., რომელსაც ავლებდნენ კალათას, გოდორს და მისთ. (საბა). აღდგენილია ს.-ქართვ. *სირა ნაქსოვი (ჭილობი) (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. IV. სირა შთამომავლობასაც ნიშნავს და სირა ნაწილი ანუ კერძო – თ. ბაგრატ. შდრ. I. სილა.

ძვ. ქართ. I. სირაჯი: ვითარცა ზეთი პატრუკსა, ვიდრემდის ადგნ-ღა, სირაჯსა აწოვებნ და ცეცხლი იგი ძლიერად ინათებინ (მ. სწ. 182, 16).საშ., ახ. ქართ. II. სირაჯი ძვ. ღვინით მოვაჭრე. ღვინით მოვაჭრეს ჩვენში სირაჯს ეძახიან (რ. ერისთ.). სირაჯებმა ხარატელის მარნიდან გამოტანილი ღვინის ქება ქვეყანას მოსდეს (მიხ. მრევლ.). სირაჯხანა ძვ. სირაჯის დუქანი, ღვინის სავაჭრო. «შუა ბაზარი სულ გავიარე. ., მერე სირაჯხანის აღმართში ამოვყავი თავი» (შ. არაგვ.). სირაჯხანა // სირაჩხანა სპარსული კომპოზიტია და შედგება სამი ელემენტისგან – არაბ. სპარს. [ŝire] – 1. წვენი;2. ღვინო;3. ალკოჰოლური სასმელი… ჩი (ცი) (თურქ.) ხელობა-პროფესიის მაწარმოებელი სუფიქსი და [xâna/e/] – სახლი, მთლიანობაში – სამიკიტნო (ბართაია 2010).გასათვალისწინებელია ისიც, რომ თბილისში იყო სარაჯხანა – [sarrajxâna/e/] – მეუნაგირის სახლი (არაბ. სპარს. სარრაჯ] – უნაგირი, სპარს. [xâna/e/] – სახლი), რომელიც, შესაძლებელია, ახალი შინაარსით (სამიკიტნო) დატვირთულიყო (ბართაია 2010).

ახ. ქართ. I. სისირი ცერცვი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. სისირი [ლათ. Cicer] მუხუდო. [ბოსტანში] სახლობას სისირი მოჰყავს (ი. გოგებ.). // მუხუდოს დაჩურჩული მარცვალი. ძმები ზედიზედ რამდენიმე დღეს ჭამენ ხმელ თევზს, ბუღლამს, სისირს (მ. ჯავახ.). დიალექტ. (ქიზ. მენთ.) ძალიან გემრიელია სისირი კირკაჟად: ზეთს დაასხამენ, ხახვს დააჭრიან, მარილს მოაყრიან და მზადაა. სისირის შეჭამანდი არ შეიძლებაო (საღრ);თუმცა სხვა დიასახლისის ცნობით დაღერღილი ან მთელ-მთელი სისირით შეიძლება წვნიანი კერძის დამზადებაც, ოღონდ უმწვანილოდ (საღრ., ალგ. სალარ.). დიალექტ. II. სისირი ციცირი, ციცარი. „სკოლაში ოთხი სისირი გვყანდა და ოთხივე დედალი გამოდგა (გ.-კახ. სახლთხ.). აგრეთვე: (ქიზ. მენთ.).

საშ. ქართ. I. სოდა იხ. I. სუდა. თუ მისი (ნიახურის) ძირი შტოსა უსხო იყოს სოდასა მოჰგურის (ქანან. 439, 28) ახ. ქართ. II. სოდა [არაბ. -იდან] ნახშირმჟავა ნატრიუმის მარილი;თეთრი კრისტალური ნივთიერება, რომელსაც იყენებენ მედიცინასა და ტექნიკაში. კაუსტიკური სოდა. – კალცინირებული სოდა. – საჭმელი სოდა.

საშ. ქართ. I. სოვდა – შავი ნაღველი, კაეშანი (ჩვეულებრივ ქართულში სევდას სახით გვხვდება).სევდა ჩენებურად ქართულად კაეშანი არის. სოვდა სპარსული არის, ანუ იპოხონდრია. სოვდა ვაჭრობათაც გამოითარგმანება და სურვილსაცა ნიშნავს სპარსულად – თ. ბაგრატ. სევდა არაბული წარმომავლობის ლექსემაა, რომელიც ისესხა სპარსულმა და იქედან თურქულმა, ხოლო ქართულში, როგორც სამედიცინო ტერმინი, უშუალოდ დამკვიდრდა დაახლოებით X-XI საუკუნეებიდან (იმედაძე 2014, 99). საშ. ქართ. II. სოვდა ვაჭრობა, აღებ-მიცემობა. ერთიანი ვაჭრობა – დ. ჩუბ. ბარამ მოვიდა და ეს მოხუცებული სოვდაგარი ნახა, ჰკითხა რა გქვიან და საიდან მოხვედიო, ბაბა ამარმა უთხრა ხოჯა ები ზულმალი მქვიანო, ზულუმალიდამ მოალ და რამდენსამე დღეს მისხალშას მოწყალებით სოვდა მინდა ვჰქნაო („ყისაჯე ამირ ჰამზას“ ქართულ ვერსია) – (დარსაველიძე 1984, 87). ახ. ქართ. სოვდა [სპარ. სავდა «გაცვლა-გამოცვლა», «ვაჭრობა»] ძვ. ერთიანი, საბითუმო ვაჭრობა, სავაჭრო ოპერაცია. «ამხანაგობებმაც ვერ შეძლეს სოვდის რიგზე წაყვანა: ან დაიკეტნენ ან დღე აქვთ დათვლილი» (ვ. ბარნ.). აპოლონ საქმის გაჩალხვას წინადვე ხარობდა და ანგარიშობდა იმ სარგებელს, რომელიც ამ სოვდას უნდა მიეცა (ა. ყაზბ.). ამ სიტყვიდან ხელობა-პროფესიის მაწარმოებელი [გარ] სუფიქსის საშუალებით მიღებულია – [სოვდაგარ] – სოვდაგარი. სოვდა ქართულში ფორმობრივ-შინაარსობრივად უცვლელად შემოსულა (ბართაია 2010).სოვდა-დარდისა და კაეშნის მნიშვნელობით, როგორც ჩანს ქართულში შემოვიდა სპარსულის გზით. გამონაკლისის გარდა ქართულში გავრცელებულია გამოთქმა სევდა. ხოლო სოვდა ვაჭრობის, აღებ- მიცემობის გაგებით შესაძლებელია წარმოშობით იყოს იმავე სოუდა ძირიდან, რომელიც სიშავეს აღნიშნავს, რადგან, არაბულ ლექსიკონში სოუდა მოცემულია მნიშვნელობით შავი ბაზარი. უკანასკნელი წყვილი თვით სპარსულშიც მიეკუთვნება ეგრეთწოდებულ ჰომოგენურ ომონიმთა რიცხვს, ერთმანეთისაგან არ განსხვავდებიან არც გრაფიკულად და არც წარმოთქმით (დარსაველიძე 1984, 88).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. სოლი: „განჴურიტიან ძირი მათი და შეასვიან შორის ძირთა მისთა სოლი მკურისაჲ“ (ბ. კეს. -ექუს. დღ. 72, 21). „განსოლეს იგი სოლებითა რკინისაჲთა“ (H–341, 497). სოლი ხეთ ან შეშათ გასაპობი პალო;ურდული, გასაყარი დასაკეტად;ურმის თალის სოლები – საბა, დ. ჩუბ. ახ. ქართ. სოლი 1. ერთ ბოლოში წაწვეტებული ხის, რკინის ფართო, მოკლე ნაჭერი ან ქვა;იყენებენ ხის გასაპობად ან რისამე გასამაგრებლად. [მონადირე] გულზე მუშტებს ისე მაგრა იცემდა, კაცს ეგონებოდა დიდრონ ხის მორგვებს აპობენ სოლებით და უროსა სცემენო (ვაჟა). ოქრომჭედელმა… აიღო რკინა, გამოწკეპლა სოლად და გაბზარულში ჩაატარა (შ. არაგვ.). 2. ურმის თვლის მორგვზე დასობილი მოკლე ძელაკი, რომელსაც ფერსო აქვს შემოცმული (თითო მორგვზე 12 სოლია)… ჯაგრცხილის ფესვებს მოვკიდე სოლებად იფნის გულია (რ. ერისთ.). ცალი თვალი მოღრეცილიყო, ხოლო მეორეს სოლი მომტვრეოდა (ს. შანშ.). დიალექტ. სოლი ლურსმანი თაღის შემკვრელი ქვა ან აგური, რომელიც თაღის ცენტრშია (ქიზ. მენთ.). სოლის აჯა სოლის მოხმარება, – სოლის თავზე უროს ცემა და კლდეში ჩარჭობა ქვის მოტეხა-მონგრევის მიზნით. „სოლის აჯა იცოდიანკე ქვის ტეხაჩი“ (მოხ. ქავთ.). სოლი გამოსაწვავი ქურის კედელში დატანებული თიხის პატარა თარო ჭურჭლის დასაწყობად. ქაშანურის ქურასა სოლები ჰქონდა კედელში დატანებული, ჭურჭელს ვაწყობდით (ზ. ხანდ.). ჭურჭელს ჩავაწყობდით ქურაში, სოლები უკეთია ქურასა შიგნიდან, თიხის სოლები, პირველი ჯამი დაიდგმევა სოლზედ (მეჯვრ.) (ქართლ. ლექსიკ.). სოლი ყდაში გარას გასამაგრებელი იარაღი (ხევს. ჭინჭ.). სოლი საქსოვი დანადგრის „ყდანი“, დეტალი. „ამას სოლები აქვ აქა-იქ გაყრილი, ლვილებს“ (ფშ. ცოც.). იხ. აგრეთვე: (ზ.-იმერ. ძოწ., ინგ. ღამბ., თუშ. ცოც.). შდრ. სოლა-ცული (აჭარ. ნიჟ.). სოლო (ფშ. ქეშიკ). ქართ. სოლ-ძირის შესატყვისი უნდა იყოს კოლხური (ლაზური) სილ- (< *სოლ-უმლაუტით) (კელაურაძე 2013).ახ. ქართ. II. სოლი [სოლ] მუს. დიატონიკური გამის მეხუთე საფეხურის სახელწოდება. 2. გასაღების სახელწოდება.

საშ. ქართ. I. სომი საკამარე ქვა, მოხრილი – საბა, დ. ჩუბ. შდრ. სოომი სარტყელი, კამარა: „მოუმზადე საჴმარი… ძელი და ქვა კედი და სოომი (M, I, ნშტ. 29, 2). აღდგენილია ს.-ქართვ. *სომ – ქვა (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. II. სომი „ხუთი აბაზი, მინალთუნი (საბა).

ძვ., საშ., ქართ. I. სორო მხეცთ და ნადირთ ბუნაგი, ან ორმო, მთხრებლი. სოროიანი – დ. ჩუბ. „იქმნნეს იგინი ვითარცა ტრედნი, მბუდებელნი კლდეთა შინა და პირთა სოროთასა “(O, იერემ. 48, 28). ახ. ქართ. სორო 1. გარეული ცხოველის, ნადირის სადგომი, – მიწაში გათხრილი ხვრელი. საძრომი. თხუნელა თვითონ თხრის მიწაში სოროსა და შიგ ფენს ხმელ ბალახსა და ფოთლებს (ი. გოგებ.). 2. გადატ. სადგომი, ბუნაგი. ერთ ღამეს, როცა მამასახლისს თავის სოროში ეძინა, ოცამდე ბიჭი დავესხით იმის სახლს (თ. რაზიკ.). 3. გადატ. პატარა, ბნელი ბინა. წარმოიდგენთ ყმაწვილი ქალი, მარტო, მწუხარე…, ბნელ სოროში შემწყვდეული (ლ. არდაზ.). დიალექტ. აგრეთვე: (ალგ. სალ.). ფონეტ. ვარიანტი: სორი (იმერ. გაჩ.). სვერო სორო. გამოიყვანეს დათვი სვეროდან (მერჯევი, ზ.-იმერ. ძოწ.).სორო ბერძნული წარმომავლობისადაა მიჩნეული (ურუშაძე 1980, 224). საშ. ქართ. II. სორო გუნდა თოვლისა – დ. ჩუბ. შდრ. დასორტვა თოვლის დაბეკნა დაშვანვის გამო (გურ. შარაშ.). სოროტი ავდარი, ქარიშხალი;თავსხმა, დელგმა. კოკისპირული წვიმა (აჭარ. ნიჟ.).

დიალექტ. I. სოხრა (თურქ.) ბეგარა. ხშირად ამუშავებდნენ სოხრაზე (ჯავახ. ბერ;მარტ.,ზედგ.). ბეგარის მნიშვნელობის სოხრა იგივე სიტყვა უნდა იყოს, რაც მე-11-13 საუკუნეთა წერილობით წყაროებში დადასტურებული იმავე მნიშვნელობის სუხრა. ო და უ ხმოვნების მონაცვლეობა ქართულში ცნობილი ფაქტია (ქავთარაძე 1964, 262). ქართულ წერილობით ძეგლებში სუხრა და მისგან ნაწარმოები სიტყვები გვხვდება შემდეგ შემთხვევებში:ქალაქს ტფილისს, რომელი სპარსთა ქონებასა ჰქონებია, და რომელი აწ უყიდია, და რომელი მე მომიჴსენებია, იგი და ანუ წაღმართ მოიგონ, იგიცა, ყუელაჲ უბაჟოდ და უსუხრაოდ ყოვლისა სასეფოჲსა გამოსავლისაგან ჰქონდეს (მრავ. 96, 15). მესუხრაობა || მესუხრეობა შრომითი ბეგარა: „არა უჴმს ეპისკოპოსთა ანუ მოყუასთა ვიეთმე იძულებაჲ ნაყოფთმრთუმელობისათჳს, ანუ მესუხრაობისათჳს“ (დ. სჯ. 168, 42). „ვითა სამსახურებელი ციხეთაჲ არაი ზედა სდებია დ, ჟამთა შლილობისათა შინა ოდესმე, მძლავრთა და უღმრთოთა კაცთა მათ ზედა რაიცა ბეგარი დაუც და რაიცა დაჭირებითი სამსახური უქნევია, ანუ სამუშაოი, ანუ სუხრაი, ანუ ბაჟი აღებულა, ვითა არაი ზედა სდებია, ესე ყოველი აგუიჴდია, გარდაგუიგდია და ყოველისაგანვე გაგუითავისუფლებიან“ (სამ. II, 11, 2). გლეხსა არ სუხრაობაი, არ გენდგაობაი, არ მოწიგნურებაი, არ საბანჯრე, არ საჴმარი და არაისთანაი არა (სამ. II, 45, 2). ლექსემა სუხრა დიალექტების გარდა შემონახული უნდა იყოს ქართულ ჟარგონშიც. გაასუხარა (ქართ. ებრაელთა მეტყველებაში გაასოხარა) − „გაყიდა“. მაგ. ეს საათი გამისუხარე;რა შმოტკა გაასუხარა. კ. დუმბაძე აღნიშნავს, რომ ეს ჟარგონი ებრაული წარმოშობისაა (დუმბაძე, 1979, 32). ჩვენი აზრით, სუხრა ძვ. ქართულში ებრაული ცოცხალი მეტყველებიდან, კერძოდ, ებრაელი ვაჭრების პროფესიული ლექსიკიდან ნასესხები სიტყვაა. საქართველოში მცხოვრები ებრაელები უძველესი დროიდანვე მისდევდნენ სააღებმიცემო საქმეს, მევახშეობას, ცნობილია ისიც, რომ XI-XII საუკუნეთა საქართველოში აზნაურთა შემდეგ როგორი პრივილიგირებული ფენა იყო ვაჭრები, ამასთან როგორ „იზრახებოდა ენა ებრაული ქართლსა შინა“. ამიტომ გასაკვირი არ უნდა იყოს, რომ ებრაული პროფესიული სიტყვა ზეპირი გზით დამკვიდრებულიყო ჩვენში. იგი ძველი ქართულის ზეპირი მეტყველების ნიმუშს, მის არქაიზმს წარმოადგენს, ქალაქურმა მეტყველებამ კი ჟარგონის სახით შემოგვინახა. რაც შეეხება მის ებრაულ და ქართულ მნიშვნელობებს „ყიდვა-გაყიდვა“ და „ბეგარა“, მათ შორის, ვფიქრობთ, გარდაუვალი ზღვარი არ არსებობს, რადგან ხშირად ნასესხები სიტყვა საგნობრივ მიმართების მიხედვითაც მოსწყდება ხოლმე პირველ წყაროს და ახალ გარემოში მისი მნიშვნელობა დამოუკიდებლად იცვლება. შემოსული სიტყვები არა მხოლოდ სემანტიკურ თავისთავადობას იძენენ, არამედ მოხმარების სფეროს მიხედვითაც თავისებური გზით მიდიან და, შესაძლებელია აღარც შეინარჩუნონ წყარო-ენისათვის დამახასიათებელი ელფერი (ფოჩხუა 1974, 379). დიალექტ. II. სოხრა (თ. დიალ. Surha) 1. მდარე, ცუდი;2. გად. ბეგარა ზმნს. უგულოდ, გულგრილად, უხალისოდ, ნაძალადევად (საქმის კეთება). „შენ სულ მასე იცი, ყველამფერ სოხრათ კიდეფ ხელ!“ (აჭარ. ნიჟ.).„გააკეთე ხეირიანათ, სოხრა ხუ არ არის, შვილო“ (ჯავახ. ბერ.). „სოხრა არ არი, ჩვენი საქმეა ესა“ (იმ.). სოხრა მომსახურება. „ყველა სოხრაში ფარას აძლევ“ (ბაზგ. შავშ.). 2. მისოხრავება რაიმე საქმის ზერელედ შესრულება. რა გააკეთა, მიასოხრავა და წავიდა (ჯავახ. ზედგ.). აუსოხრავებს საქმეს გააკეთებს უგულოდ, უხარისხოდ, ნაჩქარევად. შენც დაადექი თავზე, რო მაგან არ აუსოხრაოს და ეფათ არ გაყიდოს წიწილები (მესხ. ფეიქრ.). სოხრათ სილავ, ლამზი თემიზლუღი ქენ“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). აჭარულსა და ჯავახურში დადასტურებული „მდარის“, „ცუდის“ აღმნიშვნელ სოხრას შ. ნიჟარაძე, გრ. ბერიძე უკავშირებენ თურქულ დიალექტურ ფორმას სურჰა.ჩვენი ისტორიიდან კარგადაა ცნობილი აჭარის, სამცხე-საათაბაგოსა და თურქულ ენობრივ სამყაროს შორის თუ არა მიმართებები არსებობდა, ამიტომ ბუნებრივად მიგვაჩნია ამ დიალექტებში „მდარის“, „ცუდის“ აღმნიშვნელ თურქულ სურჰა-ს ცოცხალი მეტყველებიდან ცვლილი სოხრას ფორმით შემოსვლა. მაგრამ ერთს კი აღვნიშნავთ, რომ იგი ახალი ნასესხობა უნდა იყოს, რადგან არ დასტურდება იგი საბას „სიტყვის კონაში“, „რომელშიც ფიქსირებულია მე-17 საუკუნის დასასრულისა და მე-18 საუკუნის დასაწყისის თურქული ენის ცოცხალი გამოთქმები, თურქული დიალექტური მასალა“ (აბულაძე 1968). გარდა ამისა, საბა ხანგრძლივად იყო ემიგრირებული ახალციხეში, რომელიც იმ დროისათვის ოსმალთა მფლობელობაში იყო და ჯავახურში ნასესხები თურქული სიტყვა საბას, რა თქმა უნდა ეცოდინებოდა და სათანადო კვალიფიკაციასაც მისცემდა თავის ლექსიკონში.სოხრა 1. მდარე, ცუდი;2. ბეგარა ლექსიკური ომონიმებია, დიაქრონიულად საქმე გვაქვს სხვადასხვა დროს, სხვადასხვა წარმოშობისა და განსხვავებული მეტყველების ნაწილების ფონეტიკურ დამთხვევასთან: I. სოხრა (ებრ.) „ბეგარა“;2. სოხრა (თურქ.) მდარე, ცუდი.

საშ. ქართ. I. სპეტაკი, სპეტი (სომხ.) თეთრი, მოთეთრო. სპეტაკობა, სპეტობა სითეთრე, სპეტი. უმარილი (დ. ჩუბ.). ვითა მთა იგი მაღალი ათონი მყინვარე, ვითა სპეტი რაჲმე გამომჭვირვალი სახედ ყარყუმთა (ტ. გაბ. 150, 18). სპეტ – ამარგარიტებს (წყობ. 613, 4). ივარაუდება მისი სპარსული წარმომავლობა (ანდრონიკაშვილი I, 1966, 373). შდრ. სამოსელი მისი სპეტაკ ვითარცა თოვლი (ნიკოდიმ. 59,17).საშ. ქართ. II. სპეტი უმარილი, ტყვიის უმარილი – საბა. მკერდი ვეცხლურად სპეტაკი, წმიდად ელვარე სპეტია (ქილ. 863, 4).აიღე სპეტი ტყვივის წონა ოცი დრამისა (ფანასკ. 392, 27).გვხვდება სპეტა-ფორმითაც: ვარდი სრულად შექმნილიყო ზაფრანად და ვითა სპეტა (ვეფხ. 500, 2). აიღე.. უმარილო ერთი მიტყალი, სპეტა ორი მიტყალი (უსწ. კარაბ. 392, 7). საშ. ქართ. III. სპეტი: ანუ აიღე სპეტი ძაღლისა, რომელსა ეჭ(ა)მოს ძუალი (სამკ. წიგ. 237, 27). საშ. ქართ. IV. სპეტი მრავალთა ზედამდეგი – საბა, თ. ბაგრატ. სპეტობა ზემდგომობა რწმუნვა ასპეტა (წყობ. 598, 4). „სიტყვის კონაში“ სპეტ-თან ერთად ამავე მნიშვნელობით მითითებულია შპეტი // პეტი სიტყვებიც. შდრ. ავთანდილ იყო სპასპეტი (ვეფხ. 40, 1).

საშ. ახ. ქართ. დიალექტ. I. სტილი ძვ. წონის ერთეული, 28 ან 36 მისხალი. ერთი სტილი ფქვილის ულუფა არა მბოძებია (სამ. VIII, 305). ახ. ქართ. «ყოველს საუფლოს დღესა შესწირვიდეს ეკლესიას: ერთ შულოს ბამბის ნართსა, ერთ კვერცხ საკმელსა, ერთ სტილ წმინდა სანთელსა» (ზ. ანტონ.). || კუთხ. (ქიზ.) «წონის ერთეულია: ოცი კვერცხი, დაახლოებით უდრის კილოგრამს» (ს. მენთ.). დიალექტ. 1. ფეიქრის სტილს ხუთი ადლი ხამი გამოდიოდაო. სტილის მოქსოვნა ხუთი შაური და ორი პური ყოფილა (ქიზ. მრეწ. II, II, 21, 1). შდრ. ისტილ (სტილი) მატყლით ორი წყვილი წინდა გამოდიოდა, სამ ისტლით-ერთი საშარვლე, თორმეტით-ერთი ჯეჯიმი (საინგ. მრეწ. II, II, 66, ქვ. 3). 2. სტილი ხის ჭურჭელი, ტარიანი ½ გირვანქა ტევადობის, წისქვილში მინდის ასაღებად, ფუთზე ერთს იღებდნენ (მარაბ., ქართლ. მენთ.). ახ. ქართ. II. სტილი [ფრან. style, ბერძ. stylos-იდან წვეტიანი ჯოხი გასანთლულ ფირფიტაზე საწერად] 1. ხელოვნებაში – ამა თუ იმ ეპოქის, ერის, მიმართულების ან ცალკეული შემოქმედის დამახასიათებელ გამომხატველობით ხერხთა, მხატვრულ თავისებურებათა ერთობლიობა, რაც შეპირობებულია იდეური საზოგადოებრივ-ისტორიული შინაარსის ერთიანობით. მარჯვნივ ქართულ სტილზე აგებული კინოთეატრი იყო (ა. ბელ.). || ენობრივი თავისებურებანი, რომლებიც ახასიათებს ამა თუ იმ მწერალს, ლიტერატურულ მიმდინარეობას, ჟანრს [გ. ერისთავის] კომედიების დიალოგი ხალხის სასაუბრო ენას უახლოვდება და რამდენიმედ კეთილისმყოფელ რეაქციას წარმოადგენს ძველი მაღალფარდოვანი სტილის წინააღმდეგ (გ. ქიქ.). 2. გადატ. ქცევის ან მოქმედების თავისებურებები, მანერა. თამაშის სტილი. – ცურვის სტილი. – დათიკო ჩვენებურად მხარულს უსვამდა, ქალი-კი ბრასის სტილით მიცურავდა (ა. ბელ.). 3. წელთაღრიცხვის სისტემა. ◊ ძველი სტილი წელთაღრიცხვა, რომელიც შემოიღო იულიოს კეისარმა 46 წ. ჩვენს ერამდე.

საშ. ქართ. I. სტოლი ფლოტი ზ. ს. საბრძოლელს ნავს(ა) სტოლი ეწოდების (ეწოდებიან D) CD. მრავალ ნავთა ზოგად სტოლი ეწოდებიან – საბა. სტოლი ფლოტი: „კუალადცა მოიწია აგარეანთა კოლტი დიდითა სტოლითა კოსტანტინეპოლიდ“ [A= 162 148r 21-23a]. „დაიაზმთრის სტოლმანსარკინოზთამან“ [იქვე 148r, 29-30a].საშ. ქართ. II. სტოლი (რუს.) ტაბლა – დ. ჩუბ. წინ დაუდგეს სტოლი და დაუწყეს სამეცნიერო წიგნები (ი. ბაგრატ. 420, 5). მარჯვნივ რომ შევიხედეთ, სადაც ადრე სტოლი იდგა… ისევ ისე იდგა სტოლი, ისევ იმისთანა წითელი გადაეფინათ (ალ. ორბ. 189, 14). როდესაც ტაშისკვრით დაყრუებული თვალთმაქცი მიიქცეოდა სტოლისაკენ, წამოვეწიე, ვჰსტაცე ხელი (მ. თუმან. 648, 9).

საშ. ქართ. I. სტოლა (ბერძნ.) მრავალი საომარი ნავები – დ. ჩუბ. იხ. I. სტოლი.საშ. ქართ. II. სტოლა ოლარი. მღდლის ყელ–საკიდარი B – საბა. სტოლა (ლათ. სტოლა, ნაწარმოებია ბერძნული სიტყვიდან stolé „სამოსი“). საღმრთო კურთხევის ნიშანი, ეპისკოპოსთა, მღვდელმსახურთა და დიაკვანთა სამოსელი ლიტურგიული მსახურების დროს (ქრისტ. ლექსიკ.).

საშ. ქართ. I. სუარი უჟამო. ლეღვსუარი – დ. ჩუბ.სუარი, სუარიმი, სოარემი, ლეღუსუარი (ებრ. სოჸრ, ბერძნ. σουαρειμ, (სომხ.) სუარიმ) ებრაული წარმოშობის ეს სიტყვა სოჸრ მრ. ფორმით არის ბერძნულ თარგმანში ადაპტირებულად გადასული სუარიმ-ის სახით. ხოლო ამ უკანასკნელიდან – ქართულ თარგმანში და ცალკე, როგორც ზედსართავი სახელი ნიშნავს „ცუდს, უვარგისს“ (გეზენ., 855). იერემიას წინასწარმეტყველების ტექსტში მიემართება ლეღვის (teinā) ჯიშს: „იყვნენ იგინი ვითარცა ლეღუნი სუარიმისანი (სოარემისანი O)“ – „რომელ ვერ იჭამოს სიჯერკუალისაგან“ (იერ. 29, 17 JO).სულხან-საბას ორგან შეაქვს ლექსიკონში სუარ და ლეღუსუარ ფორმები: სუარი უჟამო;ლეღუსუარი (ხე) (29, 17, იერემ. JO) „ესე არს ეგვიპტური ზრქელფურცელი, რომელ(ი) ფურცელთა ზედა მოისხამს ლეღვათა –საბა. სოარემი უვარგისი, ცუდი. „ვყვნე იგინი, ვითარცა ლეღუნი სოარემისანი, რომელ ვერ იჭამოს სიჯერკულისაგან“ (O, იერემ 29, 17) – ილ. აბულ.ლეღუსუარის პარალელურად საბა უთითებს აგრეთვე ლეღუსულელს, რომლის განმარტებისას წერს: „ვიეთთა, ლეღუსულელი და ლეღვსუარი არა განურჩევიათო“. ლეღუსულელი კი, საბათი, „ესე არს, რომელ სიკო – ლეღვი და მოროს – სულელი. ჩვენთა მთარგმნელთაცა ამის გამო აღუწერიათ, თვარა სადაცა ლეღვსულელი წერილ არს, ჟოლას ეწოდება“ (დანელია 1998, 149).სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით ლეღუსულელი წარმოადგენს სიტყვის არასწორი გაგების შედეგად შექმნილ კალკს δυχομορέα (μορόν – „თუთა“;μωρόν – „სულელი“) შეცდომა მთარგმნელისეულია (ქერქაძე 1987, 63;მზ. შანიძე 1979, 168).საშ. ქართ. II. სუარი ყრმა, ჩჩვილი – დ. ჩუბ.შდრ. უსუარი ძვ. ბიჭი ხუთიდან ათ წლამდე (საბა). || მცირეწლოვანი;უსუსური, სუსტი. აბა, რას ემართლები მაგ უსუარ ბავშვსა?! (რ. ერისთ.).დიალექტ. III. სუარი (შდრ. suvarı) ცხენოსანი, მხედარი. „მიორე შვილი სუარი ჯენდერმე იყო“ (ბახ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. სუდა (არაბ.) სუდდა მუცელში შეკრულობა. მუცლის სიყაბზე. ქარსა გასტეხს, სუდასა გახსნის, სისხლსა არგებს (ქანან. 439,12). საშ. დიალექტ. ქართ. II. სუდა/სუდი შვრია. დაიჭირე: აფთიმონი, სუდა, ყურფა თვითო დანგი. სუდი ამათგანი წონა ოროლისა დრამისა (ქანან. 66, 20).სუდა შვრია. „პურში სუდა ბალახის თესლები ეხლება“;„სუდა საქონლის ჲემია “ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).სუდა გარეული შვრია. ჩვენ ჭირნახულს სუდა რო არ ერიოს, კაი იქნება (ჯავახ. მარტირ.).

საშ. ქართ. I. სუთი ძვ. საქონლის გავიდან აძრობილი ქონი, – დუმა (საბა, დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. II. სუთი კუთხ. (გურ. იმერ.) სუფთად გათლილი ჯოხი ღომის ამოსაზელად – ქეგლ. სუთი მრგვალი, მოკლე ჯოხი ღომის საზელი. ღომს ზელენ სუთით, მერე იღებენ (ჭრიენ) ჩოგნით და დებენ საინზე (იმერ. გაჩ.). სუთი ღომის დასაზელი გათლილი ჯოხი. სუთით ზილე ღომი, მერე ჩოგანით ამეიღე (ღორეშა, ზ.-იმერ. ძოწ.). დიალექტ. III. სუთ-ი (süt) რძე (შავშ.). „სუთ თუქნიდან ზიდავთ?“ (ი., ჩვენ. ფუტკ.).დიალექტ. IV. სუთი დანაშაული, ბრალი. სუ მაგის სუთია, რო ასრე მოხდა. სუთიანი//სუჩიანი-დამნაშავე, ბრალეული, სუჩიანი ვინც არი, ყველამ იცის (ჯავახ. ზედგ.). შდრ. სუჩი, სუჩიანი (თურქ.) ბრალი, ბრალიანი, დამნაშავე. მე ძიენ კრგათ ვიცი ვისი სუჩიცაა. სუჩიანი ტუჩებ არ დაუშვანს, ბიჭო!“ (ჯავახ. ზედგ). აგრეთვე: (აჭარ. ნიჟ.).საშ. ქართ. V. სუთი იგივე თოფალახი, ანუ გარეული პიტნა (არაბ. სათარი ხარდალი, მდოგვი, უნდა იყოს იგივე არ. სათარ, სამი სხვადასხვა მნიშვნელობით (ქანან., იუსტ. აბულაძე 1940).

საშ. ქართ. I. სუნი სუნიტი. რჯული. დაუდვა რჯული შიისა სპარსთა (რათა განეყოს ხონთქარსა სუნთა (ქ. ცხ. IV, 395, 5). და იყო სჯულითა სუნი (ქ. ცხ. II, 327, 21). გამოჩნდა … ოსმან სახელითა და სჯულითა სუნი (ბ. ეგნატ. 697,16). ხიდის ისარსა მისჯარენ სუნ-თათარ-ლეკნი რბენითა (ბეს. 83, 11). სუნობა სუნიტების მიმდევრობა . რჯულით სუნობასაც ეწამებოდენ (ქ. ცხ. II, 371, 20). მესისხლობისა და სუნობისათჳს მოკლეს ყიზილბაშთა შაისმაილ (ქ. ცხ. IV, 410, 5). საშ., ახ. ქართ. II. სუნი: „უსუნის რაჲ მას ცეცხლი“ G – „რაჟამს ეცის სული ცეცხლისაჲ“ (M, მსჯ.16, 9).შდრ. სუნელი სუნი: „სულნი ჩუენნი სუნელად კეთილადმსახურებისა სარქმუნოებითა შეანელნა“ (ეპ. კჳპრ. 227, 11).სუნი საგნის, ნივთიერების, ჰაერის თვისება, რომელსაც აღიქვამს ყნოსვის ორგანო. არღა მომხვდეს სუნი მისი (ნ. ბარათ.). დილითვე ვგვი ქუჩის უწმინდურებას, რომ მისი სუნი არ ეწყინოს შენს ცხვირსა (გრ. ორბელ. 350, ქვ. 2).ვირს პიტნის სუნი ეჯავრებოდა და ცხვირში სჩრიდნენო (ანდაზა). სუნის ანუ ყნოსვის ორგანო ცხვირია (ი. გოგებ.). ქართ. სული, სუნი, სვენება ს.-ქართვ. *ს-, სული;სვენება;სუნთქვა (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. სურა ვერცხლის საღვინე – საბა. სურა და თასი ოქროსი (ქ. ცხ. IV, 408, 2). მეღვინეს რატომ დაემდურები, თუ სურაში ღვინო არ დგას? (ხოსრ. 46, 12). გადატ. მეჯლისში სურასავით ვარ (ხოსრ. 52, 31). ნადიმთა მსხდომთა სალხინოდ საქმე გავსინჯოთ სურისა (თეიმ. 148, 4, 1). სუფრისა გაწყობილობა, მურასა თასებ-სურები (არჩ. 232, 253, 4). ოქრო-მინაქარ-ჯამ-ტაბაკ-კოკა-სურები მოოხრებულა (რუსუდ. 180, ქვ. 12). უკვდავებისა წყაროთი მოგართმევ სავსეს სურასა (დ. გურ. 72, 75, 2). ახ. ქართ. სურა მუცელგამობერილი და ყელწვრილი თიხის (ვერცხლის, ოქროს) ჭურჭელი წყლისა, ღვინისა და მისთ. ჩასასხმელად, – ლიტრა. ქალნი მოდიან წყაროზე, სურა უდგიათ მხარზედა (ს. შანშ.). სურის გამობერილ შუა ტანში ოთხი სურათი იყო… ამოჭრილი (ნ. ლორთქ.). დიალექტ. სურა გრძელტარიანი და მუცელგამობერილი სასმისი ვერცხლისა. ამაგის მალექსებელი სანების მაგანძურია, ჴელში უჭერავ სურაი არაყით გაცამცულია (ხევს. პოეზ. 472, 30;ხევს. ჭინჭ.).სურა მოცულობის საზომი ერთეული, უდრის 3, 28 ლიტრს – ა. სიხ. სურა მსხალი (ალგ. სალ. 173). შდრ. აგრეთვე: სურანიტრა (ქიზ. მენთ.).ახ. ქართ. II. სურა ნაწარმოების თავი, კარი (ი. გრიშ.). სურა არის იგივე არაბულ-სპარსული ლექსიკური ერთეული – [sūra/e/] მნიშვნელობით – ყურანის თავი. როგორც „ქალაქური ლექსიკონიდან“ ჩანს, სურას კონკრეტული სემანტიკური დატვირთვა დაუკარგავს და, ზოგადად, ნაწარმოების თავის, კარის აღმნიშვნელი ტერმინი გამხდარა (ბართაია 2010).

საშ., ახ. ქართ. I. სურო (ხე) ელიანდრე, ზმილაკი – საბა. სურო [Hedera] მარად მწვანე მცოცავი ბუჩქი (ლიანა);მეტწილად ბინადრობს ხეებზე, კედლებსა და კლდეებზე, რომლებსაც ემაგრება ღეროებიდან განვითარებული ფესვებით;ხშირად გვხვდება დასავლეთ საქართველოსა და კახეთის ტყეებში, მოჰყავთ აგრეთვე ბაღებში (სინონ. კახ. ფათალო). «ბაბაია, ჩვენს სუროზე იმდენი შაშვია, იმდენი, … იმდენი, რომ!» (პ. ჩხიკვ.). საყდრის ნანგრევებზე სურო და ლეღვი ამოსულა (ნ. ლორთქ.). დიალექტ. II. სუროჲ იხ. I. სორო. „იჸქავ ქოხის პირში ერთ გველს სურო ხქონიყვ (თუშ. ცოც.).

საშ. ქართ. I. სუსი წვენი, წყალი. დაიჭირე. რუბი სუსი თვითოსაგან ნახევარ დრამი (ქანან. 68, 15). დიალექტ. II. სუსი მოდგმა, ჯიში, გვარი. იმათი სუსი უნდა გავაქრო, იმათი სუსი რო აქ არ იყოჲ (ქიზ. მენთ.)

საშ. ქართ. I. სუქი (არაბ. სუქ) არომატი სურნელი აიღე: სუქი თეთრი მოხალული (ქანან. 321, 18). საშ., ახ. ქართ. II. სუქი სუქანი – დ. ჩუბ.სუქი-სუქი! შორისდ. ნიშნავს: გასუქდი, მსუქანი გახდი! ეკვირინე… დასძახოდა: «სუქი-სუქი, სუქი-სუქი!» – გამხდარი წიწილა ვითომდა ამით მსუქნად გადაიქცეოდა (დ. კლდ.).

საშ. ქართ. I. ტაბლი: 1. [არაბ. ტაბლ „დოლი“] „საქორე ნაღარა“ – საბა. შდრ. I. ტაბლაკი. მუნ ერთი ხე იდგა, და მას ხეზედა ტაბლი ვისმე ჩამოეკიდა და დარჩომოდ[ა] (ქილ. 309, 12). უნდა მიეცეს: დაფერული ხანჯალი… ქარგადნის ფარი, ტაბლი… სათლი (სამ. IV, 303, ქვ. 11). საშ. ქართ. II. ტაბლი: „ბერძულად – ნარდის ფიცარი“ – საბა. შდრ. ბერძ. Τάβλα და Τάβλη სათამაშო დაფა). საშ. ქართ. III. ტაბლი Ascites „სენისგან რა მუცელში წყალი შეიქნების, რომელსა ბერძულად ტო(პ)ვანის ეწოდების – საბა. ტაბლი წყალმანკი – დ. ჩუბ. და იქმნას მისგან წყალი ყუითელი და სახელი ჰქუიან ტაბლი, და ბერძულად ტოვნის (ფანასკ. 223, 27). ნიშანი მეორისა ფერისა სისხისა, რომელსა ჰქუიან ტაბლი (ფანასკ. 223, 15).

საშ. ქართ. I. ტაბლაკი „მცირე ნაღარა“ (საბა). გამოჩნდეს, სცემდეს ტაბლაკსა (ვეფხ. 450, 4). დას-დასათ, უბან-უბან სცემდენ ქოს[ს]ა და ტაბლაკს (ხოსრ. 70, 19). შეიქნა ხმა ტაბლაკთა და ზრიალი ზართა (რუსუდ. 191, 16). გათენდა, სცემდენ ტაბლაკსა, ბუკთა ჴმა გაჴშირდებოდა (შჰნ. II, 3751, 1). ჩუნჩერახი, ამის ჴელისა იყო: ბუკ-ტაბლაკთა მცემელნი (ქ. ცხ. IV, 22, 16). მოიღეს ქოსი, ტაბლაკი, დაფი და დაფდაფი (საბა).ტაბლაკი (არაბ.-სპარ. ტაბლაკ) (=ტაბლ, ბარაბანი კნინობითი ნაწილაკითაც) მცირე ბარაბანი, ან ნაღარა. ტაბლაკ საშ. სპარსულის ფორმაა (ანდრონიკაშვილი I, 1966, 375). ახ. ქართ. II. ტაბლაკი პატარა ტაბლა − დაბალი მაგიდა. სადილი იყო გამართული გარეთ ფანჩატურში, სადაც იდგა გრძელი ტაბლაკი („ივერია“). ვის უშველებელ შამფურზე აგებული შემწვარი ბატკანი და სუკები ეჭირა ბაირაღივით…, ვის ტაბლაკი სხვადასხვა საუზმით (ა. ცაგარ.). შდრ. ტაბლა სუფრა. შეუქმნენ ჰურნი ესე ტაბლასა მისსა ზედა ქვად (აპოკრ. 32, 1).საერთოქართველურ *ტაბ-სახელს ერთგვარი (საყრდენი) ფიცრის სემანტიკა ახასიათებდა. ამგვარ ჩვენებას მხარს უჭერს ყველა ქართველური მონაცემი. შდრ. ჭან. ტაბ-უ „ტაბლა“ (ჩუხუა 2000-2003).

ძვ. ქართ. I. ტაგანი საწყაო: კოდის მერვედი გარდაეცემინ ტაგანნი (სვან. ლექც. 175, 8-9a). ტაგანა გუშის ნახევარი – საბა. ახ. ქართ. ტაგანი, ტაგანა (თურქ. თაგან „სამფეხი“). გულამოღებული ხისაგან გაკეთებული პატარა ჭურჭელი, – მცირე ზომის კოდი. ტაგანში ჩხრიალი ჩაჰქონდა რძეს და სასიამოვნო სუნს გვაბნევდა ცხვირში (ვაჟა). საქონი მოდილაურდა, ქალი გავიდა ტაგნითა (ბაჩანა). ფიგურ. მთვარე გომბორზე წაიქცა, რძით გავსებული ტაგანი (გ. ლეონ.). გადატ. დასტურდება ტაგან-სიტყვის შემცველი კომპოზიტი წვივტაგანა ვისაც ტაგანასავით, კასრივით მსხვილი წვივები აქვს, მსხვილწვივებიანი. „აბა, დამკვლიე, ძმობილო, რარიგ წვივტაგანაი ვარო“ (ვაჟა). ტაგანი, ტაგანა, ტაგანია: ტაგანა მოჴ. „კასრსავით ჭურჭელი, ზურგზე წამოსაკიდებელი (ყ. 161, 2 ქვ.). „ჩემო ჴელის მამკიდეო, ტაგანაი ამკიდეო, თუ ტაგანას არ ამკიდებ, ჴელი მაინც მამკიდეო (მოჴ.) – ა. შან.ტაგანი ხის პატარა კასრი, რომელსაც ხისავე სახელური აქვს. მას იყენებდნენ წყლის საზიდადაც და ძროხების მოსაწველადაც. წინავ სად იყვის ვედრეები, ტაგნები გვქონდის (ფშ. ხორნ.). ტაგანი ხის კასრი, 7-8 ლიტრის ტევადობისა. იხმარება ძროხის საწველად ან ერბოს შესანახად. „ადუღებენ ერბოსა, გაავსებენ ქვევრებსა, ტაგნებს ეძახიან, აი, იმ კასრებსა“ (ფშ. ცოც.). „ბოჭკის მსგავსი კოდი. ბატარას ტაგანას ვეძახით და დიდს – ტაგანს“ (მთ.). – ა. შან. ტაგანაჸ ხის მოჩუქურთმებული სამარილე. კეთდება ხის მთლიანი ტანისაგან. აქვს ზედვე ბაწრით შებმული ხუფი. ეს ტაგანაჸ ბიძომ გამიკეთ ქალობასავე-დ (გათხოვებამდისვე) მეტაჸ მინდ (ძლიერ მიყვარს) (თუშ. ცოც.). შდრ. ტოგონი ოთხკუთხად გათლილი ხის დიდი მორი (გურ. ჯაჯ.). ზოგჯერ ხის გაუთლელ გადანაჭერსაც ამ სიტყვით აღნიშნავენ. ტოგონი: „ვოცდაათი ტოგონი გავთალე, თუ შვიდობით ჩამევიტანე თიდან, თელი ვოდის პოლი და ლამფა კი მექნება “ (ნაბეღ., გურ. ჯაჯ.). საშ. ქართ. ტაგანი ანუ ტაღარი. თაღარი ტაგანი, სამის კოდის საწყაო (თ. თაღარ;ნ. ჩუბ.). ტაგარი «საწნეხელი», ორმო: „აღმოთხარა მას შინა ტაგარი“ C, – „ქმნა მას შინა საწნეხელი“ (DE, მთ. 21, 33). ტაგარი ისარნა. ტაგარს თუ ასი საწყავი წყალი ჩავიდეს ზომითა (საბა II, 191, 23). დიალექტ. II. ტაგანი აჭარულ და გურულ დიალექტებში მცენარის სახელად გვხვდება: ტაგანი // ტაგანა. გურ. ტაგანი (ალ. მაყ.). ხალხურ მედიცინაში ტაგანა სამკურნალო მცენარედაა ცნობილი (აჭარ. ნიჟ.). ვფიქრობთ, რომ ტაგანი < ტეგანი. ძვ., საშ., ახ. ქართ. ტეგანი [Ruta graveolens] რამეთუ ათეულსა აღიღებთ პიტნაკისასა და ტეგნისასა და ყოვლისა მხლისასა (ლ. 11, 42). ტეგანი ძველსავე ქართულში გვხვდება. ჭინჭრის თესლი და ტეგნის თესლი... დანაყე (ქილ. 81, 8). ტეგანი სადაფის ბალახი (ი. ბაგრატ.). ტეგანი ბალ. ტარხუნა – ნ. ჩუბ. ქართული წყაროებიდან არა ჩანს, თუ რამდენად გავრცელებული იყო ძველ საქართველოში ტეგანი (ივ. ჯავახ.). უეჭველია ტეგანიც ქართული არ არის, არამედ ამავე მცენარის დამახინჯებული ბერძნული სახელი პეგანონია (ჯავახიშვილი 1986, 257). ტეგან-: ბერძნული [pēganon]-იდან უნდა მომდინარეობდეს (ივანიშვილი 2014).

საშ. ქართ. I. ტალი ქა ცეცხლის გამოსაკვესებელი, კაჟი, საღრტილი – ნ. ჩუბ.ტალი აქ ციცაბო: „მაღალსა და ტალსა ადგილსა შთასაჭრელად განმზადებულთა კაცთა და ფერჴჩაცთუმილთა აღმოყავნებით ჴსნანი“ [A= 85 351r, 1-3).მეთოფემ ტალი დაკვესა (არჩილი, 315, 638, 4). ტალსა კვესსა რა ჩამოჰკრავ, აბედს ცეცხლი მოედება (საბა II, 310, 12). ქა ესე არს უფრორე ტალისა და იამანისა გარი (კალმას. 276, 21). ისარ-მშვილდი მოიმარჯვე, მეთოფემან – ტალი, კვესი (თეიმ. I, 134, 65, 4). ახ. ქართ. ტალი 1. კაჟი. აბედი დანოტივებულიყო თუ ცუდად იდო ტალზე, არ ეკიდებოდა (ა. ყაზბ.). [მიქელამ] ყალიონი შინაური თუთუნით გატენა, შედეგ ტალს აბედის ნამცეცი დაადვა და კვესი გაჰკრა (რ. გვეტ.). ქვას გვერდი ჩამოსკდა ტალში (ოტ. იოს.). გული მკერდში მაქვს ტალადა, ხოლო გონება – კვესადა (ვაჟა). დიალექტ. ტალი კაჟი, სხვადასხვა ლამაზი ფერის მაგარი ქვა, რომელსაც ხმარობდნენ ცეცხლის გასაჩენად კვესის ჩამოკვრით, აბედს უკიდებდნენ, ძველებურ თოფს უდებენ ჩახმახში, კევრებს ატანებდნენ ნახვრეტებში და სხვ. (ფშ. ხორნ.). ტალ || ტალაჸ ქვაჲ კაჟის ქვა. „კევრებს ქვეშისაკ ტალაჸ ქვებ აქვის დაშჭმულები“ (თუშ. ხუბ., ცოც.). კევრი რო დაიხვრიტება, ამოვჭრიდით და ჩავსხამდით ტალსა და კოხსა (ქართ. მტკვრ. მრეწ. IV, II). 2. კაჟიანი (ტალიანი) თოფის ჩახმახის ნაწილი (ჩახმახის დაცემინებისას ნაპერწკალი ჩნდება და თოფის წამალს აფეთქებს) (ბიძამ) ჩახმახს ტალი გამოარიდა და საშლით დაუპირა (ვაჟა). ჩახმახს კბილებში კაჟი ჩაეჭირა და ჩაჭდეული – ტალს რეჩხით ხვდებოდა (ლ. გოთ.). ვაი თქვენს ლუხუმს, ძაღლებო, თოფმ დამინაყა ტალიო (ხევს. პოეზ. 143, 5). ოსმალიანი ტალი. ტალი, კაჟი. რომელიც ოსმალეთიდან (ყირიმის გზით) შემოტანილ თოფებს (ჴირიმებს) ჰქონდათ. მჴარზედ ჴირიმებ თოფები, ტალ უძეს ოსმალიანი (ხევს. პოეზ. 650, 4) – ალ. ჭინჭ. 3. ტალი ფშაურში წისქვილის ქვის მაგარი ადგილებია (ფშ. გოგატ. 163). 4. ტალი ძვ. „კბილის ნახეთქი“ საბა. ტალი კბილის მინანქარი. „ტალი ჩამომტყდა კიბილიდან და ცივ, ცხელ რამეს ვეღარ ვიდებ პირში (სტ.). შდრ. საბა ტალი – კბილის ანახეთქი) (ჩვენ. ფუტკ.).*ტალ- საერთო ქართველური ფუძეა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ახ. ქართ. II. ტალი სახეზე მზისგან ან სხვა მიზეზით გაჩენილი ლაქა. [ქალის] სახეს ყვითელი ტალი გადაჰკვროდა (ნ. ლორთქ.). [კაპუდან-ფაშას] ხორცსავსე სახეზე თეთრი ტალები დაასხდა (რ. ჯაფ.). თეიმურაზ [ფარშევანგის ფრთებს] ვერცხლის მონეტის დარი ტალები ატყვია (კ. გამს.). ამ სარკეს კიდეები მოხატული ჰქონდა წითელ-ყვითელი… ტალებითა (კ. გამს.). „ეგ რა ტალი გატყვია მაჯვენა ღაწვზე, ქარიმან“! [ჰკითხა მეფემ] (კ. გამს.). [კაპუდან-ფაშას] ხორცსავსე სახეზე თეთრი ტალები დაასხდა (რ. ჯაფ.). დიალექტ. ტალი ქვამარილის ან სხვა რაიმეს ზედაპირზე გადაკრული შავი ნალექი (ჯავახ. ბერ.). ტალი სხეულზე (ხელებზე) სიბერისაგან გაჩენილი შავი ლაქა. „ა, რაფერ ტალები გამიჩთა, კარ მქონდა ეგენი“ (საჩინ. შარაშ.). ტალი ჭუჭყის ლაქა ქსოვილზე, ტანსაცმელზე. დატალული ჭუჭყით, საღებავით, ცხიმითა და მისთ. დალაქული, – ლაქებიანი (იმერ. გაჩ.). ტალ- ფუძიანი სიტყვა დასტურდება „ვისრამიანში“: უტალაო ლაქის არ მქონე. შენისა ტანისაგან ჩემი ბროლი უტალაო და შენისა საუბრისაგან ჩემი სამოთხისა შუენება (ვისრ. 77, 6). ს.-ქართვ. *ტალ- „ლაქა“ > *ქართ. ტალი: ზან. ტალი < *ტოლი: სვან. ტალ > || ტლ (ჩუხუა 2000-2003).საშ. ქართ. III. ტალი შიშმატი კეტი, ძელი, წიფლის ანახეთქი, ნაჭერი. დევმა თავისი ტალი შიმშატი თავსა იფარა (შჰნ. III, 331, 39). დიალექტ. ტალი 1. (დალ) ტოტი. „ნაზვის ტალით შევკონავთ ნეკერსა“ (იმ). ზამთარში საქონელ ნედლ ტალებ ჩოუყრით ბაგაში, ცაცხვისას, თელისას, შკერისას, წყავისას… (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). IV. ტალი [ნიდერლ. talie] მცირე ზომის შესაკიდი მოძრავი ან უმოძრაო ტვირთამწევი ჯალამბარი, რომლის ტვირთამწეობა 5ტ. აღწევს, გააჩნია სელის, ელექტრული ან პნევმატური ამძრავი. ძრავის მოსაღები სამი, ჯაჭვიანი ტალი, გილიოტინებივით დაკიდულიყო ხელოსანთა თავზე (მ. ელიოზ.).

საშ. ქართ. I. ტალა: „მგზავრთა ღამის დარაჯი“ – საბა, ნ. ჩუბ. ტალა მცველთა ეწოდება, ესე იგი ყარაულთა (თ. ბაგრატ.). ტალა [არაბ. ტალჲათ „მზვერავი“] ძვ. მგზავრთა ღამის დარაჯი (საბა). ტალათა მათთაგანი რომელნიმე ტყვე ჰყვეს (თ. ბაგრატ. 55, 7). შეიპყრეს იგინი ალექსანდრეს ტალათა (ალექსანდრ. 109, 6). ჩუენ წავიდეთ კარგად, ფრთხილად, გავიმძღვაროთ ტალა (შჰნ. I, 810, 2). რამეთუ არა ჰყვათ დარაჯა-ტალანი (ქ. ცხ. IV, 187, 9). აქა ტალა გუიჯობსო (ამირან. 53, 7). ყარაულნი გაგზავნნა და ტალა ამართეს (შჰნ. III, 550, 21). მაშინღა იყო სისრულით, არ უნდეს სულსა ტალანი (ქილ. 550, 16). ახ. ქართ. თვალყურს ვადევნებ ტალად დამდგართა ცვლას (კ. გამს.). საპატიო ტალა გაკვირვებით იჭაჭებოდა (ლ. გოთ.). ამ მნიშვნელობის ტალა ფუძედ გამოიყოფა ასპინძის რაიონის სოფ. ტოლოშაში მთის სახელწოდებაში სატალაო (ბერიძე 1987, 88). საშ. ქართ. II. ტალა ძვ. კბილის ჩირქი (დ. ჩუბ.).ტალა მარილის ჭუჭყი, შიგნიდან რომ აქვს ქვამარილს (თონ., დვალ., ღოლოვ., ქართლ. მენთ.). ტალა 1. ქვამარილზე მუქი ფერის ლექი. 2. საერთოდ რაიმე კრიალა საგანზე გაჩენილი ლაქოვანება (ჯავახ. ზედგ.). იხ. II. ტალი.საშ. ქართ. III. ტალა მეტაფ. გიშრის ტალა წამწამი. მოდრიკა თავი გიშრისა ტალამან (ვეფხ. 1340, 3).

ძვ. ქართ. I. ტალავარი ფაცხა, საჩრდილობელი, ფანჩატური: „ვქმნეთ აქა სამ ტალავარ“ (მთ. 17, 4). „იქმნა კაცად-კაცადმან ტალავრები ერდოებსა თჳსსა ზედა“ (M, ნეემ. 8, 13). „ვიეთნიმე ტალავრებითა უდაბნოს დაყუდებულ“ (მრთ. შ. ოქრ. -მარხ. და იონ. 101, 14). შევიდნენ საწნახლის ტალავარსა (ქ. ცხ. IV, 75, 22). დაიქოხ-ტალავარ-კარვენ ახლად ქანანად (ბეს. 102, 8). ახ. ქართ. ტალავარს რამდენჯერმე შემოუვლიდა, უსურვაზსა და ფათალოს ლერწებს გაუსწორებდა (რ. გვეტ.). ტალავრის სვეტებზედაც ასეთივე ვაზებია შეშვებული (რ. გვეტ.). ზემოთ… ტყის ტალავარი თავდება (მ. ჯავახ.). დიალექტ. ტალავარი სახლის, ან საბძლის წინა მხარე, გადახურული;საჩრდილობელი. „ტალავარში შევდგამთ თივას“ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ტალავარი ანუ ხეივანი რომლის არსებობა უკვე V–VI სს. ძეგლებით არის დადასტურებული, ძველი ქართული მევენახეობის ტერმინად უნდა იქმნეს მიჩნეული. ძველი ტალავარის ანარეკლს უნდა წარმოადგენდეს ქიზიყში დაცული თალარი ვაზი სომხურად ტალავარ. არც ქართულში და არც სომხურში ამ სიტყვას თვისტომნი არ გააჩნია, ამიტომ შესაძლებელია ნასესხები სიტყვა იყოს (ჯავახიშვილი V, 1986, 324). ახ. ქართ. II. ტალავარი ძვ. ტანისამოსი, ტანსაცმელი. „გხატავს ქართულ ტალავარზე ქამარ-ხანჯალი! (ვ. ბარნ.). მოდით, ხევსურნო, ჩემდაო…, შემოკრბით, შეიმოსენით ახალი ტალავარია! (რ. ერისთ.) „ჩვენივე სისხლით მოვიხდით სირცხვილს, მაშ, რად ვატარებთ ქართულ ტალავარს?!“ (გ. ლეონ.). დიალექტ. თუ ხევსურებმაც თავიანთ „ტალავარი“ ნაყიდ ფარჩაზე გაცვალეს, მაშინ ყოვლად შეუძლებელია ხევსურეთში ხევსურის არსებობა (ვაჟა). ნუ იცომ, გიგიაშვილო, ბუსურბნის ტალავარსაო (ხევს. პოეზ. 208, 16). ტალავარნი მიცვალებულის სიკვდილის შემდეგ მის ტანსაცმელს ჩააწყობენ ლოგინში. ზოგზოგჯერ ამ ტანისამოსს გამოიტანენ გარეთ და დასტირიან. ამას ეწოდება ტალავარნი (ხევს. ჭინჭ.). ტალავარ ტანსაცმელი, მორთულობა. „მეტი ვარ, საღირიშვილი, რად მზვერავ ტალავარზედა, წინ-წინ მე გადავფრინდები ბახტრიონს გალავანზედა“ (თუშ. ცოც.). ტალავარი გუდ., მთ., ჴ. მოჴ. ტანისამოსი ტარავალი (ა. შან.). „მე საქორწინო ტარავალს მიკერავენ“ (ა. ყაზბ.). [კაცს] გაეხადა მარცხენა მხარე ტარავალისა და… დაზიანებულ მკლავს იხვევდა (ა. ყაზბ.).

ახ. ქართ. I. ტალავერი იხ. II. ტალავარი. ხეებით, ჩემი და ტალავერქვეშ იდგა და ყურძენს კრეფდა (აკაკი). ტალავერზე დაკიდული ეს აკიდო ატენური, თითქოს ოდნავ დათრთვილური, ნამით მოვარაყებული (რ. მარგ.). ტალავერქვეშ ჩუმად მჯდარი, დავინახე ფორთოხალი (გ. ლეონ.). // ხეივანი. მოშორებით ალვის ხის ტალავერი შემორტყმოდა ოდას და სხვა სახლებს (გ. წერეთ.). შდრ. ტარაველი ტალავერი, – ფანჩატური, საჩრდილობელი. სახლის წინ ტარაველი გავაკეთებიე (ტაბაკინი, ზ.-იმერ. ძოწ. აგრეთვე: იმერ. ქავთ. III). ტარაველი ტალავერი, ტალარი, ფანჩატური. ტარავლის ჩდილში ვიჯექით (რაჭ. კობახ.).ზან. ტალავარი || ტალავერი ფანჩატური, საჩრდილობელი (მ. კვირტია) (ქაჯ. III). ტალავარი, – ტალერი იგივეა, რაც ტალავერი, ფანჩატური (მეგრ. ქაჯ. III). ახ. ქართ. II. ტალავერი იხ. II. ტალავარი. მზისგან დამწვარი კორდისფერი ტალავერი ემოსა ბერიკაცს (ო. ცხ.) ვისაც უწინ მისი დამშვენებული სახე და ლამაზი ტალავერი ენახა, ის როგორღა იცნობდა სამარიდან ამოღებულ ბახვას (გ. წერეთ.).დიალექტ. III. ტალავერი ბალავარი.კარის ქუდზე ზემოდან დადებულია ტალავერი ანუ ბალავარი (მუხისაა) (ჯავახ. მრეწ. I, 255).

ძვ. ქართ. I. ტალანტი (ბერძნ. ტალანტონ, თავდაპირველად – წონა, სასწორი). ქანქარი, ვერცხლის ან ოქროს ფული: „მოიგო… მთაჲ იგი… ორის ტალანტის ვეცხლის“ (O, III, მფ. 16, 24). „აღუდვა ხარკი ქუეყანასა მას ასი ტალანტი ვეცხლი“ (O, IV მფ. 23, 33). „მოჰჴადა მათ ათი ტალანტი ერთი ბრპენისაჲ გამოიღო“ (I, ზაქ. 5, v7). „აღაორძინა მისდა რწმუნებული იგი ტალანტი“ (ი. -ე. 30, 24). „რომელსა−იგი თანა-ედვა ბევრი ტალანტი“ (მ. სწ. 200, 24). „იქმ მათ მეჭუელად ყოველთა უმდიდრესად, ვიდრე არცა… ტალანტთა მოჴსენებად“ (ფლავ. 11: 3,3). „ათს ტალანტს ზედა სხუასა ათსა ისწრაფი შეძინებად“ (ბ. კეს. 102, 34). საშ. ქართ. ტალანტი: პლინიოს მოუთხრობს ამისთვის, რომელი დახარჯულა მხოლოდ ხახვსა და ბოლოკსა ზედ ათასექვსასი ტალანტი ვერცხლი და ოქრო, რომელიც შეადგენს ჩვენს თეთრსა ხუთ-აბაზიანსა ანუ ხუთსა აბაზსა, ვიდრე ჯამით ოთხ მილიონსა (კალმას. 208, 4). ჰკადრა: ითხოვს ორას ტალანტს საბოძვარად მონათვლისას (ვახტ. VI, 145, 694, 4). ახ. ქართ. სამი ტალანტი და სამი დრაქმა ჩემთვის სულ ერთია (ვ. კანდელ.). შდრ. დიალექტ. ტალანტა ზომა-წონის ან ფასის დაწესება, წესად დადება. მაგალითად, ნორმად ქცევა. „შენ რო ეგრე იეფად გაყიდო, სხუა გამყიდველები არ მოგცემენ ნებას, იმიტომ რო მერე მყიდველები მაგას ტალანტათ დაიდებენ. სხუარო ცუდათ იქცევა, შენ ის ტალანტათ კი არ’ნა გაიხადო“ (ჯავახ. ზედგ.).საშ. ქართ. II. ტალანტი: სამღთო წერილში ტალანტად იგულისხმების ნიჭი ან მადლი ზეგარდამო მონიჭებული კაცთადმი (დ. ჩუბ.).რადგან მარწმუნე ტალანტი, არ მიხმდა დამემალა მე (არჩ., 332, 14, 1). იქების კათალიკოზი ანტონი პირველი, რომელსაცა აქვნდა ვრცელნი ცნობანი ყოველთა სწავლათა შინა და ტალანტი სიტყვიერებასა შინა (ს. დოდ. 448, 11).ახ. ქართ. ტალანტი [ბერძ. talanton] 1. განსაკუთრებული უნარი, ნიჭი ამა თუ იმ დარგში (მაგ., მეცნიერებაში, ხელოვნებაში). მნახველი და მსმენელი ჩახვდებოდა… [სანდროს] დიდ ნიჭსა და ტალანტს (დ. კლდ.). 2. ასეთი ნიჭით დაჯილდოებული ადამიანი. ტალანტა დაგდებული სიტყვა. ტალანტას დაუგდებს, ჩამოუგდებს შენაო, ტალანტას ჩამომიგდებო და დამიწყებ ლაპარაკსაო (ქართ. მენთ.). ნიჭის მნიშვნელობის ტალანტი ფრანგულის იმავე მნიშვნელობის ტალენტ სიტყვის ნასესხობა უნდა იყოს. ფრანგულში კი თავის მხრივ კი იმავე ლათინური ბერძ.-ლათ. ტალენტუმ // ტალანტონ უნდა მომდინარეობდეს (ფასმერი 1973).

საშ. ქართ. I. ტალარი იხ. I. ტალა. თექვსმეტი დროის მთვარე იყურებოდა მოწმენდილის ზეციდგან და ვითომცა ტალარს სწევდა უმანკოთა იმათთვისა, გზა ეჩვენებინა (ალ. ორბ. 130, 11).საშ. ქართ. II. ტალარი დერეფანი, კორიდორი. შევედ და განვკვირდი, ვიხილე რა დიახ ბნელი ტალარი, ძლივს ვიპოვე მეორე კარი (გრ. ორბ. 377, 8).შდრ. ტალანი დახურული სარბენი ოთარებს შუა – დ. ჩუბ. ტალანი გრძელი გასავლელი (სადგომში…), – დერეფანი, კორიდორი. ტალანი გათავდა და შევედით განიერ დარბაზში (ს. კლდ.). ირმა და უცნობი მატარებლის ტალანში გაჩერდნენ (რ. გვეტ.). III. ტალარი კოჭებამდე გრძელი, წინ შეკრული სამოსი, რომელსაც საეკლესიო პირები ატარებენ (ლათ. ტალარის (სიტყვიდან ტალუს „ქუსლი“, იტ. თალარე)ის შავი ფერისაა მღვდელთათვის, მოიისფრო – ეპისკოპოსთათვის, წითელი – კარდინალთათვის, და თეთრი ფერისა – პაპისათვის. პრაქტიკულობის თვალსაზრისით, შეიძლება მისი შენაცვლება სხვა სამოსით, რომელსაც კლერჯიმენს უწოდებენ (თარგმ. მ. სააკ.).

საშ. ქართ. I. ტალიკი ძვ. «ქარქაში, აბჯართ შთასადებელი ბუდე» – საბა (დ. ჩუბ.). ტანსა ჩავიცვათ ჯაჭვები, ტალიკით აღარ ეკრისა (ი. ტფ. 600, 52, 2). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ტალიკი ტანადი, მხარბეჭიანი, მოხდენილი (ბიჭი). იმ ტალიკმა ბიჭმა დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა (შ. არაგვ.). «გუშინ… ერთი ვიღაც ტალიკი ბიჭი შემოვიდა სანდროს სანახავად, …მგო ნი ტიტო იყო» (შ. არაგვ.). აგრეთვე: დიალექტ.: ქართლური, კახური, ქიზიყური. 1. არაბ. ṭalq „გახსნილი, თავისუფალი > ქართ. ტალიკი („ტალიკი ბიჭი“) (წერეთელი 1992, 92).2. ეს ნასესხობა მომდინარეობს არაბულ-სპარსული სიტყვიდან [ტალექ] 1. მხიარული სახის მქონე ყმაწვილი;2. თავისუფალი, უდარდელი მოზარდი (ბართაია 2010). დიალექტ. III. ტალიკი (ზ.-აჭარ.) (რუს.) თეფში (ჩვეულებრივ სპილენძისა). ბეზირგანის ქორწილში შაჭმელები სულ ოქროჲს ტალიკებით მოქონდენ (აჭარ. ნიჟ.). ტალიკი (თ. ტალიკა) „ლანგარი, დიდი თეფში. გააკეთა ალთუნის „ტალიკი“ (აჭარ. ხალხ. სიტყ. I, 11). ტალიკი = ჩინი, თეფში, დიდი თეფში (დანისპირაული). მოცემული სიტყვა ვერ დაიძებნა სალიტერატურო თურქულში. თურქულის დიალექტებში, კერძოდ, რიზეს მეტყველებაში დადასტურდა: ტალიკა ლანგარი, „ხონჩა“ (გურგენიძე 1973, 16).

საშ. ქართ. I. ტანა კნინ. ტანი. „ესე სჯობს, მოგცე საჭურჭლე, მძიმე მარტყია ტანასა“ (რუსთაველი). ტანა < ტანი;ტანი «გუამი», სხეული: „განიბანოს ტანი მისი წყლითა“ G – „დაიბანის წყლით გუამი მისი“ (pb., ლევიტ. 14, 9). „დაიბანა ტანი თჳსი წყლითა“ (O, ივდ.14, 9).ტანი ირანულ ნასესხობას წარმოადგენს (ანდრონიკაშვილი 1966, 376). იგი შესულია სვანურსა და მეგრულშიც (გელენიძე 1974, 7).დიალექტ. II. ტანა (თურქ.) ხბო (ორივე სქესისა) ერთ წლამდე (ჯავახ. ბერ.). ტანა ხბო. საფურეც და დაუყვერავი სახარეც წლიდან ორ წლამდე (ქიზ. მენთ.). ტანამანა წვრილფეხა რქოსანი საქონელი: ხბორები და მისთ. (ქიზ. მენთ.).ტანა ხბო ერთ, ერთნახევარ წლამდე. „რაც რომ იყო ანაო ასეთივე ტანაო“ (აჭარ. ნიჟ.). აგრეთვე;ტანაჲ ხბო (ინგ. როსტ., ღამბ.), ცანაჸ (თუშ. ცოც.). ტანა სიტყვა განცალკევებით დგას ქართულში, მაგრამ, სავარაუდოდ, ფუძეენური ეტიმოლოგია ახასიათებს მას. ბოლოკიდური -ა ძირის კუთვნილებას არ წარმოადგენს, აფიქსური ჩანს. შესატყვისობები ეძებნება ს.-სინდურ ენებში (ჩუხუა 2017).დიალექტ. III. ტანა // ტანაი (თ. დანა) (ცხვრის, თხის ან ჯიხვის დიდი კოჭი, ბავშვები იყენებენ სათამაშოდ. „შორით დახკრავდეს, თხუსი და ტანა იქნებოდა! (მოხ. ქავთ., ღუდ.). „5-6 წლის ჯიჴვის ტანაი იფრო დიდი აკე, სალამ ბებრისა. ვაცისა და ყოჩისაც ეგრეაკე (მოხ. ღუდ.).

საშ. ქართ. I. ტარო სიმინდის ღეროები მარცვლებით სავსე – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ტარო ყვავილედის ერთ-ერთი ტიპი;აქვს სქელ ღერძზე მჭიდროდ მჯდომარე ყვავილები. სიმინდის ტარო. – ხორბალი იკეთებს ერთ პატარა თავთავსა, სიმინდი-კი ისხამს რამდენსამე მოზრდილ ტაროსა (ი. გოგებ.). [სიმინდის] ნედლი ტაროები ცეცხლზე შემწვარი, გემრიელი და შემრგო საჭმელია (ი. გოგებ.). ტაროებით დამძიმებული სიმინდის ყანები დარბაისლურად აშრიალდნენ (მიხ. მრევლ.). ახ. ქართ. II. ტარო ერთ-ერთი უძველესი კულტურული მცენარე;მოჰყავთ ტროპიკებისა და სუბტროპიკების ტენიან რაიონებში ოკეანეში და სხვ. მის მსხვილ ბოლქვებს ხარშავენ ან წვავენ, ნორჩი ფოთლებისაგან მხალს აკეთებენ – მ. ჭაბ. საშ. ქართ. III. ტარო ნურა, ბალანთ გამაცვივნელი წამალი – დ. ჩუბ. ტალახ – წამალი კირით შეზავებული, რომელიც ბალანს აცლის ადამიანს. გაუპარსავი ვიყავი. საპარიკმახეროში წასვლა კი სახიფათო იყო. ამხანაგებმა მომიტანეს ტარო, წავისვი და სახე სრულიად გამეწმინდა (ი. გრიშ.).IV. ტარო ბანქოს დასტა. წარმოადგენს 78 (იშვიათ შემთხვევებში 79) ბანქოსგან შემდგარ დასტას, რომელიც ფართოდ გამოიყენება ეზოთერულ პრაქტიკებში.

საშ. ქართ. I. ტაღმა საბაჟო გარდასახადი- დ. ჩუბ. დამღა?საშ. ქართ. II. ტაღმა გუნდი მხედრობისა – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ტიალი მზის ჩასვლის დროს ცოტა რამ შუქი ჩნდეს იმას ჰქვიან. 1. ზღვის პირსა მივე, შევხედენ, [ნავი] ჩანდა ოდენ მზის ტიალსა (ვეფხ. 628, 3). მზისა ტიალი „ახლად ჩასული მზის შუქზე“ (წაქაძე 1976). დიალექტ. ტიალი, გატიალება „გათენება, გარიჟრაჟება“ (გურ. ჟღ.). რო გატიალდა, წამევედით ქორწილიდან (გურ. ჯაჯ.). ჰიდამდი გატიალდებოდა, გოდერძის უღელტეხილი გავლილი გვქონდა (აჭარ. ნიჟ.). 2. მთის წვერზე რომ ავიდნენ, კარგად გატიალებული იყო (აჭარ. ნიჟ.). „წამოხტი, რავარც იტიალოს“ (გურ. მალაზ.). 3. გადატ. ტიალი „ღია ფერი“ (გურ. შარაშ.). არც ძალიან მუქი იყოს, არც თლათ ტიალი, ჩემ დროლ ქალ რომ ეფერება, იმფერი კაბა მიყიდე (აჭარ. ნიჟ.). გადატ. აჭარული გამოტიალება „გამომჟღავნება“, „გამოაშკარავება“, „გამხელა“. ბევრს ნუ ტიტინებ, თუ არა შენს ნაქნარ საქმიებს მეიდანზე გამევტან, ყველამფერს გამოგიტიალებ (აჭარ. ნიჟ.);იმდენ ხალხში რაფერ გამუტიალე, რაფერ გაარეზილე (იქვე, 91). აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ ,ვე ფხისტყაოსნის“ მ. წერეთლისეულ გამოცემაში ტიალი „ციალად ყოფილა შეცვლილი“.ტიალ-ფუძიანი სიტყვები ამ შინაარსით შემონახულია გურულსა და აჭარულში. 1. ალ. ჭინჭარაულის აზრით 1. ტიალი „კიალიდან მიღებული ფორმაა“ (ჭინჭარაული 1981, 65). 2. იალ-კიალ და იალ-ტიალ სიტყვათა ერთნაირი მნიშვნელობა „ცაში აქა-იქ ღრუბელი“ შემჩნეული აქვს ფ. ნაისერს, იგი მათ თვლის რითმულ სიტყვებად „თინათინის“ ანალოგიით. ამასთანავე მიაჩნია, რომ იალ-კიალი > იალ-ტიალი: კიალ კი – კრიალისაგან რ-ს დაკარგვით, ხოლო კრიალისათვის ამოსავალი უნდა იყოს ზმნური კარ-ფუძე. მას სილუსტრაციოდ მოჰყავს შემდეგი წინადადება. „დიდი წვიმა იყო, მარა ახლ იკარა“ (ნაისერი, 1953, 57-58). ამავე აზრს იზიარებენ ფ. ერთელიშვილი (ერთელიშვილი 1970, 214) და ლ. სანიკიძე (სანიკიძე III, 1975, 531). საშ. ქართ. II. „ვეფხისტყოსნის“ ერთ-ერთ მე-19 საუკუნის ხელნაწერზე დართულ ლექსიკონში ტიალი 1. განმარტებულია როგორც „ბიაბანი“, დატევებული, ოხერი. მათ პილოტანმა უყივლა: «დაგრჩათ სამყოფნი ტიალნი (შჰნ. II, 3791, 3). ტიალი ხშირად იხმარება სიტყვებთან: ადგილი, მინდორი, მიწა, უდაბნო, ველი, სივრცე…და ნიშნავს „ცარიელ, თავისუფალ, მოტიტვლებულ ადგილს“. ამას ზარის განსაჴდელად მაღალსა და ტიალსა ადგილსა შთასაჭრელად განმზადებულთა კაცთა (აბუს. ტბ. 66, 18). შავი ყორანი გამითხრის საფლავს მდელოთა შორის ტიალის მინდვრის (ნ. ბარათ. 52, 8).მიწა იყო ტიალი, უსოფლო და უდაბო (გ. ლეონ. 220, 7). მდინარის პირად ტიალ ველზე მარტო დგას რკინიგზის პატარა სადგური (ს. კლდ.). ტიალი მინდორი – ცარიელი, გატიტვლებული დიდი მინდორი (ზ. გურ. კიწმარ.). დიალექტ. 2. ტიალი ამ შინაარსით დამოუკიდებელი ლექსემის სახითაც გვხვდება. უდაბნოდ იქცა ჩემი არსება, უოაზისო, ტიალი რჩება (ვაჟა). წელზე მომდგარი აყვავებული შქერები შრიალით გავარღვიე და ტიალში ორ ხესთან გავჩერდი (ფრ. ხალვ. 141, 4). ზემოდან ტყეა, ქვემოთ ტიალი (აჭარ. ნიჟ.). ლუკაიას ეზო სულ ტიალია, ერთი ძირი ხეი არაა შითე (გურ. ჯაჯ.). გზავრმა ქალი გამეიყვანა ტიალში (გურ. ღლ. 213, 14). ბახმაროს გარშემო ტყე და ტიალები აკრავს და 20 კილომეტრის სიახლოვეს სოფელი არ არის (თ. სახ. 130, 17). „ცარიელი, თავისუფალი ადგილის“ აღმნიშვნელი ტიალ (პროგრესული ასიმილაციით ტიელ, და კუმშვით გამოწვეული ტივლ-ფუძიანი სიტყვები ხელმეორე მეტაფორიზაციით იღებს „ოხერის, უპატრონოს, ვერანას“ შინაარსს. ტიალთ ვენახთა მოსჭამენ დათვნი, ძაღლნი და ღორები (დ. გურამ. 97, 24). მთელი ქვეყანა შემექმნა მე ნგრეულ, ტიალი (ილია 71, 5). მათ დიდთ შენობათ დიდნი ნანგრევნი ჩვენ თვალთ-წინ პირქვე ტიელად ჰყრიან (ვ. ორბ. 36, 5). 3. სიტყვა ტიალს ხშირად დაკარგული აქვს საგნობრივი მნიშვნელობა და მხოლოდ ემოციური იერიღა აქვს შენარჩუნებული. იხმარება როგორც საალერსო სიტყვა. ხევზედ მიდიან ნისლები,/ გაჩქარებულნი მღერითა, / როგორ ხარობენ ტივლები, / რომ მიწას ჰფარვენ ბნელითა (ვაჟა). მუხავ, მიყვარხარ, ტიალო, / განმარტოვებით მდგომარე (ბაჩ. 7, 22). ტიალო დარიალაო, კლდენი ხარ, ცარიალაო (ელ. ვირს. 227, 15). ტიალო! ნატვრის შორისდებული. ტიალო! რა კან წელიწადნ ვიცოდნიდით შატილ! (ხევს. ჭინჭ.). 4. ტიალი ძირითადად უარყოფით ეპითეტად, საწყევარ სიტყვადაა გამოყენებული, ამ შინარსით იხმარება სიტყვის მასალადაც. ამ ტიალ ამინდში რაისთვის მოსულხარ (აკ. ბელ.). როცა დადგება ღამე ტიალი არი ჩეხვა და ტყვიის ქარბუქი (ი. ნონ.). სულიღა დაამწარეს ამ თაგვტიალებმა, განჯინაში ვეღარაფერი შემინახავს (ვაჟა). წყალ-ტიალას რაღამ შეუცვალ გემო?! (ა. ყაზბ.). ეს ტიალი, დამავიწყდა, რომ დეკოლტეთი არ წავსულიყავი (შ. არაგვ.). ე ტიელ, ერთი ბიჭი როგორ არ ჰყავდა გვერდში (ს. მგალობ.). მეც დედა ვარ, ეგ ტიელი, ეგ (დ. შენგ.). ასევე უარყოფითი შინაარსი აქვს ტიალ- ფუძიან ზმნურ ერთეულებაც. ატიალია „აბადია, გააჩნია“ (ამბობენ უპატივცემულოდ). არაფერი ატიალიათ ოჯახში (იკ.);ღმერთო კი მომკალი, ჯერ ისე არ მატიალია რა და სულ გამიოხრა ყველაფერი (ატ., ქართლ. ლექსიკ.). ტიალის წარმომავლობის შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია შემდეგი მოსაზრებანი: 1. კახურ-ფშაური: ტიალი < ტიელი (*ტევალ, შდრ. დუ-ტევ-ა, გურ. დაუ-ტი-ა) (ქავთარაძე 1964, 295). 2. ტიალი < ტივალი, ხოლო ამ უკანასკნელისათვის ამოსვალია გაუტევს, გაუტი(ვ)ა ლექსიკური ერთეულები (ჭინჭარაული 1982, 105).

ძვ. ქართ. I. ტიკი, ტიკჭორა (სომხ.) ტიკი და ჭური, თხიერი – დ. ჩუბ. „ერთსა ჰქონდის ტიკითა ღჳნოჲ“ (O, I, მფ. 10, 3). საშ. ქართ. [მას ტიკის] ღვინო უდგი მინით (დ. გურ. 186, 1, 3). ერთი ტიკი თან იახლა, წყლით აივსო და ბაღდადის გზა იკითხა (მეფ. სალ. 336, 4). ახ. ქართ. ტიკი 1. ოთხში (გუდად) ამოღებული, შიგნიდან მოკუპრული ცხვრის, თხის ან ხბოს ტყავის ჭურჭელი ღვინის ან არყის ჩასასხმელად (სინონ. ძვ. თხიერი). ღვინო არსად იყო და ეშმაკები ტიკს ალბობდნენო (ანდაზა). დემეტრეს სახლის ეზოში ღვინით სავსე ტიკები ეწყო (ვაჟა). 2. იგივეა, რაც სტვირის გუდა. [საზანდარმა] ჩაჰბერა ჯერ სტვირსა. გაბერა ტიკი და სტვირი აჩქამდა (ვაჟა). 3. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. ნავტიკი. დიალექტ. ტიკის მასრაჲ ხის პატარა მილი, რომელიც გაკეთებულია ტიკში სითხის გადმოსასხმელად ან მის გასაბერად (თუშ. ხუბ.). საშ. ქართ. II. ტიკი დაავადება. სახელი ჰქუიან ტიკი, და ბერძულად ასფიტისი, და სპარსულად ზიყი. სრულ[ა]დ გასივდების თ[ა]ვით ვირე ფერქთ[ა]მდის, და ერთი ფერი ესე არის (ფანასკ. 223, 34). დიალექტ. III. ტიკი (ზ. რაჭ.) თიაქარი (ალ. ღლ.). შდრ. ტრიკი (ქართლ., იმერ.) ფუში, სენია ერთგვარი (თ. რაზიკ. ი. ჭყონ.). III. ტიკი [ფრანგ. tic] კუნთების უნებლიე, ხშირად განმეორებადი მოძრაობა (უფრო ხშირად სახის ან მხრის), ჩნდება ნერვული სისტემის დაზიანების დროს – მ. ჭაბ. III. ტიკი [ნიდერ. tijk < ინგლ. Tick] მკვრივი, მყარი სელის ან ბამბის ქსოვილი, უფრო ხშირად ზოლიანი;გამოიყენება ავეჯზე გადასაჭიმად, ლეიბებზე გადასაკრავად და სხვ. – მ. ჭაბ. IV. ტიკი [ინგლ. teak] ხე ვერბენისებრთა ოჯახისა, იზრდება ონდოეთსა და ინდონეზიაში, ხის მასალის სიმკვრივის და გამძლეობის წყალობით გამოიყენება გემების მშენებლობაში – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ. I. ტიმონი ბერძნ. ნავთ სამართი ფიცარი, აფთიონი, მხერვალი, საჭე, პიდალიო – საბა, დ. ჩუბ. რიგიან ტიმონის სადავე სუბუქად მავალსა ნიავქარსა ჴელთ უგდეს (ქილ. 799, 20).საშ. ქართ. II. ტიმონი (ბერძნ.) ველის ანისული, ხე ურცა – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ტიფი ფრინველი-დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. ტიფი [ბერძ. typhos] მედიც. საერთო სახელწოდება სხვადასხვა მიზეზით გამოწვეული მწვავე ინფექციური დაავადებებისა, რომლებიც ძლიერი ციებ-ცხელების სახით ვლინდება. პარტახტიანი ტიფი. – მუცლის ტიფი. – შებრუნებითი ტიფი.

ძვ. ქართ. I. ტოლ-ფუძე გამოიყოფა ძველქართულის სიტყვაში განტოლვება დასი, რიგი: „დაადგინნა სიმართლისაებრ მათისა განტოლვებაჲ იგი მღდელთაჲ“ (II ნშტ. 8, 14). „დაადგინნა… მეკარენი განტოლვებისაებრ მათისა ბჭით ბჭედ“ (II ნშტ. 8, 14). საშ. ქართ. ტოლი თანასწორი ტანითა, ხნით, სიდიდით. ტოლობა სისწორე ხნითა (დ. ჩუბ.). ბრძენთ დაუგმია ყოველთა კაცთათვის გმობა ტოლისა (ნ. ციც. 497, 14). მზის დროშის ტოლნო, სოფლის მსტროლნო (ბეს. 68, 9). კახ-ბატონსა კახთ აყვედრეს: უღლით ტოლი გამოგეშო (დ. გურამ. 100, 266, 1). საბრალოა მხოლოდ სული ობოლი, ძნელად პოვოს, რა დაკარგოს მან ტოლი (ნ. ბარათ.). ახ. ქართ. ტოლი 1. თანაბარი, თანასწორი (სიდიდით, ხნით, მდგომარეობით…). კვეხნით არ ვიტყვი ჩემს ტოლ ბიჭებში ნაბოლოვარი არ ვიყავ (ილია). [ფიქრია] სიმაღლით თითქმის არსენას ტოლი იქნებოდა (მ. ჯავახ.). 2. გადატ. ამხანაგი, მეგობარი, სწორი. ლექსო თავის ტოლებში პირველი ბიჭი იყო ტანადობით, სიმარჯვით, ღონით (ი. გოგებ.). გადატ. მეუღლე, ცალი. [ირემი] თავის ტოლს, სიცოცხლის სწორსა, გულამოსკვნილი გლოვობდა (ვაჟა). 2. უღელში საბამი ხარის, კამეჩის თანამეუღლე. ამ ხარის ტოლი სად არის ის მოიყვანეთ!“ ყველა ხარს თავთავისი ტოლი შეუმბით, არ აგერიოთ (ჯავახ. ზედგ.). ამავე შინაარსისაა ზან. ტოლი (მეგრ. ქაჯ.).ტელ, ტოელ, ტელ, ტოლ, ტოლი, თანასწორი, ერთი ასაკის (სვან. თოფ. ქალდ.).ტოლი სალიტერატურო ქართულში, თუ იგი ნასესხები არ არის, სწორედ დიალექტებიდან უნდა შემოსულიყო გვიან საუკუნეებში. ვვარაუდობთ, რომ ეს არის ამტოლა, იმტოლა. ფორმებიდან გამოყოფილი და დამოუკიდებელ სიტყვად ქცეული ისევე, როგორც ოტენა, ტენი და ტელა და დონე სიტყვები (ჭინჭარაული 1990, 103-110). ოდენი, ოტენა, ტენი > ტელა > ტოლა, ტოლი.ახ. ქართ. დიალექტ. II. ტოლი 1. (ქიზ.) ერთჯერობაზე მოქსოვილი შალი (ს. მენთ.). 2. კუთხ. (ფშ. ხევს.) შინ მოქსოვილი შალი. ტოლი იქსოვება ბატკნის მატყლისა («დიალ.»). მეტ-ნაკლები სემანტიკური გადაწევით გვხვდება აგრეთვე შემდეგ დიალექტებში: (მოხ. ქავთ., ფშ. შან., ხორნ., ცოც., ქეშიკ., ხევს. ჭინჭ., თუშ. ხუბ., ცოც.). ტოლი, ტოლიკა, ტოლომა სიტყვებს ა. ჭინჭარაულს ვაინახურ სიტყვებად მიიჩნევს. იგი წერს: ვაინახურად ტუჲლიგ არის „тряпье, лохмотья“. …ვა ინახური ტუჲლიგ თურქულენოვანი სამყაროდან ნასესხები ჩანს: ტულუნ, ტულუკ, ტულუპ //ტულუბ // ტულბ აზერბაიჯანულსა, ჩაღათაურსა და სხვა ენებში ეწოდება ტყავის გუდას, ტიკს და მისთ. …ვა ინახურში – იგი კნინობითის სუფიქსია და ვაინახებს უცხოენოვანი ტულუკ აღუქვამთ როგორც თავის ენის კნინობითი ფორმა ტულ-იგ, ამიტომაც იგი ძონძმაძების, ნაფლეთების სახელად ქცეულა. ასევე დამართვიათ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიულებსაც: მათ ვაინახური კნინობითი ფორმა ტულიგ შეუცვლიათ ქართული კნინობითით „ტოლ-იკ-“. სიტყვა ტოლი მატყლის ქსოვილის მნიშვნელობით დამკვიდრდა მთის დიალექტებში… ქისტურიდან მომდინარე ტოლი (თუშურის გზით) ქიზიყურშიაც შესულა. რაც შეეხება მნიშვნელობის დაკონკრეტებას, – სიგრძის მომენტის შემოტანას – მის მიზეზი ის უნდა იყოს, რომ საზოგადოდ ქართულში სიტყვა ტოლი ზომა-წონაში გამოსაყენებელი სიტყვაა, ხოლო კერძოდ ქიზიყურში ტოლის ერთ-ერთი მნიშვნელობაა „ხუთი კვერცხის წონა“ (სტ. მენთ., ჭინჭარაული 1989, 114-115).ახ. ქართ. III. ტოლი (ქიზ.) ხუთი კვერცხის წონა (ს. მენთ.).დიალექტ. IV. ტოლ ხის მომსხო ტოტი. „გადაქცეულებს, ტოლთად იმათ ვენიაზებით“ (თუშ. ცოც., ხუბ.). შდრ. II. ტალი (ჩვენ. ფუტკ.). ტოლ ქოჭებ. აკაზმები ტოლის, ფარდაგის, ხალიჩის და სხვა ამგვართა მოსაქსოვი დაზგა-მოწყობილობა (თუშ. ცოც.). დიალექტ. V. ტოლი (dolu) სავსე, ავსილი, დიდი რაოდენობით. „ჩემო გამზდელო ლობიავ, ტოლით ჩაქყარე მიწაში“ (ინ., ჩვენ, ფუტკ.). ახ. ქართ. VI. ტოლი [ფრან. tōle] ტექ. ქვანახშირის ფისით გაჟღენთილი სქელი მუყაო – მ. ჭაბ.შდრ. ტოლ ტოლი (სახურავის სახეობა) (სვან. თოფ., ქალდ.).

ძვ. ქართ. I. ტომი, ტოჰმი „ნათესავი“, „ერი“, „ერობა“ „მამობა“: „მივეც იგი… კერძოსა ტომსა (მას ნათესავსა M) მანასისსა (მანასესა M)“ (G, II, შჯ, 29, 8). „ეტყებდენ ყოველნი ტომნი (ნათესავნი C) ქუეყანისანი“ (მთ. 24, 3). „აღებულ არს დღეს ტომი ერთი ისრაჱლისაგან“ (მსჯ. 21, 6). „თქუენ გეტყჳ ერთა, ტომთა და ენათა“ (I, დან. 3, 4). „მოვიდეს მისა ყოველნი ტომნი მისნი და მახლობელნი“ (მ. ცხ. 181, 16). აგრეთვე: ტომად, ტომეულად, ტომად-ტომად, ტომთ-მთავარი, ტომის მთავარი ტომობა ტო(ჰ)მის–რაცხა თესლ-ტომი, ნათესავ-ტომი, უცხო-ტომი – ილ. აბულ. საშ. ქართ. ტომი მონათესავე. ხალხი, ნათესავი. ვთქვა მიჯნურობა პირველი და ტომი გვართა ზენათა (ვეფხ. 20, 1). მოიყვანა სპარსეთით ტომი მისი (არჩ. ცხ. 68, 18). არ ვღირსვართ, მაგრამ ჩვენ ვართო თქვენი თვისნი და ტომები (თეიმ. 97, 231, 1). უკეთუ ქვეყნად თვისნი და ტომნი, რომელნიც გყვანან შენ კაის მდომნი, მშიერთ გიჭმევენ (დ. გურამ. 310, 25, 1). სისხლი ხარ ჩემი და ტომი, რაცა გითხრა, დაიჯერე! (შჰნ. II, 4935, 1). ახ. ქართ. ტომი 1. პირველყოფილი თემური წყობილებისათვის დამახასიათებელი ეთნიკური ერთობისა და საზოგადოებრივი ორგანიზაციის ფორმა;აერთიანებს საერთო კულტურისა და და ტერიტორიის მქონე მონათესავე გვარებს. ქართველი ტომები მრავალი საუკუნის განმავლობაში კავკასიის მკვიდრებად იქცნენ (ივ. ჯავახ.). 2. მოდგმა, შთამომავლობა. „ვინა ხარ, რა გიძს სახელად, ვის ტომთა გვაროსანი ხარ?“ (ზ. ანტონ.). || ხალხი. ახლა… (ახალციხელებს) უცხო ტომი მოუვარდა და ამ ოჯახს ანგრევს, წვავს, და უწყალოდ ხოცავს ყველას-ქალებსაც და ბავშვებსაც (მ. ჯავახ.). ტოჰმი სპარსული სიტყვაა და თესლს, გვარსა ნიშნავს. ეს სიტყვა შეთვისებული აქვს სომხურს და ასურულსაც (ჯავახიშვილი 17, 1928). იხ. აგრეთვე (აბულაძე 1953, ანდრონიკაშვილი I, 1966, 380).ზან. ტომი ტომ-ნათესავი ტომით ნათესავი (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ. II. ტომი ნათესავობა, შთამომავლობა // ნაწილი წიგნის, ცალკე შეკრული – ნ. ჩუბ. [ბერძ. tomos განყოფილება] რაიმე თხზულების ან რომელიმე ავტორის თხზულებათა ნაწილი ცალკე წიგნად. ჩაიხედეთ კანონების IX ტომში (ილია). ზდანოვიჩმა მომიტანა საჩუქრად მარქსის „კაპიტალის“ ორი ტომი (დ. კლდ.). || გადატ. დიდი, სქელი წიგნი, დიდი ნაწარმოები. მარტო აბდულა-ბეგის ალყზე დიდი ზღაპრული ტომი დაიწერება (მ. ჯავახ.). მაგის საქმეს მაშინვე გავეცანი, ეს სქელი ტომი მაგიდაზე ბარე ერთი კვირა მედო (ჭ. ამირეჯ.). იხ. I. ტომარი / ტომარა.

ძვ. ქართ. I. ტომარი / ტომარა ქარტა, გრაგნილი: „იხილნა ანგელოზნი. და ერთისა მათგანისა ჴელთა ტომარი დიდი დაწერილი ორკერძოჲთვე“ (მ. ცხ. 218, 18). „ერთი წიგნი ტომარი და ესრე წერილ იყო წიგნსა მას საჴსენებელთასა“ (O, II, ეზრა 6, 2). მოიღეს ტომარა ერთი ქარტა და მიწერეს ესრეთ (ანან. ებრ. 41v). ტომი // ტომარი ბერძნული სახელებია. Τόμοσ – „პაპირუსის ან ეტრატის ნაჭერს, ნაკვეთს (ს. ს. ორბელიანის განმარტებით: გრძლად გადაბმულ ქარტას), წიგნს, ან წიგნის შემადგენელ ნაწილს“ აღნიშნავს, ხოლო Τομάριον მისი კნინობითი ფორმაა. „ტომარი“ სწორედ ბერძ. Τομάριον-იდან მომდინარეობს და, როგორც ტექსტი მოწმობს ძალიან ადრეც გვხვდება ქართულ მწერლობაში (აბულაძე 1976, 142). საშ. ქართ. ტომარი: მწერალნი იყვნენ, რომელნი სწერდნენ შემოსავალსა და წარსაგებელსა ყოველსავე, და ტომართა და სხუათა (ქ. ცხ. IV, 23, 25). ესენი იყვნენ მხლებელნი ანუ მოსამსახურენი დედოფლისა თვისისა და ესენი აღწერდენ ტომართა ანუ დავთართა სხვათა მისთა მსახურთათა (კალ. 117, 8). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. ტომარა საცალო შთასადებელი – საბა.„ტომარა ვაშკარანი საბელთა ჰქჳან, ხოლო ბალანტი ტომარას“ (A=1459 64v) ტომარაკი ტომარა (კნინ.). „აღიღო ტომარაკი თჳსი“ (A= 35 20r 14-15).ტომარა 1. მტკიცე ქსოვილის (ტილოს) ჩანთის მსგავსად გამოკერილი სათავსი, რისამე (ფქვილის, მარცვლეულის…) შესანახად ან გადასაზიდად. ცარიელი ტომარა ფეხზე ვერ დადგებაო (ანდაზა). სათონეში ტომრებით სიმინდი და ქერი იდგა (თ. რაზიკ.). საძილე ტომარა ტომარასავით შეკერილი საბანი, ჩვეულებრივ, ალპინისტების, ტურისტების სახმარი. 2. გადატ. მოუხერხებელი, უგერგილო, დუნე ადამიანი. ფიქრია დაღონდა. გმირს ეძებდა და ტომარას წააწყდა (მ. ჯავახ.). ამავე მნიშვნელობით დასტურდება ტომარა ზ. იმერულში, ქიზიყურში, მესხურში, ჯავახურში, თუშურში, ხევსურულში… (იხ. მრეწ. II, II, 199, 1982).დიალექტებში დასტურდება მ-ს გავლენით ო-ს დავიწროება (ნაწილობრივი ასიმილაცია) ტუმარაი/ე (გურ. იმნ. 51).ზან. ტომარე // ტომარა;დიდი საწყაო მარცვლეულისა და ფქვილისა (ასი კგ. ტევადობისა) (მეგრ. ქობ.). ტომარჲ, ტუმარჲ, ტომარაჲ (სვან. თოფ., ქალდ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ტრიალი ფართო, გაშლილი მინდორი. ლილასა გვანდა აბჯარი, იგი მინდორი ტრიალი (შჰნ. I, 116, 384, 4). №1505 ხელნაწერში ტრიალის ნაცვლად იკითხება ტიალი. შდრ. II. ტიალი.ახ. ქართ. ტრიალი 1 [მიღებული ტიალისაგან]: ◊ ტრიალი მინდორი ◊ ტრიალი ქვეყანა გადატ. მთელი ქვეყანა, – მსოფლიო, სამყარო. ბუჩქნარიანი მინდორი თავდებოდა ტრიალი მინდვრით (ნ. ლორთქ.). მე ვიყავი [პეპიასა და თამროს] გულშემატკივარი ამ ტრიალ ქვეყანაზე (ილია). ახ. ქართ. II. ტრიალი 1. მოძრაობა რისამე ირგვლივ, წრიულად ან თავისი ღერძის გარშემო, – ბრუნვა. არწივმა აიწია, აფრინდა და დაიწყო ჰერში ტრიალი (ვაჟა). || აქეთ-იქით ქნევა, მოძრაობა. მიყვარს პირწმინდა ნამგალი, მისი ყანაში ტრიალი (აკაკი, ვაჟა). 2. გადატ. მუშაობა, გარჯა, საქმიანობა. ვენახს თითქმის მთელ წელიწადს დღემუდამ შიგ ტრიალი უნდა მუშა ხელისა (ილია 3. გადატ. ყოფნა, ცხოვრება (სადმე, რამე წრეში). [ლიზას] გარემოებამ წილად არგუნა მდაბიო ხალხში ტრიალი (ეკ. გაბ.). დასტურდება ტრიალ-ფუძიანი როგორც ნაწარმოები სიტყვები, ისე იდიომები. იხ. ქეგლ.ტიალობს ტრიალებს. „დუნჲა ტიალოფსო, იტყვიან“ (ჰ.) (ჩვენ. ფუტკ). ზან. ტრიალი ტრიალი, ტიალი (მეგრ. ქობ.).ტრიალი. ძვ. ქართ. ტრვა სლვა;აღ-ტრვ-ა, ს-ტრ-ევ-ა, წარიტარა სიტყვებისათვის აღდგენილია ს. ქართვ. *ტარ – სვლა (ჩუხუა 2017). ვფიქრობთ, რომ ტრიალში-ც ტარ- ძირი გამოიყოფა.

საშ. ქართ. I. ტრიონი წერტა, საწერტლით ლალვა – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. ტრიონი ფართო სამოსელია ფილასოფოსთა ბალანთაგან, შეურაცხებისათვის იქმან (იქმოდენ) – საბა. ფართო სამოსელი მატყლისა – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. III. ტრიონი კაცნი არიან ერთის თემისანი – საბა.

საშ. ახ. ქართ. I. ტროპი ბერძ. (ტროპოს) რიტორულად ხმარება ლექსთა გარდაღებულსა შინა მნიშვნელობასა – დ. ჩუბ., ქეგლ.ტროპი არს შეცვალება ერთისა ლექსისა მეორესა შინა ესეოდენვე გასაგონსა, გარნა უმეტეს გამოსათქმელსა (ს. დოდ. 429, 13).საშ. ქართ. II. ტროპი, ტრაპი ზურგის ძვალი, გინა საფუძველი ნავისა – დ. ჩუბ.შდრ. ტროპარი გემის შუახე, ნავისა სიმძიმე. ყოველივე საშუვალსა მას ძელსა, ტროპად სახელდებულსა უტჳრთავს (ler= 9 143v 16-19a).

ძვ. ქართ. I. ტული ლეიბი. შედგა იგი ტულსა და მატყლსა ფრიადსა (ვარ. 815). შდრ. II. ტოლი. საშ. ქართ. ტულია რბილი ქვეშაგები. თაყუანის-ცემა ტულია ჰშუენის ჯუარსა (წყობილ. 296, 1). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ტული ქართველი ქალის თავსაბურავის ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტია (ჩიხტიკოპთან და ბაღდადთან ერთად). ამზადებენ სხვადასხვა ფერისა და ხარისხის თხელი ქსოვილისაგან (ტული, ბლონდი, ატლასი, მარმაში და სხვ.) (ნადირაძე 2011).ტული ქსოვილია ერთგვარი, რომლისგანაც მზადდება მანდილი, ჩიქილა და სხვ. (მოხ. ქავთ.). ტული < ტიული [ფრან. tulle გეოგრაფიული სახელი] თხელი ბადისებრი გამჭვირვალე ქსოვილი. ტიულის ლეჩაქი. – ტიულის ფარდა – ქეგლ.

ძვ. ქართ. I. . ტუტა (არაბ. თუთა) ხართუთა საბა. „მწყემსი ვიყავ და ვწულელევდ ტუტასა“ (ამოს. 7, 14). „აქუნდა მონასტერსა მისსა ტუტაჲ ფრიადი კეთილი“ (ნოველები, II, 93. 13-14). ახ. ქართ. II. ტუტა 1. წყალში მოდუღებული ნაცარი, – ნაცარტუტა. [გასულმა წელმა] დაგვაზიანა ძალიან: ხორბალი გადაგვიქცია სულ მტკნარად გუდაფშუტადა…, მაჭარი – მჭახე ტუტადა! (რ. ერისთ.). 2. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. ნაცარტუტა.დიალექტ. ხევს. 1. ლურჯი საღებავი (ლილა), ნაცარწმენდილში გახსნილი. ჩოჴას ღებვენ ტუტაში ლურჯად (შინამრეწვ. 21). 2. „თბილი სითხე“ (ა. არაბ.). – ალ. ჭინჭ. „ტუტა ფშ. 1 ცხელი ნაცარი. 2. ლურჯად საღებავი, სამღებრო მასალა, შემდგარი ადუღებული ნაცრისა, ლილისა და თავშავა ბალახისაგან, უკანასკნელი შეიძლება არ ერიოს“ (ფშ. შან., ხორნ.). ტუტა ძალიან მლაშე (მთ. კაიშ.). ტუტაჲ წყალ-მიწის ხსნარი. „ალაზან მოდის როგორც ტუტაჲ (თუშ. ცოც.). იხ. ტუტე < ტუტა (ჯავახ. მარტ., მესხ. ფეიქრ., ინგ. ღამბ.) აგრეთვე ტოტა. *ტუტა არქეტიპი საერთო-ქართველური ფუძე-ენისათვის აღადგინა გ. კლიმოვმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990, ჩუხუა 2000-2003).

საშ. ახ. ქართ. I. ტუფი (სომხ.) ბოსტნის კვალი – დ. ჩუბ.დიალექტ. ტუფე ბოსტნის პატარ-პატარა კვლები. „ორი ტუფე ქინძი დავთესე“ (ად.). ბოსტანში ტუფიები დავაკეთე“ (ად., ჩვენ. ფუტკ.).ახ. ქართ. II. ტუფი [ლათ. tofus-იდან] გეოლ. ვულკანური ან დანალექი ქანების მსუბუქი, ფო­რო­ვა­ნი სა­ხე;ხმა­რო­ბენ სა­შენ მა­სა­ლად. – მ. ჭაბ.

ძვ., საშ. ქართ. I. ტყავი კაცისა და ცხო(ვ)ელთ ჴორცთ გარეგანი საფარველი, ხოლო ვინათგან არიან ტყავნი, რომელიმე ბეწვ–კეთილნი, ვითარცა: ხაზიდი, კვერნა, ყარსაღი – საბა. „ვითარცა ტყავი ფაჩუნიერ (გამოვიდა)“ (O, დაბ. 25, 25). „დააგდის ტყავი იგი მისი ძუელი“ (ფიზ. XIV, 16) „შეიმოსა სამოსელი ესე ტყავისაჲ“ (გრ. ნაზ. – შობ. 298, 18).ტყავი ბეწვეული;ბეწვეულის ტანსაცმელი, მოსასხამი, ტყავი და სარტყელი მათი შესაფერისი, მრავალი ნუზლი ყოვლისათანა (რუსუდ. 71, 24). ახ. ქართ. ტყავი 1. ცხოველის გარეთა, ჩვეულებრივ, ბეწვიანი საფარველი, – კანი. თხა ტყავის დარდში იყო, ყასაბი კიდევ ქონისაო (ანდაზა). || მოკლული, დაკლული ცხოველის გამძვრალი ასეთი საფარველი. თუ კურდღელი დაიჭირო, ხორცი ჩვენ, ტყავი შენაო, და თუ მელასა დაიჭერ, ტყავი ჩვენ, ხორცი შენაო (ხალხ.). 2. ცხოველის ბალნიანი საფარველისგან შეკერილი ჩასაცმელი, – ტყაპუჭი. [ბერიკაცი] ტყავის კალთებს თოვლისაგან იბერტყავდა (ილია). 3. ზოგი ცხოველის სპეციალურად დამუშავებული, გამოქნილი კანი. ტყავის ფხსაცმელი. – [ოთარაანთ ქვრივმა] ერთი შოლტი საქალამნე ღორის ტყავი გადმოაღებინა მედუქნეს (ილია). 4. იხ. ეტრატი. დაწერილი ტყავი ჩამოართვა [ჯადაროსმა დავითს] (შ. დად.). 5. ადამიანის კანი. [რამინოს] გულზე და მუხლებზე ტყავი ჰქონდა გადამძვრალი (ნ. ლორთქ.). 6. მცენარის კანი (უხმარიათ ქერქის ნაცვლად). თელას ტყავი როცა შეეხდებოდეს, მაშინ შეხადეო (ანდაზა). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ტყ-ა- „ტყავი, ტყავება“ (ჩუხუა 2000-2003). *ტყავ- აღადგენს (კელაურაძე 2013, 17).საშ. ქართ. II. ტყავი (< არაბ. ტაყვი) ყელსაბამი, ფარღული. მათ მოყვებოდეს ქალნი, ორნივე დაბურვილნი, სალტითა, ტყავითა და საყურითა, სამკაულნი მოკაზმულნი (რუსუდ. 106,1). მოიღეს ტყავ-საყური და მისრის ტახტი და გვირგვინი (რუსუდ. 42, 10). ტყავსაყური გვირგვინი და ტყავ-საყური საძღნოდ მისთვის მო-ცა-ძებნეს (შჰნ. II, 3283, 1). ადგა და გამოემართა ტურფა, ტაყვ-საყუროსანი (შჰნ. II, 2971, 1).

საშ. ქართ. I. უარშიო საბა: „უარშიო კაცი გაუწყობელი“: ესე გიორგი იყო კაცი ამაყი და უარშიო (ბ. ეგნატ 813, ქვ. 10). უარშიობა: და თუ რომელმანმე თქვენის სამართლის უარშიობა დაიწყოს, თქვენ განაჩენი მიეცით (სამ. VII, 516, 6). ზოგს ცოტა წყენა შეაშთობს, უარშიოსა ხარულად (ვახტ. VI, 143, 672, 2). უარშიობასა და გაყრის სიტყვას მოგვახსენებს (სამ. IV. 159). ახ. ქართ. უარშიო: ძნელად შესაგუებელი ხასიათისა, გაუგონარი, ჯიუტი, ურჩი (კაცი). „ჯიუტობას თავი დაანებე, უარშიო ნუ იქნები“ (გ. ყიფშ. თარგმ.). დიალექტ. უარშიო უშნო, უვარგისი, გამოუცდელი, უხეირო, უნიათო. ეს ქალი უარშიო იყო, საქონელ ყურ არ უგდებდა და ვერ პატრონომდა (ჯავახ. მარტ.). „ძიენ უარშიო შვილები ჰყამდა, თითონ ყოჩაღი კაცი კი იყო“ (ჯავახ. ბერ.). უარშიო კაცი ცოდვაა, ცხოვრებაშიგან თავ ვერ გაიტანს (მესხ. ფეიქრ.). ახ. ქართ. II. უარშიო რასაც არშია არა აქვს მოვლებული. უარშიო ლეჩაქი. არშია, აშია მოვლებული რამე ვიწრო ნაკერი კიდურებზედ, ქობა. არშია წერილის – დ. ჩუბ. არშია > უ-არში-ო: არშია // აშია ძველ ქართულში გამოვლენილი არაა. შემოსულია არაბ. ḥasīat „კიდე, კაიმა“ – Deeters, 1927, 12;მ. წერეთელი 1951, 62;გიგინეიშვილი 2016.

ძვ. ქართ. I. უბანი «სავაჭრო» ქუჩა, მოედანი, შარა: „უბანთაგან რაჲ შევიდიან“ – DE- „სავაჭროჲთ-ღა შევლენედ“ (C მრ. 7,4). „წარმოტყუენნა უბანნი მისნი“ (M, ივდ. 1, 14). „შეკრიბეს შეშა სავაჭროთაგან და უბანთა“ (საკ. წიგ. II, 44, 16). „რომელსა ჰრქჳან უბანი მართალი“ (საქ. 9, 11). საშ. ქართ. უბანი შუკა, ქუჩა, ანუ ქალაქის ერთი რომელიმე ნაწილი. სრულად ნათლითა აევსო სახლი, შუკა და უბანი (ვეფხ. 480, 30). მათ ქონდა გამოსუენება იმღერდეს უბან-უბანი, მომღერალთა და მუტრიბთა აივსო შუკა, უბანი, ვისაც მიესმის, იქ მიდის, დას-დასად, უბან-უბანი (შჰნ. I, 972, 1). პოვნა… უბანი ურიათა და რუსთავი (არჩ., ქ. ცხ. 17, 21). ახ. ქართ., დიალექტ. უბანი 1. ქალაქის ან სოფლის ერთ-ერთი კუთხე, ნაწილი. დაიძახეს მეზობლებმა: „ბიჭი გაჩნდა ჩვენს უბანში!“ (გ. ლეონ.). 2. განსაზღვრული ნაწილი, მონაკვეთი (ფრონტისა). 3. გადატ. დარგი;საზოგადოებრივი საქმიანობის გარკვეული სფერო. 4. გარკვეული მიზნით გამოყოფილი დასახლებული ტერიტორიული ერთეული. 5. ადმინისტრაციული დაყოფის ან სხვა რისამე (გზის, მშენებლობის…) მცირე ერთეული, – რისამე დანაყოფი. სამშენებლო უბანი. – საექიმო უბანი. გადატ. უბნის ხუფი უბან-უბან, გარე-გარე მოსიარულე. უბნის ხუფი, ეს მამიკვდეს, თელ უბანს გარშემო უვლის (კარ.). უბნის ხუფო, სად იყავი? (ტყვ., ქართლ. ლექსიკ.). ძვ. ქართ. II. უბანი უწმინდური;შეგინებული (უარყოფითი ფორმის მიმღეობა). ადგილნი წმიდანი უბან და შეგინებულ ყვნეს (მ. ცხ., 98, 17). შდრ. უბანელი «შეგინებული» დაუბანელი – ილ. აბულ. ბან- ძირი;აღდგენილია ს.-ქართვ. არქეტიპი ბან- (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).

საშ. ქართ. I. ახ. ქართ. უდი იგივეა, რაც საბრი – მცენარე შროშანისებრთა ოჯახისა, ალოე;ამ მცენარის წვენი – იხმარება სამკურნალოდ.საშ. ქართ. II. შდრ. უდო შავჯაგა (არ. ალ უდი) ნიშნავს ხეს, რომლისგანაც ამზადებენ მუსიკალურ ინსტრუმენტებს (ზ. მაყაშვილი).უდის მშვილდი შემეხარნეს ულპოლველის ისრითავე (ბეს. 118, 25). უდსა, სანდალსა ვაშლსა და ბიასა ხშირად უსუნებენ (იად. 118, 32). ბუხარშიაც ლამაზი შეხამებით თეთრი და წითელი სანდალი და უდი იყო შეწყობილი (რუსუდ. 452, 7). კუბო შეუკრეს მას მზესა, საკაცე-სანდალ-უდისა (თეიმ. I 135, 208, 1).უდი ალოი. ვისცა სიგრილისაგან თავი სტკიოდეს მუშკი და უდი –ნაკუერცხალზე დააკუმიოს (ფანასკ. 10, 23).საშ. ქართ. II. უდი (უდი [არ. „ალ-უდ“) სიმებიანი საკრავია, ქნარი, ნა. ჰკრეს ჩანგსა, ბარბითსა, წინწილსა და ორღანოსა, მუღნსა და ქამანჩასა, უდსა, თანბურასა (რუსუდ. 357, 9). მუნ იყო ყოვლი მუტრიბი უდიან-ბარბითიანი (შჰნ. I, 670, 1). საზანდრების ხმითა, ჩანგისა, სამთურისა, ორღანისა, უდისა და ქამანჩისა ალყებით ფრინველი დაბმულნი იყვნენ (ხოსრ. 48, 5). ნავღლით მოშლილს გულსა შურის ფრჩხილითა უდსავით ფხაკა-ფხუკს დააწყებინებ (საბა II, 97, 8). ჩაღანა და უდ ქამანჩა, მუღნი დაშურა ამო თქმითა (ფეშ. 206, 2).გუდ არაბულად ხესა და შემდეგ საკრავსაც ნიშნავს. ირანულ საკრავად არის მიჩნეული და უკვე მე-10 ს. ქ. -შ. უდი ყელ-მუცლიანი ძალებიანი საკრავია (ჯავახიშვილი 1990, 146). III. უდი: იგივეა, რაც უდები – ქეგლ. უდები, უდინები, უდიები (საკუთარ თავს უწოდებენ „უდი, უტი / уди, ути“) – კავკასიაში მცხოვრები ერთ-ერთი ავტოქტონი ხალხი („ვიკიპედია“).გამოთქმულია მოსაზრება, რომ უდი ბოლოხმოვნიანი და ფუძეუკვეცელი სატომო სახელია და მისგან ნაწარმოები ტერმინული მნიშვნელობის ზედსართავი სახელი უნდა იწარმოებოდეს ეგრე: ქართულად უდიური და არა „უდური“ შდრ. აგრეთვე ამ ტომის ძველ წერილობითსა (ისტორიოგრაფიულ) ძეგლებში შემონახული სახელი ა) ბერძნულად („უიტიები“), ბ) სომხურად უტი, უტიქ (ჯეირანაშვილი 1967, 362-363).IV. უდი [სემიტ. მზე] შუმერულ მითოლოგიაში მზის, მართლმსაჯულების და წინასწარმეტყველების ღვთაება, რომელიც ნასესხები იქნა აქადური მითოლოგიის მიერ შამაშის სახელით.

ძვ. ქართ. I. უდები ზარმაცი: „რაჲთ არა უდებ იყვნენ“ (პეტრიწ. 6, 16). „განაფრთხობთ უდებთა და განვაშორებთ მცონარებისაგან“ (პეტრიწ. 12). უდბება სიზარმაცე, „მცონარება რომელი საცისკროსა ლოცვასა თჳნიერ უძლურებისა უდებებით არა მივიდეს“ (მც. სჯ. 121, 24).უდებ-მყოფელი არად ჩამგდები: „შთავარდეს საშჯელსა უდებ-მყოფელთასა“ [A=689 85r 30-31a]. უდებ-მყოფელობა უდიერება. „არცა სადმე ესოდენ უდებ ვმყოფელობდით“ (ler=43, 24v). უდებქმნილებაჲ უდიერება. „დაღათუ ოდესმე განრისხებაჲცა საჴმარ იყოს უდებქმნილებასა ზედა“ [A=689 168r, 39-168 v, 1a).საშ. ქართ. უდები ესე არს მცონარებით, გინა თუ დამწყებელისა მოლბობა, (+ გინა დაუდებელი) – საბა. ნუ ხარ სულელი, ზარმაც-უდები (დ. გურ. 168. 8, 1). თუ ვერ დასდები, რასა იქ უდებებისა დებითა (ქილ. 692, 14). დავჰგმობთ უდებს და მცონარსა (არჩ. 342, 2).მიბრძანა: „ადეგ, აიღე, ნუ ხარ მცონარად, უდები (ი. ტფილ. 623, ქვ. 5). უსამართლოს და უდებს ნუ დავაგდებთ (სამ. VIII, 127, ქვ. 10). უდებება სიზარმაცე. თუ ვერ დასდგები, რასა იქ უდებებისა დებითა? (საბა II, 36, 1).უდებება დაუდევრობა, წინააღმდეგობა: უთხრა: უცებო, რასა იქ, საქმეა უდებებისა (ვახტ. VI, 108, 162, 2).უდებ-ყოფა გაუღირსება. არა პატივით მოპყრობა. ნუცა ლახაკთა უდებ-ჰყოფთ (ქ. ცხ. II, 118, 14).ახ. ქართ. უდებება ძვ. მოხელის მიერ თავისი მოვალეობის უგულოდ შესრულება (ივ. ჯავახ.), – დაუდევრობა – ქეგლ. გამოთქმულია, მოსაზრება, რომ უსუფიქსო მიმღეობას უარყოფითს ფორმაში წარმოადგენს ძველი ქართული სიტყვა უდები (უ-დ-ებ-ი): უ-დ-ებ-ი // უ-დ-ი (ძვ. „ზარმაცი, მცონარი“…) უარყოფითი ფორმის მიმღეობაა, რომელიც ნაწარმოებია როგორც უ-ც-ებ-ი [// უ-ც-ბ-ი], უ-რგ-ებ-ი [// უ-რგ-ი], უ-ძღ-ებ-ი, უ-ვნ-ებ-ი სადაც ზმნას აწმყოს ფუძის საწარმოებელი სუფიქსის გარდა არავითარი სუფიქსი არ მოუდის, უარყოფითი ფორმის უ ნიშნის გარდა… …უდე ბი არის „*ის, ვინც ვალს [მოვალეობას] არ იდებს თავს“ [„მოვალეობას უგულებელყოფს;თავის მოვალეობას უგულოდ შეასრულებს, – გულდაუდებელი, დაუდევარი“…] (ხახიაშვილი 2017, 231).ახ. ქართ. II. უდები. იხ. III. უდი.

საშ. ქართ. I. ულამი (თათრ.) მოვაჭრება, სყიდვა. „და თუ ულამი ვერ თქვას მართალი“ – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. II. ულამი [თურქ. ulam «ჯგუფი»] ძვ. 1. ნადი, მამითადი;ოჩხარი. იქ ერთ ყანაში ქვრივ-ოხრისა ულამი მოჩანს (ი. ეკალ.). 2. «მრავალტვირთული გრძლად მომავალი» (საბა), – ქარავანი, აღალი. «ჯარს… თან ულამიცა აქვს» (ი. მაჭავ. თარგმ.). ვერსალისკენ გზაზედ ულამი მიიკლაკნებოდა (ი. მაჭავ. თარგმ.). დიალექტ. რო ვაშენებდით ულამი, ნადი, სახლის მშენებლობაში ხარ-ურმით დამხმარე მეზობელ მოკეთეები (შდრ. მუშანი). სახლის, ულამი შაიყრებოდა, ჴარ-ურმით დაეჴმარიანკე;ქვის ულამი;სახლის ულამი (მოხ. ქავთ.).დიალექტ. III. ულამი, ულამა, ულამო ღირღიტებზე მობმული ხე, რომელშიც გუთნის თავის ხარებია შებმული. გუთანს სწორ მიმართულებას აძლევს (ფარცხ., მარაბ., ქართლ. მენთ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ურა მამალი კვიცი საბა. ურა ქურა, ქურანი – დ. ჩუბ. ურა გაუხედნელი. ურას კვიცისა მინდობა ნდობაა დასაწყლულები (ვახტ. VI, 127, 418). ყურნი ჰაერთა შუბად ჩანს, ურას არა გავს იგ ავსა (ქილ. 902, 12). შესხნა სრულიად იგინი ურას კჳცთა ზედა (ქ. ცხ. IV, 709, 8). მაშინ შალიკაშვილი რომელიმე იჯდა ურასა კჳცსა ზედა (ქ. ცხ. II, 347, 12). დიალექტ. მოქრის ურა ცხენი მონგოლური დაღით (გ. ლეონ.). ურა (კვიცი, ცხენი) გაუხედნავი, უხეში. 2. გადატ. ადამიანი: უხეში, უგნური, დაუფიქრებელი ქცევის. ურა კაცია, საით გაუტემს, თითონაც არ იცის. ასე ურაზე წასვლა რაგო იქნება, არ’ნა იცოდე, სად მიდიხარ, რას აკეთამ! (ჯავახ. ზედგ.). ურა განებივრებული, თავაშვებული (იმერ. გაჩ.) გაურავებული საქონელი მეტი პატივით განებივრებული. გაურავებული ხარები ყავს (იმერ. გაჩ.). გაურავება ჯანზე ყოფნა. შავლეგო ისეა გაურავებული, რომ კამეჩს წააქცევს (მ.-რაჭ. ლობჯ.). აღდგენილია არქეტიპი *არ- ქართ. ურა „მამალი კვიცი“;სვან. (ბზ.) არ-ილ „თავნება ცხენი“. საბასთან ურა განმარტებულია, როგორც „ახტა (=მამალი ) კიცვი“. მისი შესატყვისი ჩანს სვან. (ბზ.) –არ-ძირი (კელაურაძე 2013, 5). შდრ. ურახ-ი ძვ. იხ. ურა. ათაბაგმან… შემოკრიბნა სპანი, …შე სხნა სრულიად იგინი ურახ კვიცთა ზედა, წარვიდა და განვლო მათით დაბანის ხევი («ქართლ. ცხოვრ.»).ახ. ქართ. II. ურა [რუს. ура] შორისდ. იგივეა, რაც ვაშა. ჩვენი მეომრების «ურას» ყიჟინით ყურთასმენა აღარ იყო (დ. ბაქრ.). შდრ. ურანი „ურას ძახილი. ერანელსა ჴელმწიფესა ჴმა მიესმა, ურანია (შჰნ. I, 1902, 1). როსტომ ამაღლდა ცათამდის , მტერთ ესმა მისი ურანი (შჰნ. I, 2600, 2).

საშ. ქართ. I. ურდო (თათრ.) ბანაკი ლაშქართა – დ. ჩუბ. ურდო ყაენის რეზიდენცია. მოუწოდა ყაზან-ყეენმან დავით მეფესა ურდოსა შინა (ქ. ცხ. IV, 243, 12).ახ. ქართ. ურდო [თურქ. ordu «ყაენის კარავი»] 1. თურქულ-მონღოლური ტომების პირველყოფილი სამხედრო-ადმინისტრაციული ორგანიზაცია, შემდეგ – მომთაბარეთა ბანაკი. || თურქულ-მონღოლური ფეოდალური სახელმწიფოების მმართველის ადგილსამყოფელი შუა საუკუნეებში. თქვა და ურდოს კიდეც წავა მეფე იგი უშიშარი (ილია). ◊ ოქროს ურდო თათარ-მონღოლთა მიერ დაპყრობილ რუსეთის ტერიტორიაზე შექმნილი სახელმწიფო;მას ემორჩილებოდნენ და ხარკს უხდიდნენ ადგილობრივი ფეოდალური სამთავროები;არსებობდა მე-13 – მე-14 ს. ს-ში. 2. გადატ. შემოსეული, დამპყრობელი ჯარი, ლაშქარი. ურდო ურდოზე მოსული არვისგან დაითვლებოდა (აკაკი). მტრის ურდოს თავზე დანათდა ელვა საბჭოთა რკინისა (გ. ლეონ.). ახ. ქართ. II. ურდო იხ. ურდული. სახლის პატრონმა მუხის გულის მსხვილი ურდო გაუგდო კარებს და მაგრა ჩაკეტა იგი (ნ. ლომ.). შდრ. ურდული კართ წასაყარი კეტი – საბა, ქეგლ.

ძვ., საშ. ქართ. I. ორნატი, ურნატი „ხნულის, კვალის“. საჴნველთა მიერ გაკვალული – საბა. „ჴელნი ჩემნი დავასხენ ერქუანსა და უკუნ არა ვიხილე, რაჲთა არა ურნატნი იგი მრუდ იყვნენ“ (აპოკრ. 19, 10). „ნუ მოიტაცებ ქუეყანასა მოყუსისა, ნუ შესძინებ ურნატსა ურნატთა ზედა შენთა. რამეთუ რაჲზომცა ურნატთა უსამართლოებით განამრავლებდე, ეგეზომცა აღაორძინებ ცოდვასა შენსა“ (ბას. კეს. „სწ.“ 192, 37). „ყოველმან რომელმან დასდვას ჴელი ერქუანსა და მართლ უკუნხედვიდეს, ვერ წარიმართოს ურნატი მისი სასუფეველსა ღმრთისასა“ (მ. ცხ. 292, 17). აგრეთვე: ურნატ – განმარტებელი, ურნატეული, ურნატოვანი – ილ. აბულ.ახ. ქართ. ვაჟა-ფშაველა სახნავად გასულიყო… და გველისმჭამელზე პოემას წერდა… უეცრად ურნატებს შორის ბულბული შეამჩნია იგი თვალდახუჭული გალობდა (კ. არაბ.). დიალექტ. ურნატ // ორნატ: კაი ჴარ იჸს, რომელიც ურნატს არ დასცილდებ (თუშ. ცოც.) უხაიროი– ას, არას აკეთებს, წელს ურნატ არ გაუღავის (ხევს. ჭინჭ.). ურნატა, ურნატიკა პატარა შავ-თეთრით ჭრელი გადამფრენი ჩიტი. – საჴნაურა, მეხანიე, გუთნისდედა. მეშინის, თოლში დაიტეხთ ურნატასავით კიწვებსა (ხევს., ჭინჭ.). ვვარაუდობთ, რომ ორნატი წარმომავლობით უკავშირდება ლათინურ ārātio (ამოსავალია რო „ვხნავ (ტერმინს). საშ. ქართ. II. ურნატი (სომხ.) ნატის გუდა შთასადებელი – დ. ჩუბ.

ძვ., საშ. ქართ. I. ურო: რკინის ჴვედა – საბა. „უზახებდეს ხუროჲ იგი მჭედელსა მას… უროჲსა ცემად“ (I, ეს. 41, 7). „ერთსა უროსა ჰკრევდი“ (მ. ცხ. 101v). „ვითარცა ლერწამი შეურაცხიან მას ურონი“ (იობ. 41, 20). ჰგუანდის ჴმა იგი ჴმასა მას უროს მჭედლისას (არჩ. ქ. ცხ. I, 34, 10). ურე: მძიმე ლახტი შეიმაღლა, ვით მჭედელმან გრდემლზე ურე (შჰნ. II, 3936, 1). ურო 1. დიდი ჩაქუჩი. კაცს ეგონებოდა… დიდრონ ცულს დიდ უროსა სცემენო (ვაჟა). გაისმის… უროს ყურთასმენის წამღები რაკა-რუკი გრდემლზე (მიხ. მრევლ.). 2. სპორ. სპეციალური მოზრდილი ჩაქუჩი სატყორცნად. ჩატარდა შეჯიბრებები… უროსა და შუბის ტყორცნაში («ლელო». პნევმატიკური ურო ტექ. ურო, რომელიც მოძრაობაში მოდის პნევმატიკურად, შეკუმშული ჰაერის საშუალებით. ურო ხის გამოთლილი სიმძიმე რაიმეზე დასარტყმელად (გურ. ჟღ.). აღდგენილია, ს.-ქართვ. *არ- „ურო“ ქართ. ვარ-ია(-ჲ), ვარიანი: ზან. ურო < *ვორო (ჩუხუა 2000-2003). ქართული ურო არსებითი სახელი, ვფიქრობთ პირდაპირი კავშირი უნდა იყოს თურქულ ენებში საკმაოდ გავრცელებულ სიტყვასთან ურმაქ „ცემა, დარტყმა“. თურქული ურ მოძველებულ სიტყვად ითვლება. შდრ. ვურ. თურქული ვურ დადასტურებულია მე-12 საუკუნის ტექსტებში. მეტ-ნაკლები ფონეტიკური ცლილებებით და ძირითადად, დარტყმა“, „ცემა-ს მნიშვნელობით. ურ ფუძე დასტურდება მთელ რიგ თურქულ სიტყვებში (რუხაძე 1988, 149). საშ., ახ. ქართ. II. ურო [Andropogon ischaemum] მრავალწლოვანი ბალახი მარცვლოვანთა ოჯახისა. ძეძვმა და ურომ იმძლავრა (ნ. კეცხ.). მეორე ბინა ურო-ავშანიან სერებს შეჰფენოდა (კ. ლორთქ.). აქა-იქ მხოლოდ ურო-ბალახა გადამხმარიყო ქუჩ-ქუჩად (ლ. მრელ.). დიალექტ. ურო წმინდა ბალახია, ჩვენი ველებისათვის დამახასიათებელი (ქიზ. მენთ.). ურო ბალახის ძირზე ამოსული წმინდა ფოჩი (ქართლ. მენთ.). უროჲ წმინდა ბალახი საძოვარზე. „ურო ბევრ, მაგრ ყუათ არ აქვის“ (თუშ. ცოც.). ურობალახი თავთავიანი ბალახია ერთგვარი, – ურო. ვერ ჭრიდა ურო ბალახსა ცელიანთ ცელ ტიალი (ხევს. ჭინჭ.). დიალექტ. III. ურო უბედური (რაჭ. ბერ.). შდრ. ურვა მჭმუნვარება, წუხილი – საბა, ქეგლ.

საშ. ქართ. I. უსო ძვ. გლეხის დედაკაცთა შორის წარჩინებული, უპატიოსნესი – საბა. საბა, ვ. აბაევი ამ სიტყვას უკავშირებს ძვ. ინდურიდან მომდინარე ოსურში გავრცელებულ ქალის აღმნიშვნელ უს სიტყვას (ანდრონიკაშვილი 1966, 110).დიალექტ. II. უსო (< უსვო < უსვეო) უბედური. უბედური ხარ და უსო. წადი უსოდ და მოუსვლელად (რაჭ. კობახ.).ქართული სიტყვა სვე/სუე შეიძლება დაუკავშირდეს ძვ. ირან. მომდინარე *ოსურ ფეს ბედი სიტყვას. ოს. ფეს ზუსტი შესატყვისია ქართული სიტყვისა (ბედისწერა) მატერიალურად იგივეა, რაც ქართული სუე (ანდრონიკაშვილი 1966, 108).

საშ., ახ. ქართ. I. უსტარი წიგნი მინაწერი ვისთანმე (ნ. ჩუბ.), (არაბ. წერილი). უსტარი, წერილის სახეობა – მოკითხვის ბარათი ძველ საქართველოში. „ვეფხისტყაოსანში“ უსტარი „მინაწერი წიგნი“ (ვახტანგ VI). უსტარი წიგნი მოკითხვისა, გინა საქმეთა ზედა მინაწერნი რაჲცა (თ. ბაგრატ.). ასმათ რა ნახა უსტარი, ცნა მისი დანაწერობა (ვეფხ. 1360, 1). მადლს უბრძანებდა ძიძასა მირთმევად მუნ უსტარისა (ნ. ციც. 1504, 1). ადრე მიართვა უსტარი (რუსუდ. 19, 4). სულისა სარგებელი ესე არს, და კაცობასაც იგი იქს, რომელიცა თჳსისა საქმისა უსტარსა სიმრუდისაკენ მიწურად არ შეიქს (ქილ. 364, 25). მათ უსტარი წაუკითხა როდამისგან მონაწერნი (შჰნ. I, 1792, 3). უკვირდა მეტად სიკეთე, რა ნახეს მათ უსტარია (შჰნ. II, 5073, 2). ესენი სწერდენ: უსტარსა, იერლაყსა, პიტაკსა… (ქ. ცხ. IV, 23, 14).ახ. ქართ. უსტარი ძვ. მოკითხვის წიგნი, – წერილი, ბარათი. უსტარი დაწერილი იყო… ასომთავრულად (ვაჟა). ფუფალას ვერ გამოურკვევია, ვისთვის გაეგზავნა უსტარი და ჭოჭმანობდა (გ. ლეონ.). ახ. ქართ. დიალექტ. II. უსტარი (ფშ.) «ბრმა, უსინათლო (ა. შან.). მაშ მე რაღა ვქნა უსხივომ, უსტარმა, უსინათლომა, უსმელ-უჭმელმა, ტიალმა, ობოლმა, უბინადრომა? (ვაჟა).ძველ ქართულში ზმნა სტუანვა ხედვის, თვალიერების, ყურების მნიშვნელობით იხმარებოდა. ალ. ჭინჭარაულის აზრით უსტარი „სტუან“ // „სტუარ“ ძირიდან ნაწარმოებია. ქართულ დიალექტებში დასტურდება პარალელურად „უსტარი“ || „უშტარი“, რაც უსინათლოს, ბრმას ნიშნავს. „თუ გავითვალისწინებთ გ. დეეტერსის მიერ დადგენილ ნ/რ მონაცვლეობის წესს, სტუან-ძირიდან უსტარის მიღება შეუძლებელი არ უნდა იყოს. სტუან-ძირის უ, წინამავალი უ-ს გავლენით ამოვარდნილა და უსტუარიდან მიგვიღია უსტარი, ხოლო სტ-ს ზოგჯერ მოუცია შტ- რაც აგრეთვე ჩვეულებრივი მოვლენაა (შდრ. სტვენა–შტვენა, სტვირი–შტვირი, მუსტი–მუშტი, ქისტი–ქიშტი და სხვ.) (ჭინჭარაული 1982, 196-199).

საშ. ქართ. I. ფაკელი, ფაკლა (ლათ.) სასანთლე წინგასაძღოლად, გასანათებლად – დ. ჩუბ. ფაკლა ილეკროთაგან შემზადებული ცეცხლის ასანთებელი არს, წინსაძრომად განსანათლებელად – საბა. ფაკლას კუამლივით მისსა საცნობელსა შეუბოლა (ქილ. 709, 24). შდრ. ფაკლა (აჭარ. ნიჟ.).საშ., ახ. ქართ. II. ფაკელი ფილონი;„შეიმოსა უკუე ფაკელი“ (მ. ცხ. 384r). „მოიღო ფაკელი დედისა თჳსი“ (მ. ცხ. 124v). „დაიბურა პირი თჳსი ფაკელითა რაჲთა არა განცხადნეს“ (H-341, 593). ფაკელი (სომხ.) ძვ. «თავს სახვევი» (საბა). ფაფარუჯობდენ, ფრთხილობდენ ფაკელებისა ფარებით (ვახტ. VI, 65, 20). აღიპარა ხატი იგი… და წარახჳა ფაკელსა წმიდასა ამას შინა (ქ. ცხ. II, 483, 2). შდრ. ფაკეოლი თავსაკრავი: „ნამდჳლვე ფაკეოლი ესე სუელი ცრემლთა მისთაჲ არს“ (A= 129 160v, 17-19b). „მეყსეულად აღიღო ფაკეოლი იგი“ (იქვე 161r,16-17a).

საშ. ქართ. I. ფალი თურქთა ენაა, ქართულად მისნობა ჰქვიან – საბა. დიალექტ. ფალ აზ. = ბედი ფალ დახედნაჲ, მკითხაობა;ფალდანახედნ იგივეა, რაც კითხავ (ინგ. ღამბ.). საბას მიერ თურქულად მიჩნეული ფალი მომდინარეობს არაბული ფალ-დან, რაც ნიშნავს კარგი ნიშანი, წინათგრძნობა“ (გურგენიძე 1973, 121-122). ახ. ქართ. II. ფალი [სპარ. ფალა «ჩამოკიდებული»] კუთხ. (ინგილ.) იგივეა, რაც მძევალი (მნიშვ. 2).ფალ1. აზ. მძევალი (კვერცხი) – მ. ჯან. ფალი საბუდარი კვერცხი. ფალი თუ ამაიღი საბუდრით ქათამი გააწყრომია (ინგ. ასრათ.)დიალექტ. III. ფალ საქონლის ბეჭის ძვალი ხორციანად აჭრილი. 2. ადამიანის ბეჭის ძვალი ქვევით ზურგზე. ფალ ტკივ (ბეჭის ძვალი მტკივა). დაგავლევ, ფალს გამიღევავ (ბეჭს ამოგიგდებო), – შაჭიდნაში ამბოვენ (ინგ. ღამბ.). შესაძლებელი იგი ფალანგა სიტყვას უკავშირდებოდეს.

საშ. ქართ. I. ფალანგი ნაბდის სახლი (საბა) იხ. III. ფალანგა. საშ. ქართ. II. ფალანგი ხარაჩო;„კედელთ სიმაღლისათვის კალატოზის ფეხის სადგმელი“ (საბა). იხ. IV. ფალანგა.საშ., ახ. ქართ. ფალანგი 1. ფაშფუშები (დ. ჩუბ.). ფალანგი ხორცის ფარდა, რომელიც ჰყოფს მუცლისა და გულ-ფილტვის უპეებს, დიაფრაგმა. სინონ. გ-კახ. ფარდა (მნიშვნ. 5). შდრ. (ფშ. ხორნ.). ახ. ქართ. ფალანგი (ბერძ.) ჩვეულებრივ მრავლობითში: ფალანგები – ხელისა და ფეხის თითების მოკლე ლულოვანი ძვლები ხერხემლიან ცხოველებში. თითების ჩონჩხი შედგება ფალანგებისაგან. საშ. ქართ. II. ფალანგი იხ. II. ფალანგა. დიალექტ. III. ფალანგი ვეფხვი ფალანგი არი, შირი არი, რა ვიცი, გარეულ ღორი არი შიგა, რო ადამიანს, თუ ნახავს მაჲჰკლავს თავის ქეებით (ფერეიდ. ჩხუბ. 1985). ახ. ქართ. IV. ფალანგი მორიელი იხ. I. ფალანგა.

საშ. ქართ. I. ფალანგა (ბერძნ.) გესლიანი ღრიანკალი ობობას ჰგავს – დ. ჩუბ., ნ. ჩუბ. ახ. ქართ. ფალანგა ფეხსახსრიანი ცხოველი ობობასნაირთა რიგისა – ქეგლ.ძვ., საშ., ახ. ქართ. II. ფალანგა (ლათ.) ქვეითობა, ქვეითი მხედრობა;შუბოსანი – დ. ჩუბ. „იყო ფალანგები მბრძოლთაჲ ურიცხუად სიმრავლედ შეწყობილი“ [A-162 146v, 14-16b].დაშლილი ფალანგა ბრძოლის უნარს კარგავდა. ფალანგის სუსტი ადგილი იყო გვერდითი ხაზები და ზურგი (ვიკიპედია).შდრ. ფლანგი [გერმ.-ფრანგ.] სამხ. მებრძოლთა წყობის ან სამხედრო განლაგების გვერდითი, განაპირა ნაწილი, ფრონტის მარჯვენა ან მარცხენა კიდე, – ფრთა. საშ. ქართ. III. ფალანგა ფაცხა, ანუ სახლი ნაბდისა – ნ. ჩუბ. ახ. ქართ. IV. ფალანგა ლათ. [სპარს. პალანგა] (იმერ. რაჭ. ] რამეზე (კიბეზე, ურემზე, ჭიშკარზე…) გარდიგარდმო გაკეთებული ფიცარი, – დანდალი, ხარიხა.დიალექტ. ფალანგა იგივეა, რაც გასაყარა, დანდალი. ზესადგრეფში გაყრილია სქელი წვრილი ფიცრები, 5-6 ცალი, ზესადგრეფს რომ კრავს, ფალანგებია. წინა და უკანა ფალანგას, რომელიც გამოსულია ზესადგრის გარეთ და ზესადგარში კოტათია ჩაჭედილი, რო ზესადგარი არ გეიშალოს, უწყვეტები ეწოდება, ფალანგები კი ზესადგრის გარეთ არ იქნება გამოსული (დილიკაური, ტაბაკინი, ხრეითი, რგანი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). საწნახლის… სატიხრავი ფიცრები ანუ „ფალანგები“, ჩვეულებრივი, ორია (რაჭ. ფრ.).

ახ. ქართ., დიალექტ. I. ფალასი [სპარ. ფალას] 1. მატყლის ფარდაგი, – ფიჩვი. აქ, ამ ოთახში, ტახტს თუ სხვა საგანს ფარავს ფალასი და არა ნოხი (გ. ქუჩ.). ფალასი: ფარდაგის ან ნაბდის პატარა ნაგლეჯი დასაჯდომად, ან, კარების წინ დაგებული ფეხის გასაწმენდად (ინგ. ღამბ.). ახ. ქართ. II. ფალასი ჩვარი. ქეთევანიც დინჯად, აუჩქარებლივ, დიდი მოსაზრებით ადებდა ფალასებს ამოგლეჯილსა და დახეულ ტანისამოსს (ეკ. გაბ.). ფალას-ფულასი ფალასები: ძონძმანძები, ჩვრები. ვინ ქვაბს გაიტანს, ვინ ქოთანს, ვინ ლოგინს, ფალას-ფულასსა (შ. მღვიმ.). „ნამდვილად… იმ ფალას-ფულასსა და ქალების ჩვრებს დახარბდით“ (მ. ჯავახ.). დიალექტ. ყათალანი შავი სითხეა, რომელსაც „დროგის“ თვლების „ფალასით“ უსვამენ, შავებს აძლევსო (ალგ. ქართლ. სალ.). შდრ. ფალაზი ფალაზი (პალაზ − უბრალო, უმნიშვნელო რამ;სპ. palaspare−ძონძი, კონკი) ძველი ქსოვილის ან ტანსაცმლის ნაფლეთი, ნაგლეჯი. „კიდო რომ გევტეხე თავი, ჰემაც გავასტორეთ ფალაზი შუბლის მეიდანზე“ (ინ.). ახლა დედამთილი ძველ ფალაზივით მიგდებულია (სტ.) (ჩვენ. ფუტკ.). აგრეთვე (აჭარ. ნიჟ., ინგ. ღამბ.). დიალექტ. ფალასი გრძელკალთებიანი კაბა (ინგ. ჯან., ღამბ.).ქართულში დადასტურებული ფალასის მნიშვნელობები სხვადასხვა დროს და გზებით სპარსული პოლისემიური ფალასი-დან უნდა მომდინარეობდეს. შდრ. სპარ. palas 1. უხეში შალის უხაო ხალიჩა. 2. უხეში ქსოვილი, სამოსელი (დერვიშთა). 3. ჯვალო, ძონძმანძები (ანდრონიკაშვილი II, 1996). შდრ. ფლასი.

ახ. ქართ., დიალექტ. I. ფალაყა ისტ. (თურქ.) სასჯელის სახე ძველ მედრესეში, ხით გაკეთებულ სპეციალურ მომჭერში მოათავსებდნენ დამნაშავის ფეხებს და ჯოხით ურტყამდნენ ფეხის გულებში. იქნებ ღალატი არჩია / ასეთ გვემას და ფალაყას?! (მ. ვარშ., აჭარ. ნიჟ.). ფალაყაში მოწევა ფალაყათი დასჯა. იმა ფალაყაში მოწევა უნდა, ისეგავ (ედ.);წინწინ ხოჯიებმა ფალაყაში მოწევა იცოდენ თალიბებისა (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. II. ფალაყა (არაბ.) ფიჭიანი თაფლი, გოლეული. ამ ყავრანიდამ კაი ფალაყა გამუა (ბ.). ფალაყა თაფლი ბევრი რამის ილაჯია (თ. ქ. ჩვენ. ფუტკ., აჭარ. ნიჟ.).

საშ. ქართ. I. ფანდი // ფანიდი (სპ.) ქერის შაქარი. აიღე… შაქარი ტაპარზადი და ფანდი – ლიტრისა ნახევარი (ფანასკ. 388, 15). აიღე …ფ[ა]ნი დი – სამი ლიტრა (ფანასკ. 147, 38). აიღე: გომიზი არაბი… დანაყე და ფანიდითა შეასქელეთ (ქანან. 64, 35).საშ., ახ. ქართ. II. ფანდი ხრიკია მორკინალთა – საბა. ფანდი [სპარ. ფანდ «წესი»] 1. ჭიდაობის ხერხი, ჭიდაობისას გამოყენებული ილეთი. მე მომაგონდა ძველებური ფანდი, ჭიდაობაში რომ იციან (აკაკი). 2. ხერხი, ხრიკი, ოინი. [მინდიამ] იცის მტრის დასამარცხები და შემმუსვრელი ფანდია (ვაჟა). [ღვთისავარი] გრძნობს, რომ ანდაზებიც ვეღარ უშველის, მაგრამ მაინც ამ ფანდს ეჭიდება (მ. ჯავახ.). ფანდი რჩევა, დარიგება. აწ მოვისმინო ჰამო ფანდი შენი და შევიგონო კარგი წურთა შენი (ვისრ. 178, 16).უხმარიათ ქამანდის მნიშვნელობით. წამოდგა თვითონ ვობია ზვარაკის შესაპყრობელად. ფანდი აიღო სასროლი სიცოცხლის ჩასაქრობელად (ს. შანშ.).ახ. ქართ., დიალექტ. III. ფანდი (ლათ.-სპ.) ფარდი ტოლი-ტოლი – საბა. უღელს გაუწ[ევს მას (გლეხს) მხოლოდ მსგავსი, მისივე ფანდი (ს. შანშ.). „ესენი ფანდები არიან“ (ქიზ. მენთ.).

საშ. ახ. ქართ. I. ფანჯარა თურქთ ენაა, ქართულად კანკელი და ლანძვი და არდაბაგი ჰქვიან – საბა, დ. ჩუბ. ზეით ერთის კაცის დასჯდომი თუ დასაწოლი ალაგი ცალკე მოფანჯრული იყო უცხო ნახჩით და წმიდად ოქროს ფანჯარა ევლო (რუსუდ. 225, 28). ამისგან წინ არც მაგ ფანჯარასთან მივდგომილვართ (რუსუდ. 226, 4).ფანჯარა [სპარ. ფანჯარაჰ] შენობის (ნაგებობის) კედელში დაყოლებული ღია ადგილი (სინათლისა და ჰაერისათვის), რომელშიც მომინული ჩარჩოა ჩასმული, – სარკმელი. [ოთახს] თუმცა ორი, სათოფეზედ კარგა მოდიდო ფანჯარა აქვს, მაგრამ ოთახი მაინც ბნელია (ილია). დათიკომ… გამოაღო ფანჯარა (ეკ. გაბ.). 2. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. კარ-ფანჯარა. დიალექტ. II. ფანჯარა ბოტ. შალაფა. ფანჯარა სარეველა ბალახია, ახლათ აღმოცენებული. სიმითს გავს, მერე იკეთეფს თავთავს (მორძგვეთი). ფანჯარას ფართო ფოთოლი აქ, სიმიდი ფოთლის მსგავსი, სიმიდი ყანაშიი იცის, მაგარია და მალე იცის ამოყრა (შომახეთი, ზ.-იმერ. ძოწ., მაყ.). ფანჯარი (pancar ჭარხალი) მხალეული ფანჯარი მქონდა ბოსტანში (მაჭ., ჩვენ. ფუტკ.) შდრ. საბა – ბანჯარი სომხურია, ფხალსა ჰქვიან.ფანჯარა < ფენჯერი (< თ. დიალექტ. pençer) ფხალეული მცენარის სახეობა. მცენარის სახელწოდება თურქული დიალექტებიდან გადმოსულად მიგვაჩნია (გურგენიძე 1973, 64).

საშ. ქართ. I. ფარა ჯოგი ნადირთა, ცხართა, ღორთა და მისთანათა (საბა, ნ., დ. ჩუბ.). ახ. ქართ. დიალექტ. ფარა: 1. ცხვრის ჯოგი – სამწყემსო“ (საბა). ფარაში მგელი შევარდა – ვაი ერთის პატრონსაო (ანდაზა). იალაღები სავსეა… ცხენის ჯოგებითა და ცხვრის ფარებით (ი. გოგებ.). 2. „ნადირთ ჯოგი“. როგორც ძროხის ნახირში, ისე შევრეულვარ ზოგჯერ ნადირის ფარაში (ვაჟა). || საერთოდ ჯოგი. ყველა მეღორე თავს წამოადგა [მეღორეთ-უხუცესს] და სადილს მოელოდა: რასაკვირველია, ერთი ფარა ძაღლისაც (შ. არაგვ.). 3. (ფშ. მოხევ.) ფრინველთ გუნდი. საღამოობით მინდვრიდან ყიყინით ბრუნდებოდა… [ბატების] თეთრი ფარა (თ. რაზიკ.). || ფიგურ. ივსება ლაშარის გორი ქორ-შვარდნების ფარითა; დროშები გზას უკურთხებენ ჟღერით, აწვდილის ტარითა (ვაჟა). 4. გადატ. კიცხვ. ადამიანთა შესახებ: სხვის სამწყემსავი, უნებისყოფო, დამჯერი (ფარასავით). „ოჰ, რა გაწვრთნილი ფარა გყოლიაო!“ (ი. მაჩაბ. თარგმ.). ფარა ზმნს. როგორც ფარა. ღამეა. შხეპდა. მთებზედა ნისლები იწვნენ ფარადა (ვაჟა). იხ. დიალექტ. (თუშ. ცოც., ხევს. ჭინჭ., ქართ. I, მრეწვ. 246). საშ. ქართ. II. ფარა წრილი ფული ოსმალთა – ნ. ჩუბ. ლობიო და ცერცვი ორი ბათმანი თუთხმეტ ფარათ (სამ. VIII, 939, ქვ. 6). ნახვად იღებდენ ქრთამად ფარებსა (ბეს. 154, 1). ახ. ქართ. ფარა [თურქ. ფ›რაჰ „ნაწილი“) 1. ძვ. უმცირესი ფულის ერთეული. –კაპიკი. [ვაჭრებს] სადაც რომ წილი არა აქვთ, იქ ჩაიდებენ წილსაო, ნახევარ ფარად იღებენ ჩვენ დაფქულ-გალეწილსაო (ი. დავით.). 2. (იმერ. გურ.) საერთოდ, ფული. [ბესო] გადავა დუქნებზე, დათვრება და ნაშალ ფარასავით გადაჰყვება ვისმე (ნ. ლორთქ.). დიალექტ. ხირსიზებ ფარა უურთმევიან ბაღვისთვინ (ბახ., ჩვენ. ფუტკ.). ერთი მილიონი ფარა ჰქონდა (ჯავახ. მარტ.). დღეიზა რამტონი ფარაა საჭირო (რაცხ. გურ.). ფარა ფული ბლომად (ერთ ოც თუმნამდის (რაჭ. კობახ.). ზან. ფარა ფული (მეგრ. ფიფა). საშ. ქართ. III. ფარა ღორის ხორცსა და ტყავს შუა მომსუქნო ადგილი (ნ. ჩუბ.). ფარა გლემურძი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. IV. ფარა (ფრანგ. phare) ავტომობილის, ლოკომოტივის ან მისთ. რეფლექტორიანი ფარანი გზის გასანათებლად (მ. ჭაბ.) (თავდაპირველად – შუქურა, ფაროსი სახელწოდება ალექსანდრიის მახლობლად მდებარე კუნძულისა, რომელიც ძველად ცნობილი იყო თავისი შუქურათი). ახ. ქართ. V. ფარა (ქართლ.) ◊ ძეძვის ფარა (ქართლ.) ძეძვის ნაყოფი. [კიკო] ძეძვის ფარასა კრეფდა, დედაჩემი ამა ხველებისთვის ხმარობსო (ვ. ბარნ.). დიალექტ. VI. ფარა (რაჭ.) ტკბილის დასადუღებლად გადარჩეული ჭაჭა, უკლერტებოდ და უწიპწიპოდ (რაჭ. კობახ.).

ძვ. ქართ. I. ფარაგი ჯიბე: „გევედრები, ძმანო პატიოსანო, რაჲთა ფარაგსა შინა წმიდისასა შთასდვა, ეგე“ (გიორგი მთაწმ. 107, 26). „ხოლო მე მოვიღე მცნებისა მისთჳს და შთავსდევ ფარაგსა შინა მის წმიდისასა“ (იქვე 198, 2-3). „მოგებაჲ ნაწერისა დიდისაჲ მძიმე არს და საიშჳთო მომგებელთათჳს – ხოლო ესე თხოის საციქუჱლ და ფარაგით სატჳრთჳლ“ (A= 85 338r, 10-12). „ჰრქუა ანდრია: ჵ, უბადრუკო, შჳდნი ფოლნი გეპყრნეს სახლით შენით. ერთითა იყიდე მხალი და ერთითა ლოპინარი, რომელ არს ცერცჳ, და ხუთნი გქონან ფარაგსა“ (A=199 82r, 22-28b). შდრ. სპარსული ფარეგი ჩაქი, კაბის განაჭერი, გაჭრილი ადგილი.ფარაგი ჯიბე. ეთეგზე შიგან ფარაგი მქონდა (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).საშ., ახ., ქართ., დიალექტ. ფარაგი, ფარაგა: (თუშ., ფშ., ხევს.) მძივებით მორთული და ფერადის ძაფით მოქარგული გულზედ ასაფარებელი საცმელი (ნ. ურბ.). ჯუბას უხდება მიკეცით ქუქუმო ფერადიანი და მოკაზმული ფარაგი მკერდზე ღილ-მძივებით (ბაჩ.). იხ. აგრეთვე (ხევს. შან., ჭინჭ., ფშ. ხორნ., თუშ. ცოც.). ფარაგისგან იწარმოება ახალი სიტყვებიც რომლებიც სათანადოდ ასახულია ქეგლშიც. ფარგული გულსაფარი. [თისო ცოგიძე] ცოლს ამას უჯავრდებოდა: რას მეფერები პირსაო, ტყვია თუ გამითავდება, ფარგულს აგაჭრი ღილსაო (ხალხ.). ფიგურალურად დასტურდება ფარაგიანი. მიდამოც მწყაზრად შვენოდა, გიჟმაჟი არაგვიანად, ყვავილ-ბალახით, წყარო-ფშით მორთულს, ფარაგიანად (ბაჩ.).ხევსურულ დიალექტში ფართოდაა გავრცელებული ფარაგ სიტყვის გარდა მისგან ნაწარმოები მყარი გამოთქმები და იდიომები. მაგ.: მეფარაგე მუსუსი, ვინც ქალის უბეს, ფარაგს ეტანება. ვაჟკაცსა მეფარაგესა მიწაიმც ჩამაშლისაო (ხევს. პოეზ. 365, 11). ფარაგის ღილი 1. ფარაგის საკინძი მარცხენა მხრის ლავიწთან. ვერ დაგაცილა მგელამა გაჴსნა ფარაგის ღილისა (ალ. ოჩ. 98, 9). ფარაგჩი ჩხირჩამაგდებული ძველად ზედა ტანსაცმელს (მაგ. ქურქს) ღილების მაგიერ პატარა ჩხირით იკრავდნენ. შატილიონთამც ვენაცვლებიო ლეგათ ჩოჴათა, წყემსის ქუდთაო, ფარაგჩი ჩხირჩამაგდებულთაო (ხევს. თავის. 435, 13). ფარაგმასაჭრელი ვისაც ფარაგი უნდა მოსჭრან. ვინც ზნეობრივი დანაშაულისთვის ფარაგის მოჭრით უნდა დასაჯონ. ამ დიაცის ტირილზე ხევსურები გაჯავრდნენ და თქვეს: …ფა რაგამოსაჭრელია ეგ დიაციო (ეთნ. დევ-კერპნი 1, 12, ხევს. ჭინჭ.). საშ. ქართ. II. ფარაგი (აჩუღ CD.). ფარაგია B. ფარღია CD. ჩალურში ფიცარი E.: -A – საბა. შდრ. ფარღია ძვ. გვერდებღია სახლი (საბა). ფარღალალა 1. ისეთი (ნაგებობა, კედელი), რასაც ღია ადგილები, ჭუჭრუტანები აქვს, არა მჭიდროდ ნაგები (მაგ., ფიცრული). შესაძლებელია ეს სიტყვაც ზემოდასახელებული სპ. ფარაგის ერთ-ერთი მნიშვნელობიდან მომდინარეობდეს. საშ. ქართ. III. ფარაგი ფარგა თევზია – დ. ჩუბ. შდრ. ფარგა თევზია – საბა., ქეგლ. ს.-ქართვ. *ფარ-აგ- „თევზი ზუთხისმაგვართა ჯგუფიდან“ > ქართ. ფარგ-ა (< ფარაგა): ზან. ფორონჯი //ფორეჯ-ი (< *ფოროგი) (ჩუხუა 2000-2003).

ძვ. ქართ. I. ფარეზი გათიშვა: „ფარეზ გამოითარგმანების განყოფილებაჲ და განკუეთაჲ“ (ler. = 12 25v, 10-11). საშ., ახ. ქართ. II. ფარეზი (სპარ. ფარჰეზ, resp. ფარეზ). ხელის შეწყობა, გაფრთხილება საჭმელ-სასმელზედ დიეტა – დ. ჩუბ. სამსა დღესა ფარეზი უნდა მაწონისაგან მჟავისაგან (ქანან. 49, 15). ფარეზი [არაბ. ფარი*დათ «მოვალეობა»] 1. გაფრთხილება, ხელის შეწყობა, სათუთი მოპყრობა, მოვლა. ყმაწვილ ქალსა… ფარეზით და წყნარად უნდა ვექცეოდეთ! (ილია). [ეკატერინემ] ყველა ის ფარეზი და ალერსი, რომელიც ბავშვის ხვედრია…, გაუორკეცა თავის ლიზას (ეკ. გაბ.).

ძვ., საშ. ქართ. I. ფარეში (სპარს.) შინა მოსამსახურე – საბა., ნ. ჩუბ. შდრ. ძვ. ქართ. ფარაშობაჲ შინამოსამსახურეობა. „ამირა მომლმან გარდაადგინნა ქრისტეანნი მწიგნობრობისაგან და ფარაშობისა და ყოვლისა მსახურებისა მისისაგან“ (მ. ცხ. 234, 17).უბრძანეს თავის-თავისთა ფარეშთა მას ველსა დადგმა კარავთა და ოთაღთა (ვისრ. 35, 15). მას კედლის ძირსა ჩაფლთ წასხნის, ანუ ფარეში გახსნის (გარიგ. 76, 10). თათართ ერთი ფარეში კავთისჴეველი ბეთიაშვილი, ფარეში მეფის ლუარსაბის დიდისა, დაიჭირეს (ქ. ცხ. II, 506, 24). იმას თურმე ქალნი ჰყვანდა თავისი ყოელსა სახელოშია: მოლარეები, მოლარეთხუცები, ფარეშები და ფარეშთხუცები (რუსუდ. 223, 17). წააღებინეთ ფარეშთა სამი ქამხისა კარავი (შჰნ. I, 1645, 2). ახ. ქართ. ერთმა ფარეშმა ტაშტს დაავლო ხელი, მეორემ – თუნგს და მესამემ – ხელსაწმენდს (აკაკი). იხ. აგრეთვე: ქეგლ-ში პირისფარეში ძვ. ხელზე მოსამსახურე, – პირფარეში. სასახლეს ეძინა. მხოლოდ დაფიქრებული მეფე დინჯად დადიოდა. უკანასკნელი პირისფარეშიც-კი გაეშვა (ნ. ლორთქ.). აგრეთვე: (ქიზ. მენთ.).ს.-ქართვ. *ფარეშ- „მოსამსახურე“. ფუძე პოვნიერია მხოლოდ ქართულში. ისმის საკითხი მისი არაბულიდან სესხების შესახებ (ქეგლ). თუმცა სინდურ ენათა შესატყვისი მასალა ამ ვარაუდს აბათილებს (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. II. ფარეში (არაბ.) რკინის ჭანჭიკი მარწუხთა, მაკრატელთა და მისთანათა – დ. და ნ. ჩუბ. დიალექტ. ფარეში რკინის ჭანჭიკი. კიდობანს… უკან კი ხვრელში ჩაყრილი აქვს ხვრელში „ფარეში“ იგივე რიკი“ (ჩხირი), ანუ ხის უსმარი“ (ლურსმანი) (თუშ. ბოჭ. 72). იხ. აგრეთვე (შ. კახ. მრეწ. I, 433, ქიზ. მრეწ. I, 60). შდრ. ფარიში გუთნის ნაწილი (მთ. მაკალ.). ფარეში ლითონის ჭურჭლის საკერებელი – ქეგლ. სალუდეებ ქვაბებ ყველა ფარეშით დაკერებული (ხევს. ჭინჭ.). დაფარეშებული შეკრული, დალურსმული ხის ლურსმნით. არც ერთი ლურსმანი არა ჰქონდა თქვენ საბძელსა, სუ ფარეშით იყო გაკეთებული, დაფარეშებული იყო (ძეგ., ქართლ. ლექსიკ.). შდრ. სამფარეშოსანი აბჯარი, რომელსაც სიმაგრისათვის სამპირად აკრავს ფარეში – ჯაჭვი. [მინდიამ] კიდევ დახედა თავის მუზარადს და თორ-აბჯარს, სამფარეშოსანს, …გა ახსენდა: სწორედ ხადიშათ ნატრობდა ხევსურულ აბჯარს სამფარეშოსანს (კ. გამს.).

საშ. ქართ. I. ფარვანა (სპ. ფარვანე „ბრძანება) რაცა ამა ჩვენგან ნაწყალობევს გარდაწყვეტილობის ფარვანში ეწეროს, და ნურაოდეს ნუ მოუშლით (სამ. IV, 69, ქვ. 5). ესე გარდაწყუეტილობისა ფარვანა გიბოძეთ ჩუენ (სამ. IV, 50, ქვ. 13). როგორც ერთ-ერთი ორენოვანი საბუთიდან ირკვევა, ფარვანას, გარდა ბრძანებისა, სხვა მნიშვნელობაც ჰქონდა და, მეფის სიგელის აღსანიშნავადაც შეიძლება ყოფილიყო გამოყენებული (იხ. ვ. ფუთურიძე, საბ. 190-ის ქართულ ტექსტშია: „სიგელნი და გუჯარნი“, სპარსულში კი მისი სინონიმია – ფარვანა, შდრ. ახლა მათგან ფარვანი ამიღია (ამირან. 736, 6).გვხვდება ფონეტიკური ვარიანტები სპ. ფარვანი // ფარმანი // ფირმანი // ფირვანი. საერთოდ აღმოსავლურ ენათაგან შემოსულ სიტყვებში ხმოვნის გადმოცემის წესი მერყევი და თავისებურია. ქართულში უმეტეს შემთხვევაში სათანადო ენის ადეკვატური ხმოვანია წარმოდგენილი (უმლაუტიანი ხმოვნებსთვისაც კი უბრალო ხმოვნებია გამოყენებული) მაგრამ მრავალ ცალკეულ შემთხვევაში სხვადასხვაგვარად გამოუხატავთ. ამით აიხსენება, რომ სპარსული ფირმანი „ბრძანება“ (უფრო ადრინდელ ტექსტებშია ფარმანი (resp. ფარვანი. ჩვენგან ნაწყალობევს ფარვანშია ეწეროს საბუთი 68, 1627 წ. მაგრამ ფარმანი მიბოძეო (ვ. ტ.) ბოლოს, მოსალოდნელი იყო, მაგრამ არ დასტურდება ფერმანი, სამაგიეროდ შემდეგ დროინდელ ქართულშია ფირმანი (ქავთარაძე 1969, 248). საშ. ქართ. II. ფარვანა პეპელა, ღამის პეპელა. ანუ მისსა შუქსა დაეწვა, ვითა სანთლისაგან ფარვანა (რუსუდ. 550, 17). შაბურთან მხიარულად იჯდა, ასე რომ სანთლის სინათლე როგორც ფარვანას მიეცეს (ხოსრ. 41, 11). ფარვანებრ ვიწვი (ვახტ. VI, 25, 9, 2). თავს ევლებოდენ ფარვანად, ვით სანთელს არ ეყრებოდენ (ფეშ. 624, 3). ახ. ქართ. ფარვანა [სპ. parvâna/e] ღამის პატარა პეპელა ერთგვარი: სინათლეს ეტანება და მის გარშემო ფარფატებს. და ჩემს წინ სანთელს ცელქი ფარვანა თავზე ევლება ნაზად, ნელ-ნელა (ი. ევდ.). ფარვანისა და პეპლის ჯარი დაეხვია ცეცხლს (ს. მგალობ.). ფარვანა – „ღამის პეპელა“ (ი. გრიშ.).ფარვანა სპარსულად იწერება და იკითხება [parvâna/e/], სადაც იგი არის ზოგადად პეპელას აღმნიშვნელი ტერმინი, რომელიც შეიძლება იყოს როგორც ღამის, ისე დღის პეპელა. ქართულში ამ ტერმინის სემანტიკური ველი დავიწროებულა (ბართაია 2010, 92).

საშ. ქართ. I. ფარსაგი გზა. ორ ფარსაგამდის ზალდასტან თავი მამასთან აროსა (შჰნ. I, 1214, 1). ფარსაგი // ფარსანგი < სპ. ფარსანგ, არაბ. ფარსახ < ბერძნ. ფარსანგე „ერთი დღის სავალი გზა“.შდრ. ფარსანგი: იმ ნარის ხმა ოთხს ფარსანგს გაიგონებს (შჰნ. III, 315, 11). აქათგან წარვალს გზ ოთხი ფარსანგი (ამირან. 74, 18). თვალ-ცრემლიანმან თურქთ სპანი ნახა, შვიდს ფარსანგს იდგესა (შჰნ. II, 5371, 4). საშ. ქართ. II. ფარსაგი სახეირო, ხეირიანი, კარგი. არავინ დარჩა ფარსაგი პატრონად, ქვეყნის მამლადა (დ. გურამ. 108, 321, 4). ფარცაკი საკვირველი, საინტერესო, უცნაური რამ. ჩვენი კრება ფარცაკი სანახავი იყო მითამ სიმიდს ვარჩევდით, ნამდვილათ კი ურადნიკის მოკლის გეგმა ვადგენდით (გურ. ჯაჯ.).დილექტ. III. ფარსაგი ავი რამ, ხიფათი, ნავსი. ფრთხილად იყავი, ფარსაგი არა დაგემართოს რა. ეს როგორ ფარსაგ კაც გადავაწყდი (ჯავახ. ზედგ.). შდრ. ფარცაგი ცუდი ამბავი. რა ფარცაგი გეიგო ნეტა ბეჟანამ, რომ გადელდა (რაცხ. გურ). ფარცაგი აფერი მომხთარა, მარა ჩვენ კახამ გედევირიეთ. ასთე იცი მოტანილმა სიტყვამ (ამაღ., გურ. ჯაჯ.).ფრასახი, ფარსახი: „ეშორა ადგილისა მისგან ას და ოც ფრასახ ოდენ“ (Sin. – 11, 244v). „ვითარ მოვიდეს ათორმეტ ფარსახ“ (H – 341, 130).

საშ. ქართ. I. ფარფარა valeriana ofticinalis L. – ფამფარა ცნობილი ყვავილიანი ბალახი. წითელი ყვავილი იცის (ქანან. 617). ერთი დრამი ფარფარას წუენი ამ შარბათშიგან გაურიონ (ფანასკ. 85, 39).შდრ. არაბ. ფარფაინ (სპ. პარპაჰნ) დანდური Portulaca oleracae L – ფამფარა ფარფარაა (ქანან.). ქეგლ – ფამფარა [Tragopogon] ბოტან. გრძელ- და ვიწროფოთლიანი მცენარე რთულყვავილოვანთა ოჯახისა;ყვავილი კალათად აქვს შეკრებილი, ღერო-ფოთლებში რძიანი წვენი უდგას;იცის მინდვრებში, საძოვრებში და სხვ.;იჭმება უმად. მე რომ მეცხვარედ დავჯექი, ფამფარა მაშინ გაწყდაო (ანდაზა). ახ. ქართ. II. ფარფარა 1. რასაც ფარფარი გააქვს, – ფრიალა. 2. იგივეა, რაც ფარფატა. ფარფარა პეპლებივით შემოდის თოვლი ფანჯრებიდან (გ. ტაბ.). ფარფარა ფუძე გაორკეცებული კომპოზიტია.აღდგენილია ს.-ქართვ. *ფარ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).

საშ. ქართ. I. ფარჩა მცირე საღვინე – ნ. ჩუბ.იხ. ფარჩი ძვ. მომცრო საღვინე, სომხურია (საბა), – ღვინის სასმელი ჭურჭელი. რა მეფემან უსენს წინა სვა მრავალი დოსტაქანი, კვლა შესვეს და კვლა აივსნეს სხვა ფარჩნი და სხვა ჭიქანი (რუსთაველი). ზან. ფარჩი ვიწროპირიანი დოქი (ლაზ. თანდ.). ფარჩი (სპარს.) – ალ. ელერდ. საშ. ქართ. II. ფარჩა თურქთ ენით ნაჭერი, ძვირფასი ლარი – ნ. ჩუბ. თორმეტი მინალთუნის ფარჩა (სამ. VIII, 622, 13). ხალიჩა და ფარჩაც უნდა ქვეშ გაუშალონ მექორწინეთ (ი. ბაგრატ. 475, ქვ. 6). თქვენის ბძანებით ყველა მედუქნეზე ფარჩა მოიკრიფა (სამ. VII, 296, ქვ. 3). მოლარეს ებაროს… ან დაუჭრელი ფარჩა ან მძიმე იარაღი ცხენის (ი. ბარათ. 209, 18). სამშობლოსაგან რა უდგას ძეგლი/ მის წმიდა გვამზედ. წმინდა საფლავზედ?- ოცი აგური და ფარჩა ძველი (ვ. ორბელ. 588, ქვ. 1). ახ. ქართ. ფარჩა [სპარ. ფარჩაჰ] 1. ერთგვარი ძვირფასი აბრეშუმის ქსოვილი. სიღარიბემ ფარჩის კაბა გამაცვეთინაო (ანდაზა). [მჟაუნაშვილმა] ჩაიცვა ფარჩის ახალუხი (ნ. ლომ.). || ფიგურ. რა ხანია ბაღში ხეებს არ აცვია მწვანე ფარჩა (გ. კაჭახ.). 2. ქსოვილი, საერთოდ, – ფართალი. ჩავაგებთ… [სოროში] თბილად, რაც მოგვხდება – …ძონ ძმანძი, სხვადასხვა ფარჩის ნაკერები, …ჩა ლა, – დავათბუნებთ და მერე შიგ ჩავსხდებით (თ. რაზიკ.). ხშირად დასტურდება რთულ სიტყვებში: ფარჩა-აბრეშუმ-ი, ფარჩა-ხავერდ-ი, ფარჩა-ფურჩა, ფარჩა-ატლას-ი… დიალექტ. ფარჩა ფართლეული. მედუქნეს რას ემართლებით? ას ერბოების მწონელი, სკლატ-აბრაშუმის გამყიდი, ფარჩების გადამზომელი (ხევს. პოეზ. 610, 7) – ალ. ჭინჭ. ფარჩა გუდ. თ. ქსოვილი საზოგადოდ, ბამბეული – ა. შან. ყანაოზი კი სადა ფარჩა იყო (შ. კახ. მრეწვ. III, I 44). იხ. აგრეთვე (ინგ. ღამბ.). საშ. ქართ. III. ფარჩა (სპ.) ნაჭერი;ერთი ცხვარი ექვსი ფარჩაა – დ. ჩუბ. ორი ფარჩა – ორი მხარი, გვერდები;ორი ფარჩა – ორი[ვ] ბარკლები, ერთ ფარჩად – ზურგის ძვალი, ერთ ფარჩად – მკერდ-კისერი («დასტურლ.»). ფარჩა-ფარჩა (სპ.) დაქუცმაცებული, დაგლეჯილი;ნაფლეთებად ქცეული. დსისტორა თოფი… ზაპ და მიცა თავი დუდზე და სულ ფარჩა-ფარჩა გახადა (აჭარ. ნიჟ.). (სპარს. თურქ.) parça წვრილი, ნაწილი, ნაწყვეტი, ნატეხი, ნაჭერი. ფარჩა-ფარჩა სპარს. parça-parça ნაწილ-ნაწილ, ნაწყვეტ-ნაწყვეტ. შდრ. ფაჩავრა (თ. ფაჩავრა) ნაჭერი (გურგენიძე 1973, 47).

ძვ. ქართ. I. ფასი «სასყიდელი», «საჴმარი», «საფასე», «საუნჯე», «მამონა»: „მიგცე ფასი შენი G, – სასყიდელი მიგცე შენ“ (pb., რიცხ. 20, 19). „ფასითა მრავლითა წარვიდენ სახიდ მათა“ M, – „საჴმარებითა მრავლითა იწიენით სახიდ თქუენდა“ (G, ისუ ნ. 22, 8). „რომელი იყო ყოველს ზედა ფასსა“ (საფასესა U) (საქ. მოც. 8, 27). „მიგცნე შენ ფასნი იგი ბნელისანი“ I, – „მოგცნე შენ საუნჯენი ბნელისანი“ (O, ეს. 45, 3). „იყვენით თავებისა თქუენისა მეგობრებ ფასისაგან სიცრუვისა“ C, – „ისხენით თავისა თქუენისა მეგობარნი მამონჲსა მიმართ სიცრუვისა“ (DE, ლ. 16, 9). აგრეთვე: დიდფასი, მეფასე, საფასე, ფასური და სხვ.საშ. ქართ. ბადახშანისა სულ ზღვისა და ხმელთა ფასია მარტო ცის კიდეთა მნათობი რძალი ჩემი (რუსუდ. 485, 11). თავს აფრქვიეს გოარი, ნასყიდი ძვირის ფასითა (ნ. ციც. 434, ქვ. 3). სარდალთან ვიჩივლე, ფასი თამამათ არ მამეცაო (სამ. IV 337, 10). ფასით ყიდვა გამოსყიდვა: წარვიდა მალაქია კათალიკოზი და გამოიჴსნნა ცოცხალნი და მკუდარნი ფასით იყიდნა (ქ. ცხ. II, 497, 25). ახ. ქართ. ღირებულება… და ფასი… ერთი და იგივე არ არის (ილია). რაიბულს ის აზრი ჰქონდა, რომ ღვინოც კარგი ეყიდნა და ფასიც ცოტა მიეცა (ვაჟა). 2. ფულადი საზღაური რაიმე სამსახურისა ან შრომისათვის, – გასამრჯელო;ქირა. [ივანე] კვირაში იღებდა თავის შრომის ფასად შვიდ მანეთს (გ. წერეთ.). 3. გადატ. ღირებულება, მნიშვნელობა, ძალა. „ვინც მარტოობაში არ ყოფილა, იმან ამხანაგობის ფასი არ იცის!“ (აკაკი). თქვენს თვალში მართალს თავისი ფასი არა აქვს (ილია). ზან. ფასი ფასი. ფასება ფასის დადება, შეფასება (მეგრ. ქობ.). მკვლევართა აზრით: 1. ფასი ნასესხებია სპარსულიდან (ანდრონიკაშვილი II, 1996). 2. ს.-ქართვ. *ფას- ფასი. ქართ. ფასი სასყიდელი. ძირი აღდგება ფუძეენური ერთიანობის დონეზე. იგი ცნობილია ძველქართული სამწერლო ენის ტექსტებიდან ქართულ ფას- სიტყვის ირანულიდან სესხების დაშვება (მ. ანდრონიკაშვილი) არარეალური ჩანს (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. II. ფასი ქაღალდის თამაშობაში პას – დ. ჩუბ.ფას არ არსებობს, არ არის. თურმე დედა-ენაში სალანძღავ-საგინებელი სიტყვები, ტერმინები ყოფილა, ამიტომ ფას დედა-ენა და მისი მომხრე ნაციონალისტები! (ვაჟა). ახ. ქართ. III. ფასი (ფრანგ.) 1. რისამე წინა მხარე. მაგ., არქიტექტურული ძეგლის ხედი ფასში. 2. ფორტიფიკაციაში: მუდმივი ან ძელმიწური საცეცხლე ნაგებობის მხარე, რომელიც მოწინააღმდეგისაკენ არის მიმართული;აგრეთვე მავთულხლართებისა და ტანკსაწინააღმდეგო თხრილების სწორხაზოვანი უბნები. ახ. ქართ. IV. ფასი (ინგლ.) (კომერც.). ყიდვა-გაყიდვის გარიგების სახეობა საქონლის საზღვაო გადაზიდვის დროს. დიალექტ. V. ფასი პირთეთრი ცხვარი. ჩემ ცხვარ ადვილაი ვიცნოფ, ფასია (აჭარ. ნოღ. VII, 35).

საშ., ახ. ქართ. I. ფაჩუჩი ჩუსტი ფე(რ)ჴსაცმელი (ფაფუჩ ZAaBCbqD, ფაფუჭ Ca.) ფე(რ)ჴსაცმელი – საბა.საშინაო თბილი, უქუსლო ფეხსაცმელი. || ჩუსტი (საბა). 2. ბავშვის ფეხსაცმელი რბილი ტყავისა (კირ.). 3. კუთხ. (ქიზ.). გვხვდება ფაფუჭი (ქართლ. კახ.) იგივეა, რაც ფაჩუჩი – ქეგლ. ფაჩუჩი pabuç „ჩუსტი (გურგენიძე 1973, 53). იხ. აგრეთვე (ბართაია 2010, 93). ახ. ქართ. II. ფაჩუჩი კუთხ. (თუშ.). იგივეა, რაც ფუნჯი. ფლასს-კი თავში ნაწიბური აქვს, ბოლოში – ფაჩუჩები ანუ ფუნჯები («შინამრეწვ.»). შდრ. ფოჩი.

ძვ. ქართ. 1. ფერი 1. ფეროვნება, შეფერილობა. „ფერი მისი ცეცხლის სახჱ მსგავსებით“ (III ეზდრა (ოშ.) 14, 39). ფერი ამ მნიშვნელობით გვევლინება როგორც რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. ბიბლიურ წიგნებში დასტურდება ენდროჲს-ფერი, ოქრო-ფერი (ოქროჲს-ფერი), ცისფერი, ღჳძლისფერი, ცეცხლისფერი, თევზისფერი, სამარაგდისფერი, ყჳთელ-ფერი, ნაკუერცხლის ფერი, სისხლის ფერი, მწუანის ფერი, ნაცრისფერი (ჩიქოვანი 1984, 208). 2. იხმარება „საღებავის“ მნიშვნელობით. ვითარ-იგი მხატვართა ღონისძიებაჲ ყვიან ფერითა მრავლითა, წამალთაგან თითოსახეთა, და შეზავინ ყოველივე იგი მსგავსად ჯერის მის (ექუს. დღ. არაბ. 149, 23). ფერუმარილი ულაგია, გუნდა, ლახუსტაკი, ზირა, ქარვახუთო (გ. ლეონ.).დიალექტ. „შალს ფერი რომ კარგათ მიებას, ჯერ დადედავენ“ . ფერის გამოღება – რომელიმე ფერზე შეღებვა. „ძაფს სამ-ოთხ ფერს გამოიღებდენ, მოქსოვდენ. იქნებოდა ჭრელი წინდა“ (აჭარ. ნოღ.). 3. გვხვდება „სახის, ხატის“ შინაარსითაც. „სხუაფერ იქმნა წინაშე მათსა“ C – „იცვალა სხუად ხატად წინაშე მათსა“ (DE, მრ. 9, 2). „ყოველნივე ურთიერთას სხჳთა და სხჳთა ხატით და ფერით განკუთვნილი“ (ექუს. დღ. 83, 31). „მითხარ, უცნაურო ხატო, ბოროტო ფერო, უმჯობჱს იყო შენდა თუმცა მუნქუესვე მოგუსპენ“ (ქრისტ. 194, 4). 4. გადატ. გამოიყენება „გვარობის, ნაირობის“ აღსანიშნავად. „ასწავეს ყოველი ფერი უკეთურებაჲ და ბოროტისა საქმე“ (მ. სწ. 291, 33). „ყოველი იგი ქუეყანჲ ორი ფერი არს“ (მაკ. 55, 13). „უბრძანა, ჯუბა მოართვეს, მრავალნი, სხვადასხვა ფერი“ (ნ. ციც. 433, 5). ახ. ქართ. ფერი 1. შთაბეჭდილება, რომელსაც ადენს თვალზე საგნის მიერ ანარეკლი სინათლე.). ამ მშვენიერ მინდორ-ველზე რა ნაირი ფერებია? (ანა). || ასეთი თუ ისეთი, რისამე მსგავსი შეფერილობა (რა ფერიც ვარდს, იას… და სხვ. აქვს). [ქალის] გიშრის ფერი თმები… ქარს გაეწეწა (ა. ყაზბ.). || ამა თუ იმ ფერის, შეფერილობის მეტი ან ნაკლები სიძლიერე, ინტენსივობა, –ფეროვნობა. –რა უჭირდა ლუარსაბსა? ფერი აკლდა, თუ ხორცი? (ილია). 3. გადატ. ვისიმე ან რისამე მსგავსი. „უნდა სამარის კარზედა მივდგეთ ჩონგურის ჟღერითა ვაჟკაცნი ლაღად, თამამად, ჩვენ ვაჟკაცურის ფერითა“ (ვაჟა). [შე] საფერი, საკადრი, სადარი. „…[გიორგი], ეგ რა შენი ფერი! (შ. დად.). 4. გადატ. ნიშან-თვისება, ხასიათი, იერი, ნირი, თავისებურება, სტილი. ყოველი… ერის მუსიკას თავისი საკუთარი ფერი აქვს ზედ დაჩნეული (ილია). 5 ფშ. კარგი პირი (ქსოვილისა, ტანისამოსისა). ფაფანაგს მუშაობის დროს გარექცევ (= გადმობრუნებით) იცვამდნენ, წასვლა-წამოსვლის დროს კი – ფერისაკენ («შინამრეწვ»). 6. რთული ფუძე არაფერი. ყველაფერი. მრავალფერი ახ. ქართ. ფერი მატერიალური სამყაროს ობიექტურობის ერთ-ერთი თვისება, რომელიც აღიქმება როგორც შეცნობილი მხედველობითი შეგრძნება. დიალექტ. II. ფერი, ფრა სათამაშო კოჭის ამოზნექილი მხარე (მთ. კაიშ.). ზარას ვსჩადიოდით და ემას რო ფერი კი არა, ჭურის რო გასვლიყო, მაინც იტაცებდა (მოხ. ღუდ.). აგრეთვე (ხევს. ჭინჭ.). დიალექტ. III. ფერი (სპ.) სასწაულმოქმედი ზებუნებრივი არსება;ჯადოქარი, გრძნეული ქალი, – უხილავი, მავნე სული, ტყის ქალი, – ფერია;… გუუგზავნა შამავალმა ფერს (აჭარ. ნოღ.).ახ. ქართ. IV. ფერი კვარკებისა და გლიუონების მახასიათებელი კვანტური რიცხვი – ა. სახ.

საშ. ქართ. I. ფერო 1. „თეთრსა და შავს საშუალი (საბა) – რუხი. ფერო, ფეროჲ თეთრისა და შავის საშუალი – ნ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. ფერო [ლათ. Ferrum-იდან რკინა] 1. რთული ფუძეების პირველი შემადგენელი ნაწილი;ნიშნავს რკინას, მაგ., ფეროშენადნობი. 2. უხმარიათ ფეროშენადნობის მნიშვნელობითაც. წითელ ნაკადად იღვრებოდა ფერო (ს. კლდ.).

ძვ. ქართ. I. ფილი (ლათ.) ტაშტი, როდინი: „ფილითა წყლისაჲთა და მოართუა მას ერბოჲ“ (M, მსჯ. 5, 25). „აღავსნენ ფილები, ვითარცა საკურთხეველი“ (O, ზაქ. 9, 15). „დასწუთა ცუარი საწმისისაგან სავსე ფილი წყლისაჲ“ (G, მსჯ. 6, 38). „მოჰგლიდეს ფილითა“ (G, რიცხ. 11, 8). „წამსა ერთსა შეჭამა ფილი სავსჱ ცერცჳ“ (მ. ცხ. 298, 5). საშ. ქართ. ფილი: ხის ჭურჭელი რამის დასანაყავად, როდინი: „ტაშტი, ხელის საბანი“ (საბა). ფილი დიდი როდინი – ნ. ჩუბ. სამი საოჩხე და ფილი ბატონს ზიზილასათვინ ებოძებინა. ფილიც იმის ამოჭრილი იყო (სამ. IV, 265, 7). ახ. ქართ. ფილი როდინი, ისე ტაშტი. 1. ხის ჭურჭელი რისამე დასანაყავად, − როდინი. ღაღოლა ფილთაქვით ნიორსა ნაყავდა ფილში (ვაჟა). იქვე თაროზე ეწყო ათი-ხუთმეტიოდე ხის ჯამი, ხისავე ფილი და გობი (ე. ნინოშ). 2. ძვ. „ტაშტი ხელის საბანი“ (საბა). დიალექტებში ფილი და მისგან ნაწარმოები სიტყვები სხვადასხვა სემანტიკურ დატვირთვას იძენს. იხ. ფილი // ფილა (ჯავახ. ბერ., გურ., ჯაჯ. ჩვენ. ფუტკ., ფშ. ხორნ., შ. კახ., მესხ., ქვ. რაჭა, გურ., მრეწ. III2, ქვ. რაჭა, მრეწ. III2, 184).გადატ. ფილი სახსრის ბუდე. ჩვენ ძროხასა ფილი გადაუტყდა და ძაანა კოჭლოფს (კავთ.). დავწიე თუ არა ფეხი, თავის ფილში ჩავარდა (ძეგ., ქართლ. ლექსიკ.). დასტურდება ფილ- ფუძიანი კომპოზიტებიც: ფილჯამი 1. კორკოტის სანაყავი ჯამი (ფარცხ.) (ქართლ. მენთ.). 2. მოზრდილი ჯამი. ფილჯამით მაწონი მეიტანა, სქელი, დანით საჭრელი (თ. ქ.) (ჩვენ. ფუტკ.). ჯამფილა 1. შუათანა ჯამი (ქართლ. ძიძ., კეცხ., ხუბ.) 2. გადატ. რკოს ბუდე (ქართლ. კირიონი) – ალ. ღლ. საშ. ქართ. II. ფილი (უჴმ.) სანთლის კვერეული (საბა). ცვილის კვერი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ., დიალექტ. ფილი ღორის ქონის კვერეული წვენს ზემოთ მოგდებული (ქვ.-იმერ. ქეგლ). რძის ნაღები. ქე რო ფილი აქ რძეს, რო შეაშრება ჭურჭელს, ოუდინდება ძინძგლის სუნი (ზარანი). 2. ღორის გვერდების შიგა მხრიდან აღებული ქონი. ღორს რო გავჭრით, გვერდებზე აქ ფილები, იმას გადავადნოფთ მერე. ჭაჭის ქონიც ფილია (მანდაეთი, შომახეთი). || ღორის ხორცის მოხარშვისას სითხის თავზე მოყენებული ქონი. ღორის ხორცს რო ვხარშამთ და თავზე მოვხთით ქონს, ისაა ფილი (ბოსლევი, ზ.-იმერ. ძოწ.). აგრეთვე ფილი (საჩინ. შარაშ.).შდრ. ფიჲ (აზ.), ქეჩიჲ ფიჲ (თხის ქონი) (ინგ. ღამბ.). ფილის ეს მიშვნელობა სავარაუდოა სპარსულის ფიჲ „ქონი, ცხიმი“ სიტყვიდან მომდინარეობდეს. დიალექტ. III. ფილი (აჭარ.) სპილო. ფილი (სპ. ფილ) იგივე პილო, ანუ სპილო. ფილი სპილო (ინგ. ღამბ.). თურქულში სიტყვა არაბულის გზითაა შესული. უეჭველია, რომ ქართული „სპილოც“ სპარსულიდან უნდა იყოს მიღებული თავში „ს-ს გაჩენით. ნ. ჩუბინაშვილის „ქართულ ლექსიკონში“ დოკუმენტირებულია სიტყვის ასეთი ფორმა: „პილო“, სპილო, თ. ფილ. (სპ.), რომელიც ალბათ „სპილოს ძველ ვარიანტს წარმოადგენს (გურგენიძე 1973, 76). ზან. ფილუ ფილი (მეგრ. ქობ.). დიალექტ. IV. ფილი იხ. II. ფილა. ზოგიერთ საფეხურზე ფილები დამტვრეულა (ფ. ხალვ.). ამოჩქუტნული ადგილი იყო კარების ძირში და იმას ვეძახოდით ფილს (შ.-კახ. მრეწ. I, 93).

საშ. ქართ. I. ფილა ბილა. ბილა სამღერალთ დაცდენა – საბა. დიალექტ. ფილა რიკ-ტაფელის თამაშისას ტაფელის დაცდენა ასროლილ რიკზე (იმერ. გაჩ.). ახ. ქართ. II. ფილა ბრტყელი ნაჭერი ქვისა, თიხისა, ლითონისა… პარკეტის ერთ ფილას ორი ნუჟრი ჰქონდა (რ. ინან.)ახ. ქართ. ფილა კუთხ. (ქიზ.) ხის სადგამი, რაშიც ქვევრის ქუსლს ამაგრებენ ხელოსნები კეთებისას.III. ფილა. ფილა ჭურჭელი თიხისა ან ხისა. ხმარობდნენ რძის დასაფილავად (ჯავახ. ზედგ.). იხ. I. ფილი. შდრ. ფილარი სახლის ის ნაწილი, ოთახი, სადაც რძის დაფილვას აწარმოებდნენ, საფილავი სახლი (ჯავახ. ზედგ.).ახ. ქართ. IV. ფილა (ძვ. ბერძ. phyle გვარი, ტომი] ძველ საბერძნეთში: 1. პირველყოფილ წყობილების ეპოქაში, საზოგადოება სამი ფრატრიისგან შედგებოდა, რომელთაგან ყოველი გვარებად იყოფოდა;2. ტერიტორიული ოლქი მონათმფლობელობის ეპოქაში – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ. I. ფილაგი ცა. წიგნს მივწერ, შევეხუეწები, წამსულელმა გავლოს ფილაგი (ფეშ. 592, 2). შდრ. ფილექი, ფიქალი, ფილაქი, ფილახი (სპარს.) ბედი, ბედისწერა – დ. ჩუბ.საშ. ახ. ქართ. II. ფილაგი ძვ. «პატარა დათვი» (საბა).

საშ. ქართ. I. ფილაკი ფინიკი (ბერძნ.) დანაკის კუდი, ვალანოსი – დ. ჩუბ. შდრ. ძვ., ფინიკი «დანაკის-კუდი». „სიდიდე შენ ემსგავსა ფინიკსა“ (M, ქება 7, 7).ახ. ქართ. II. ფილაკი კნინ. ფილი – ქეგლ.

ძვ. ქართ. I. ფილეკავანი, ფილაკავანი: „აღმართნეს ქვის-სატყორცები, რომელსა ეწოდების ფილეკავან“ (H − 341, 88). „აგოს (ზღუდესა) მას ზედა ფილაკავანთა სიმრავლჱ სასროლად ქალაქისა“ (S − 1141, 511). „და აჰმართნეს ფილაკავნები და უშტეკავნები ზღუდესა ზედა და ესროდეს მათ“ (მ. ცხ. 298, 6). საშ. ქართ. ფილაკვანი (ფილაკავანი cb ) ჟამთა პირველთა ციხის მებრძოლნი სასხლეტსა რასმე მომართევდენ დიდის ლოდის სასროლად ციხის შესამუსრავად (საბა). ფილაგანი, ფილაკანი ძველებურად: ქვის ან ისართ სასხლეტი მაშინა ომის დროს ციხის შესამუსრველად (ვისრ. დ. ჩუბ.). შდრ. მეფე თჳთ მოვიდა ქუთათისს, მოუყენნა ლაშკარნი და ფელაკონნი (ქ. ცხ. IV, 146, 22). ახ. ქართ. ქეგლ-ში ფილაკვანი კვალიფიცირებულია როგორც ძველი ფორმა და მოხმობილია საბასეული განმარტება. მითითებულია აგრეთვე ფილაკან და ფილაკავან ფორმებზეც. ციხის სამტვრევი მანქანა დადგეს, ფილაკავანი ლოდის მტყორცნელი (გ. ლეონ.). ახ. ქართ. II. ფილაკვანი იგივეა, რაც ვარხვი – ქეგლ. შდრ. პილაკონი (კალმას. 552, ქვ. 7).

საშ. ქართ. I. ფილთა (არაბ.) პატრუქი სანთელთა, ბაზმაკთა;წყლულთ შინა შთასადები პატრუქი მალამოთურთ. – დ. ჩუბ.ფითლა [არაბ. ჶათლათ «ხვია», «ძაფი»] «ოქრომკედის დასახვევი» (საბა), – ბამბის გრეხილი რისამე გულად. ფილთა 1. ჭრაქის პატრუქი. ორიოდე ალაგას ქონის ფილთა და ნაძვის მკვარი ციმციმებს (მ. ჯავახ.). 2. გასანთლული დაგრეხილი ძაფი ან დოლბანდის ნაჭერი ჭრილობაში ან იარაში ჩასადებად, – ტამპონი. დაჭრილთათვის ფილთას ამზადებდნენ (ნ. კურდღ. თარგმ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. *ფთილ / *ფითილ- (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. II. ფილთა მეხი, ყუმბარა დიდი და ზრქელი ზარბაზანი – დ. ჩუბ. (გურ. იმერ.) იგივეა, რაც ფილთა თოფი. [ყარამანი] გასწმენდდა ვერცხლით მოსევადებულ ძველებურ ფილთას და წავიდოდა სანადიროდ (დ. შენგ.). [გლეხებს] აქა-იქ ფილთებიც ეჭირათ ხელში (ბ. ჩხ.). ◊ ფილთა თოფი ლულიდან სატენი ძველებური თოფი. ბისკაიომ გამოიტანა ფილთა თოფი, ტყვია-წამალი და დინჯად მიმართა აუდიტორიას (ა. ბელ.). შდრ. ფილინთაჲ (თ. filinta): ფილინთაჲ თოფი ფილთა თოფი (აჭარ. ნიჟ.).

ძვ. ქართ. I. ფინი ზღვის არწივი: „არა უტევის მოსიკუდიდ მართუჱ იგი მისი სხუამან მფრინველმან, რომელსა ჰრქჳან ფინი“ (ბ. კეს. -ექუს. დღ. 116, 29). ახ. ქართ. II. ფინი ტექ. 1. ზოდი, ჭალი. 2. კუთხ (ქვ. -იმერ.) შუაზე განახერხი მორის, ძელის სქელი ნაგვერდული (შდრ. ნაშური2). ერთი კედელი მეორე სახლის პალატის კედელია;ორ კედელს მოსახვევიდან ჩამოჭრილ ფერდობზე მიყრდნობილი ფინები შეადგენს, ხოლო მეოთხე, საკუთრივ ამ შენობის კედლად განზრახული, გაუთლელი ფიცრებია (ნ. ლორთქ.). დიალექტ. III. ფინი იატაკი. ფინი საღლამი იყო (იმერ.);ფინი ჩაყარეთ (იმერ.);ფინზე დაგებულია ხალი (მ., ჩვენ. ფუტკ.). ფინი შენობის ძირს დაგებული ფიცრის (მოტკეპნილი მიწის და სხვა) ფენა, – იატაკი (აჭარ. ნიჟ.). კოჭებზე აწყობენ ფინს, დოშამას (ზ.-აჭარ. კობერ.). ლარძაყინებზე გადაჭედილი ფიცრები (აჭარ. იმერხ.);მერე დავაგებთ ზღუდეს, მერე ფინს დავაგებთ ზედე (ქვ. იმ მრეწ. I, 285). ლარძაყინებზე ფინებს გადავაკრავდით. ფინების დანიშნულება ის იყო, რომ ყავარი ან კრამიტი დაეჭირა (ქვ.-იმერ. მრეწ. I, 290). დაფინვა (< ფინი) დაგება (იატაკისა). „დაფინავ ფინს, დააჭედებ (დაამაგრებ) მერთეგ-მუხით“ (ზ.-აჭარ. კობერ. 169).ჯ. ნოღაიდელის აზრით, ფინი დრეკადი ზმნიდან ნაწარმოები საწყისია (მაგ: გრეხს-გრიხა, დრეკს-დრიკა, ასევე – ფინა). ფინა ფორმამ მიიღო სახელობითი ბრუნვის ნიშანი (ფინა-ი-ფინი) (ნოღაიდელი 1972, 224). -ფენ-/ ფინ- გავრცელების არეალის მიხედვით შესაძლებელია სახელი ზანური იყოს. შდრ. მეგრ. ფინა (არაბული 2001, 149). ფენ/ფინა ფორმებს აჭარულსა და იმერხეულში მოეპოვება დერივატი ი ხმოვნიანი ფუძით (ქურდაძე, 2005, 162).ზან. ფინა, ფენა, ფილა;ზოდი, ჭალი;მორის, ძელის სქელი ნაგვერდალი;იატაკი ბრტყელი, ფრიალა თეფში, ფინია (ძაღლი) (მეგრ. ქობ.).ახ. ქართ. IV. ფინი (ქიზიყ.) ფეხსაცმლის დასაკერებელი სადგისი.

საშ., ახ. ქართ. I. ფინა // ფინია გოშიაზედ მოდიდო ძაღლი – ნ. და დ. ჩუბ. ფინა ფინია. ეძებდა ჯოხსა მაგარსა, არ შეედრება ფინა მას (ბეს. 157, 62). ფინა 1. ფშ. იგივეა, რაც ფინია – პატარა ძაღლი, გოშია. ერთხელა ილო მივიდა შინა, წინ მიეგება თავისი ფინა (ვაჟა). დიალექტ. ფინა ლეკვი მოკლა (გეზრული) (ზ.-იმერ. ძოწ.). ახ. ქართ. II. ფინა (გერმ. finne) თასმაჭიების ჩანასახი, ჩვეულებრივ, ცხოველთა კუნთებში ცხოვრობს. საშ. ქართ. III. ფინა: 10 ოყა ან 3 ქილა (დ. ჩუბ.).დიალექტ. IV. ფინას ლარტყს ვეძახით (ქვ. იმ. მრეწ. I, 292). იხ. II. ფინი.დიალექტ. V. ფინა პიტნა. „პიტნა არია“ (შდრ. სპ. pune „პიტნა“ (ფერეიდ. ჩხუბ.).

საშ. ქართ. I. ფირი ცრურწმენით კეთილი სული, ანგელოზი, სპარსულად ფირი მოხუცი, რელიგიური სექტის დამაარსებელი. არ ვიცი, ვისსა გასწყობიხარ რჯულს, ფირებსა? (ბეს. 37, 10). ვგონებ, რომ არად მიგაჩნდეს არც სჯული, არცა ფირები (ბეს. 158, 12).ახ. ქართ. ფირი [სპარ. ფი*რ «ამქარი»] ძვ. 1. ამქრის დროშაზე გამოხატული ემბლემა. ყველა ამქარს თავისი საკუთარი დროშა ჰქონდა, რომელზედაც გამოხატული იყო ფირი (ღერბი, ემბლემა). ეს ფირი წარმოადგენდა ამქრის სიმბოლოს (ი. გრიშ.). 2. ამა თუ იმ ხელობის მფარველად აღიარებული ბიბლიური პიროვნება. მე ხომ მიკიტანი ვარ, განა ჩვენი «ფირი» წმინდა კაცი არ იყო? (ვაჟა). დიალექტ. ფირი ამქრის მამამთავარი, ამქრის სიმბოლო, მაგ. „მჭედლების ფირი თობელია, დურგლებისა – ნოე, ხარაზების – ელია და სხვ. ამქარს თავის ბაირაღზე ის ეხატა, ვისაც თავის ფირად თვლიდა (ქიზ. მენთ.). კალატოზების ფირად დროშაზე ქაფჩა და ჩაქუჩი იყო გამოხატული (ქიზ. მრეწ. I, 50). ფირი სპარსული სიტყვაა – [pīr] მისი მნიშვნელობებია: 1. მოხუცი;ძველი;უფროსი;ბელადი;2. შეიხი, სულიერი მოძღვარი. „ქალაქური ლექსიკონის“ მიხედვით ფირი გარკვეული სემანტიკური ცვლილებით დამკვიდრებულა ქალაქურ მეტყველებაში (ბართაია 2010, 97). დიალექტ. II. ფირ (აზ.) სალოცავად აღიარებული წმინდა ხე (ინგ. ღამბ.). ახ. ქართ. III. ფირი სპეც. ხმის ჩასაწერი და სურათის გადასაღები აფსკი. საფოკუსე მანძილი ეს არის მანძილი კამერიდან ობიექტამდე რომელიც ფირზე მაქსიმალურად მკვეთრად პროეცირდება

საშ. ქართ. I. ფიქალი კლდის ქვა ძარღვებიანი, რომელიც თავისთავად დაიშლება ფიცრებად – დ. ჩუბ. ფიქალი არს ქვა დიდი, ბრტყელი და თხელი (საბა). ფიქალი: „შევკრიბე ფიქლები და ქვები და დავბურე იგი“ (H – 341, 38). ფიქალი (სპ.) ფიქარ- სურათი, სუფთად გათლილი რისამე ფიცარი.მკერდი ბროლისა ფიქალსა უგვანდა (შჰნ. III, 450, 9). გადატ. ქვა-ფიქალობა სიმაგრე, სიმტკიცე. ვით დედა-შენმან, კარგი ქალობა, გულს აქნევინა ქვა-ფიქალობა (დ. გურამ. 288, 506, 2). დედამთილისა საფლავზედ ზედ დააფარე ფიქლები (ბეს. 166, 19). დიალექტ. ფიქალი ბრტყელი ქვა, თხელი, ადრე იყენებდნენ სახლის გადასახურავადაც. ფიქლური ფიქლით გადახურული სახურავი (ჯავახ. ზედგ.). საშ. ქართ. II. ფიქალი იხ. I. ფილაგი. შენითა შიშითა მაღალი ეტლი თავმოხდით ფიქალთა შიგან ვერა ბრუნავს (შჰნ. III, 290, 29). შდრ. ფილექი ცა, ცის სფერო. ასეთი მტუერი ავიდა, რომე ცათა ფილექამდის შესწუდებოდა (შჰნ. III, 285,18). აგრეთვე: ფალაქი ცა, ცის თაღი;ბედი, წერა. მასკულავთა უჭურეტდის და ფალაქთა სამისოდ მოქცევისათუის ღმერთსა ეაჯებოდის (ვისრ. 71, 34).

საშ. ქართ. I. ფიჭვი იგივეა, რაც ფიჩვი: „მატყლისა ფარდაგი“ – საბა. ფლასი, საგები, ნაბადი ან ფარდაგი ცუდი (ნ. ჩუბ.). რა ჴელმწიფემან ბაამან საურ ჴელმწიფე ფიჭვსა შიგან წაჴვეული ნაჴა… კბილთა და ბაგეთა იკბინა (შჰნ. III, 547, 20). შდრ. ფიჩვი (სპ. ფიჩ) შემოსახვევი. სპანდიატ ნახა, ეწყინა, თავსა ფიჩვი წაიხურა (შჰნ. II, 5467, 1). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ფიჩ- არქეტიპის (ჩუხუა 2000-2003).დიალექტ. ფიჭვის ტომარა უხეში ქსოვილის ტომარა ერთგვარი. ფიჭვის ტომარას კიდე ყისინა ტომარასაც ეტყვიან (ლამ., ქართლ. მესხ.). ძვ., ქართ. II. ფიჭუ cupressus: „მოვკაფე… რჩეულ-რჩეულები ფიჭუთაჲ“ (O, IV, მფ. 19, 23). „მომიძღუანე მე ძელი ნაძჳსაჲ, ფიჭჳსა და ნაძჳ ლიბანით“ (M, II ნშტ. 2, 8).საშ. ქართ. ფიტვი, ფიჭვი ბერძნ. – დ ჩუბ. ახ. ქართ. ფიჭვი [Pinus] ბოტან. წიწვოვანი ხე;წიწვი განლაგებულია ორ-ორად (ჩვენებურისა), სამ-სამად ან ხუთ-ხუთად;იცის ტყედ;ისხამს მსხვილ, კვერცხისებრ გირჩას. ელდრის ფიჭვი. – ბიჭვინთის ფიჭვი. – ტიტველა ტყიდან მწვანედ მარტო ფიჭვი და ნაძვი მოჩანს (ი. გოგებ.). იხ. აგრეთვე ფიჭვის ჟუნა (ხევს. ჭინჭ.). შდრ. პიტუ-ი ფიჭვი. პიტუნი არა მსგავს იყვნეს ბაბილოთა, მისთა (ეზეკ. 31, 8 (გელ.).

ძვ. ქართ. I. ფლასი ჩული, ძაძის ჩასაცმელი: „სამოსელსა… ფლასისასა ჩააცუმიდეს“ (მ. ცხ. 117v). „პალეკარტი ფლასისაჲ (მოჲგო)“ (მ. ცხ. 167r). „საბლარდნელად მისა იყო ფლასი ერთი მცირჱ“ (S− 1141, 501). „არაჲ ემოსა, თჳნიერ ფლასისა ნაძუელი“ (ბალ. 119, 20). „ადრისეთ იგი (ძმარი და მარილი) ფლასითა ძლიერად“ (Sin − 11, 174r). საშ. ქართ. ფლასი ბალნის ძაძა – საბა. დ. ჩუბინაშვილი კი ფალასი, ფლასი (სპ.) ძონძი, ძაძა, მჩვარი. ფლასი მოქარგული ბეწვის ნაბადი. ცხენი შემოიყუანეს, სკარამანგისა ფლასი ზედა ეხურა (ამირან. 66, 6). აქათ სამ წელ არ მოვიდე, მაშინ გმართებს გლოვა, ფლასი (ვეფხ. 164, 3). მუნ გლოვით იყვნეს ყოველნი, ემოსნეს ძაძა-ფლასები (ნ. ციც.). აწ შემმოსა ძაძა-ფლასითა (რუსუდ. 183, 2). სჯობს, არ ჩაიცვათ ტანთ ძაძა-ფლასი (დ. გურამ. 304, 13, 3). გყევ აჩემებით ვითა ხასები, ნიადაგ მეცვა ძაძა-ფლასები (ბეს. 150, 12, 13). ჩემი ტანისამოსი ფლასია და ტახტი მიწაა (ვისრ. 282, 6). ამავე მნიშვნელობისაა ფლარსიც ფლასი. ლბილის ტანისამოსის სანაცვლოდ ძაძასა და ფლარსში იჯდა (რუსუდ. 19, 14). სამგლოვიარო თალხი სამოსელი. მე, ყარიბსა, ბედმან ჩემმან მომაწოდა მწარე თასი, დღენი ადრე გამიშავა და ჩამაცო შავი ფლასი (რ. ერისთ.). როგორც ცოდვილი ხატის წინ, ფეხქვეშ ვეგები ფლასადა (ვაჟა).დიალექტ. თავფლასიანი სირცხვილიანი, კაცი, რომელსაც რაიმე საძრახისი საქმე აქვს ჩადენილი. „თავფლასიანო, ჯერ თავზეით ეგ ფლასნ მაიჴადენ, მემრ მე მეშუღლ! (ბ. გაბ. 137, 8). „სასაცილოვო, მირგვლივ მავალო, კარუზაო, დედის მეზლეო, თავფლასიანო“ (ბ. გაბ. 137, 5). „წავა, იპარავს ცხენებსა, დავმავა თავფლასიანი (ეთნ. კალენდ. 38, 612). საყვედურებს ეუბნებოდეს ერთი-მეორეს: „შე სირცხვილიანო, თავფლასიანო“ (ხევს. გ. დოლ. 53, 26) – ალ. ჭინჭ.ფლასთ დახურავს სირცხვილს აჭმევს, შეურაცხყოფას მიაყენებს. „ჩემთან არ გინდ სიმამაცე, აიქ გეჭირების, რო თავზე ფლასნ დაგხურნეს“ (ბ. გაბ. 137, 10). ფლასს დაიხურავს სასირცხვო, არასაკადრის საქმეს იზამს, თავს შეირცხვენს. სირცხვილ არ შამიჭამივის, არ დამიხურავ ფლასია (ფშ. ხევს. პოეზ. 285, 34). – ალ. ჭინჭ.ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით საინტერესოა თუშურში დადასტურებული შემდეგი მნიშვნელობა: ფლასზე დალაგებული მიცვალებულის ტანსაცმელი და პირადი ნივთები, რომელიც წლისთავამდის ასე რჩება და შემდეგ გაიცემა სულის სახსენებლად. დროდადრო ჭირისუფალი ფლასს გარეთ გამოიტანს და ტირილს მართავს. „ფლას წლამდინას ჴელუხლებელაჸი“ ფლასის აღებაჲ მიცვალებულის წლისთვის შემდეგ ფლასს გამოიტანენ, საბოლოოდ დაიტირებენ და დაშლიან. ზედ ნაწყობ ტანსაცმელსა და ნივთებს სხვადასხვა პირებს გაუგზავნიან. ხარჯის ორ-სმ დღის მემრ მაჸქუჩებენ ნათესავებს, სუფრას გაჸკეთებენად-დ ფლასს იჸღებენ (თუშ. ცოც.).დიალექტ. II. ფლასი 1. ფიჩვი, უხეირო ფარდაგი (ფშ. ხორნ.). ჭრელი ფარდაგი. ამაგის მალექსებელი ფლასთ ვიხურავ ავდარჩია (ალ. ოჩ. 116, 11). კვირიკას ფლასებ დავხპარე, ქანდარა ჩამავაცლიე (ალ. ოჩ. 134, 7). ჭერთ სწვდების საბან – ბალიში, კედლებზე აკრავს ფლასებსა (ხევს. ჭინჭ.). ფლას ძირს ან ტახტზე საფენი მარტივად ნაქსოვი ხალიჩა. ფლასზე შარვალს შლიან ქსოას ქუჟდოანებ არაჲ, აგრიაჸ გატ-გამოტარებით ხქსოენ (თუშ. ცოც.). ფლასი ეწოდება ძველ მოქსოვილ ფარდაგს. ახალ მოქსოვილს კი ფარდაგი ჰქვიან (თუშ. ბოჭ. 100). ახ. ქართ. დიალექტ. ფლასი (სპარ. palâs „უხეში ქსოვილი“) ნაცვეთი, ნაგლეჯი რამ (უპირატესად ფარდაგისა, ჯეჯიმისა…). შდრ. ფალასი. მზექალამ… მოკუნჭულ ფლასზე… მიაწვინა წიწმატა (ვაჟა).აგრეთვე: ფლას–ფარდაგი, ფლას–ხალიჩა (ხევს. ჭინჭ.).გადატ. ამავე წარმომავლობისა უნდა იყოს თუშურში დადასტურებული სიტყვა ფლასაჸი „ჭრელი ჩიტია“, კლდეებს ეკვრის კოდალასავით (თუშ. ცოც.). ამავე სიტყვას გადატანითად უნდა უკავშირდებოდეს შემდეგი ლექსიკური ერთეულებიც: ქეგლში ფალასი და ფლასი დამოუკიდებელი ერთეულების სახითაა წარმოდგენილი. ფალას-ფულასი ფალასები: ძონძმანძები, ჩვრები. ვინ ქვაბს გაიტანს, ვინ ქოთანს, ვინ ლოგინს, ფალას-ფულასსა (შ. მღვიმ.). „ნამდვილად… იმ ფალას-ფულასსა და ქალების ჩვრებს დახარბდით“ (მ. ჯავახ.).ვფიქრობთ, რომ ფალასი და ფლასი სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა ენებიდან უნდა იყოს ნეასესხები ქართულში.

ძვ. ქართ. I. ფოლი ფული: „ემსგავსენით… ქურივსა მას, რომელმან-იგი მისცნა ორნი ფოლნი“ (მ. სწ. 90, 30). „აღავსო ლაგჳნტარი ერთი ფოლითა“ (მ. ცხ. 171r). „არც თუ ფოლსა ერთსა ზედა უფალ იყო“ (ი. -ე. 21, 6). „აღიღოს ათორმეტი ფოლი ლეღატად მისა“ (პეტრიწ. 18, 2).საშ. ქართ. ერთი ფოლი არ გეშოება მხლისა და მარილის მოსყიდვად (ქილ. 533, 1).ფოლი ქეგლში ძველის კლასიფიკაციით არის წარმოდგენილი. …(ფოლ ლის თავდაპირველად პარკს ერქვა, შიგ ეყარა შავი ფული, რომელიც გარკვეული წონისა იყო და ვერცხლზე ან ოქროზე გადაიანგარიშებოდა (პეტრიწ.). ფოლი (ფოლლის სპილენძის ფული, რომელიც პირველად დიოკლიტიანეს დროს მოიჭრა, 284-305 წწ.). საშ. ქართ., დიალექტ. II. ფოლი ბოტან. ყვავილი. მისგანი: …და ქინძის თესლი, ქონდარი და ფოლი (ფანასკ. 281, 34). ფოლი ბოტ. ყვავილია მოლურჯო-მონაცრისფრო, საღებავად ხმარობენ. „ფოლი არის ყოილი მოლემნო, ლურჯი, იმაჩი ვღებავდით ტოლსა“ (მოხ. ქავთ.). ახ. ქართ., დიალექტ. III. ფოლი (იმერ. გურ.) იგივეა, რაც ჩლიქი. საწყალ ხარებს ფთაში, სულ ფოლები დოუსკტა ქვებში სიარულით (იმერ. გაჩ.). ჩემი რაშის ფოლს მოგარტყამ (გუნკარ., გურ. ჯაჯ.). ცხენის ფოლის სათალი დავკარგე (მანდაეთი). საქონლის ფოლებივით აჩთია ქვას (ხიდარი) ფოლსათალი ჩლიქის (ფოლის) მოსათლელი დანა. ფოლსათალით ხარს ჩლიქსა ვთლით (შომახეთი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ფოლისათალი (გურ. იმნ. 298, 16;რაჭ. კობახ).საერთო ქართველურში აღდგება *ფოლ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ახ. ქართ. IV. ფოლი (კახ.) ერთჯერობა გაჩეჩილი მატყლი, – ქაბალა. 2. (ფშ. ხევს. ერწ.) „დაჩეჩილი მატყლი ერთად შეკრული“ („დიალ. “), ერთმანეთზე გადაბმულ-გადახვეული. „ვზივარ თბილად, როცა გარეთ ყინავს და ყველა კანკალებს, ჩამიყვია ცხვირი ჩემ ფოლივით კუდში“ (თ. რაზიკ.). იხ. ასევე (მთ. კაიშ., ხევს. ჭინჭ.). დიალექტ. V. ფოლი მღვდელი. „მეგე იმ ფოლსა უკითხვებია ისტანბულ, ფერიქჲს ქილისეში (ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. VI. ფოლი [ინგლ. Foul plau] ბინძური თამაში, წესების დარღვევა სპორტულ თამაშში;2. შეცდომა, ჩავარდნა;„ფოლის ზღვარზე“ – დიდი რისკით. VII. ფოლი საკონიაკე ღვინომასალის მომცემი ჯიში – ა. სიხ.

საშ. ქართ. I. ფოლორცი (სომხ.) შუაბაზარი, მეიდანი – საბა, დ. ჩუბ. შდრ. ფოლოცი. ქუჩა, საცალფეხო გზა: „განვედ ადრე გზათა ზედა და ფოლოცთა!“ (ლ. 14, 23). „განვიდოდა ფოლოცსა რომელსამე“ (ლიმ. 116, 35). ფოლორცი რამეთუ ფოლორცნი და გზანი სავსენი იყვნენ მკუდრითა (ქ. ცხ. IV, 215, 13). ასეთი საქმე მიყაო, რომ ჩემის ხელით გამომაყვანინე და ფოლორცში მატარებინეო (რუსუდ. 523, 2). მაშინვე გარე შემოიქცა და ფოლორცთა სლვად მომართა (ქილ. 452, 14). არ დია შეგრჩა მინდვრად რბენანი, არც ფოლორცებში გამოჩენანი (ბეს. 153, 11). იყო ფოლორცი, დასხმული წითლითა ქვითა, ძოწეულითა, იმიერ და ამიერ (ამირან. 326, 6). (აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ „ამირანდარეჯანიანის“ ძირითად ტექსტში დადასტურებული ფოლორცის გარდა, მის სხვადასხვა ხელნაწერში გვხვდება შემდეგი ვარიანტები: ფოლოცი, ფოლორცვი, ფოლოც). ახ. ქართ. პალატის ბჭის წინ, ტრიალ ფოლორცზე, ისმოდა მოთქმა, ზარი, ტირილი. კლარჯნი მოსულნი ტიროდნენ მეფეს (გ. ლეონ.). დიალექტ. 1. ფოლორცი (იმერ.) მწირი, სახნავად უხნავი მიწა. 2. (ქართლ.) ატალახებული გზა რო ატალახდება, ავდარი რო მოვა, ფოლორცი, მძიმე სავალი გზა რო იქნება („დიალ.“). იხ. აგრეთვე (ქართლ. ლექსიკ., ალგ. სალარ.). ფოლონცო დიდი შარა (გურ. შარაშ.). ფოლორჩო დიდი და ღრმა ტალახი (ქართლ. დიალ.).საშ., ახ. ქართ. II. ფოლორცი ძვ. და კუთხ. ქართლ. სახელგატეხილი, ზნედაცემული. რაზედ მომკალ არ-კეთილმან, ფოლორცმან და გარეცხილმან?! (ბეს.). || ფლიდი, ფარისეველი, პირმოთნე. „ნინო, სიკო როგორ შეიყვარე?! ის ხომ გარყვნილია, ფლიდი, ფოლორცი“ (შ. არაგვ.). ფოლორცობა ფოლორცის თვისება, სახელგატეხილობა, ზნედაცემულობა. || ფლიდობა, ფარისევლობა, პირმოთნეობა. „[სიკო] მაგრე თვალებს უხვევს ყველას თავისი ფოლორცობით. პირში გეფერებათ და უკან კი ძირს გითხრით და გლანძღავთ“ (შ. არაგვ.). ფოლორცი // ფოლორცა ფლიდი, ფარისეველი, ლაქუცა. „ვერ გამიგია, ამ წესიერ კაც ეჲ ფოლორცი ხალხი რაში ჲჭირდება“ (გ.-კახ. სახლთხ.). შდრ. II. ფოლოცი.იხ. აგრეთვე ფლორც პირსფერი, ფარისევლურად მოყვარული. „მეტა ფლორც, ისრ შეგხვდებ, იტყვ, ჩემ ფერაჲწ არავინ ხყავივ“ – ძალიან პირსფერია, ისე შეგხვდება, იფიქრებ, ჩემნაირი ამას არვინ ჰყავსო (თუშ. ცოც.).

საშ. ქართ. I. ფოლორცა იხ. II. ფოლორცი. უკუღმართობს, უგლიმაობს, / უკანიდგან უცხოდ უში, / ფინთსა, ფსვენსა, ფოლორცასა, / ფანფალაკებს ფიცხად ფუში (ბეს. 97, 5). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ფოლორცა (მოხევ.) შარა, შარაგზა. ფოლორცაზე გავიარეო („დიალ.“). ქალები გროვდებოდნენ ფოლორცაში და ელოდნენ თავ-თავიანთ მეგობრებს, ამხანაგებს (ა. ყაზბ.). ფოლორცა იყო ასავალი, იმაზე უნდა ასულიყო ყეინი (მოხ. ქავთ.). შდრ. I. ფოლორცი.

ძვ. ქართ. I. ფოლოცი ქუჩა, საცალფეხო გზა. „განვედ ადრე გზათა ზედა და ფოლოცთა“ (ლ. 14, 23). „დადგა ანგელოზი ღმრთისაჲ ფოლოცთა ვენაჴთასა“ (G, რიცხ. 23, 24). „უგებდეს ურაკპარაკთა და ფოლოცებსა ზედა“ (ანდ. -ანატ. 191, 9). „ფოლოცნი ესე მარმარინო ფენილნი“ (ფლკ. 133, 28). „განვიდოდა ფოლოცსა რომელსამე“ (ლიმ. 116, 35). საშ. ქართ. შეამკუნეს ყოველნი ფოლოცნი თჳთოფერითა სამოსლებითა (არჩ. ცხ. I, 88, 14). დიალექტ. II. ფოლოცი ემოციურობა, ემოციების მოძალება, ზედმეტად მგრძნობიარობა, განმცდელი. „ნუ ფოლოცობ, ნუ, გაჩუმდი“, ნემეტანი ფოლოცია, ა, გეგონება რაცხა“ (საჩინ. შარაშ.). შდრ. ფოლიმცი (თურქ.) არგო აფერისტი 2. მეტიჩარა.

საშ. ქართ. I. ფონი გასავალი მდინარისა, სადაც თხლად სდის – ნ. ჩუბ. ფონი: ზღუაჲ იყო უსკრული ერისათჳს ღმრთისა საკჳრველებით განპებული და არა ფონი რაჲმე [ler. = 6 41r, 13-16a]. ფონი ზღვაში სანაო ადგილი. ჩინეთის ზღვასა, მასმია არის სანაო ფონია (შჰნ. II, 3768, 3). ჩაცვივდენ ცოდვის მორევთა, გზა ვერ სცნეს მადლთა ფონისა (დ. გურამ. 83, 145). განვლიან (მათ) ფონი მტკურისა (ვახტ. II, 180, 7). დაღისტნის ჯარი… ურდოს ფონს გამოვიდაო (ი. ბარათ. 280, ქვ. 4). ახ. ქართ. დიალექტ. ფონი 1. მდინარეში გასავლელი ადგილი, სადაც წყალი თხელია და ნელი. ჯერ ფონს იკითხავენ და მერე წყალში შეტოპავენო (ანდაზა). ცხენოსანი… მოადგა არაგვს, ხიდი რომ წაღებული დახვდა, ფონს დაუწყო ძებნა (აკაკი). მდინარეს უნდა გავიდეთ, ვერ გვიპოვნია ფონია (ვაჟა). 2. ძვ. ჩქერი, ღვარი;მოწანწკარე წყალი (იუსტ. აბულ.) – ნაკადული. || ფიგურ. ავთანდილ… დღისით და ღამით მტირალი იღვრების ცრემლთა ფონითა (რუსთაველი). 3. გადატ. შვების მომცემი, მომფონებელი. ცრემლებო, თქვენი შვილი ვარ, თქვენა ხართ ჩემი ფონია (ვაჟა). ფონს გასვლა გამარჯვება, საქმის ბოლომდე მიყვანა (გურ. შარაშ.). ზან. (მეგრ.) ოფონალი გასაფონი ფონზე გადასასვლელი. ოფონი გასაფონი ადგილი წყალში, თავთხელი (მეგრ. ქობ.).დიალექტ. II. ფონი 1. დაუჭიმავი, ფოლხვი, მოშვებული, ფომფლე. ზედ ხანჯარ-სარტყელ ექნებოდ შამახვეული ფონად (ეთნ. კალენდ. 27, 479). 2. თავისუფალი, იოლი. დაგქოქავ ჯარაივითა, მაგაშლევ ფონში ყაყანსა. ფონ ზურგი შუა ზურგი. „მჴარმაღალჩიით ფონ ზურგჩი გავ“ (ხევს. თავისებ. 240, 1). ფონ ფშვინდი: „ფშვინდი შეიძლება იყოს კეტი –ისეთი, რომლის გოზანი ცუდად იღუნება, და ფონი [||ფუმფლი] – რომელიც იოლად იღუნება (ხევს. თავისებ. 304, 8) – ალ. ჭინჭ. ფონი ფართო, განიერი. დედი, ე რეზინები ფონი არი, ლამიჲ ჩამვარდეჲ ჩლუქები (იგ., ქართლ. მესხ.). ფონი < ფონე. ფონე «მოშვებული, მოფონებული» (საბა), – ფომფლე, დუნე. ჩვენს ასულს ნიავზე ვამბობ, რომ მოსისინებს დონედა. მოზრდილი მხრები შეისხას მაგრა და არა ფონედა, – გადიქცეს მხვივან ქარადა, იქროლოს ყოველ მხარესა (ვაჟა).ზან. ფონუა მოფონება (გულზე) ფონზე გასვლა, გაფონვა (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ. III. ფონი [ფრანგ. fond საფუძველი ფონი < ლათ. fondus ფსკერი, საფუძველი] 1. სახვითს ხელოვნებაში საფუძვლად გამოყენებული ტონი, ფერი ან საერთოდ ზედაპირი, რომელზედაც დახატული სურათი;სურათის ნახატის, ქანდაკების უკანა პლანი. შავ ფონზე თეთრად აელვარდნენ ლამაზად მოხაზული ასოები («სახალხო განათლ.»). || ფიგურ. [დარბაზის] სარკმლიდან მთავართა სანათლოის ნანგრევები მოჩანს ცარცისფერი მთების ფონზე (კ. გამსახ.). 2. წიგნ. გადატ. გარემოცვა, გარემო, პირობები;ვითარება. ვაჟა-ფშაველა ფშავ-ხევსურეთის ფონზე შლიდა თავის უკვდავ პოემებს («ლიტ. და ხელოვნ.»).ახ. ქართ. IV. ფონი [ბერძ. phónē ხმა, ბგერა] – (ფიზ.) ხმამაღლობის დონის ერთეული. მაგ., დასაშვები ხმაური საცხოვრებელი ზონისათვის 40-50 ფონია – მ. ჭაბ.

ძვ. ქართ. I. ფორი მოედანი. იხ. I. ფორე: „ხვალისა დღჱ ბრძანა შეკრებაჲ ყოველთაჲ ერთბამად ფორად შუა ქალაქისა მის“ [ler. =3 177v, 6-8]. „მოეგებვოდეს მას შორს გარეგან ქალაქისა ადგილთა, რომელთაგანსა პირველსა აპიპოჲს ფორიდ ეწოდებოდა, რამეთუ აპპიოს ვისმე აქუნდა და თჳსად ფორად სახელ-ედვა, ესე იგი არს, ხატად თჳსსა, რამეთუ ჰრომთა ენითა სამეუფოთა ძეგლთა ფორო ეწოდების“ [ler. = 16 203v, 4-13b]. საშ., ახ. ქართ. ფორი ძვ. მოედანი (საბა). უცებ მცირე ფორზე თეთრჩოხიანი არსენა გამოვარდა (მ. ჯავახ.). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. ფორი: ფორისა სახურეტელსა თხელსა უქმოდით (ფანასკ. 25, 35). ფორი 1. (იმერ. გურ. რაჭ. ლეჩხ.) იგივეა, რაც ობი. 2. (თუშ.) იგივეა, რაც ალაო. ფორი არის გაღვივებული ქერის ფქვილი («შინამრეწვ.») – ქეგლ. იხ. აგრეთვე (მოხ. ღუდ., თუშ. ცოც., ხევს. ჭინჭ., ზ.-აჭარ. კობ. ზ.-იმერ. ძოწ., ინგ. ღამბ., ინგ. როსტ.). საშ., ახ. ქართ. III. ფორი ცხრილი უჩინარი, რომლისაგან სდის ოფლი – ნ. ჩუბ. ფორი [ბერძ. poros გასავალი, ხვრელი] 1. ფიზ. უმცირესი შუალედი ნივთიერების ნაწილაკებს (მოლეკულებს ან ატომებს) შორის, – ნასვრეტი. ფორები დიდ როლს თამაშობს, მათი საშუალებით ხდება კვერცხიდან წყლის ორთქლება და აირის ცვლა ჩანასახის განვითარებისას («მეფრინველ.»). 2. ანატ. პაწაწა ნასვრეტი, რომლითაც საოფლე ჯირკვლები კანის ზედაპირზე გამოდის.

საშ. ქართ. I. ფორე, ფორო (ლათ.) მეიდანი – დ. ჩუბ. რომე ვარსკულავთა ცხენი მნათობი და ტატანთა ლაშქარი ცისა ფორეთა მოვიდნენ (ქილ. 593, 25). საშ., ქართ. დიალექტ. II. ფორე ძვ. II. იხ. ფორი. აგრეთვე (ნაბეღ. გურ. ჯაჯ.).

საშ. ქართ. I. ფორო „ვეგი ამოღრუტნული (საბა). ნახვრეტი, ღრუ – დ. ჩუბ. იხ. II. ფორი. საშ. ქართ. II. ფორო იხ. I. ფორი – „მეედანი“ (საბა). რა მთოვარე საშუალ ფოროს დაახლოვდა, … ბერუზამ პილოთა სიმრავლესა მიმართა (ქილ. 588, 33).

საშ. ქართ. I. ფოში ძვ. «წმინდად დანაყილი საკმელი» (დ. ჩუბ.). ფოში მტვერი, საფანელი, მიწა ფქვილივით – საბა. საშ. ქართ. II. ფოში ხლა, შავი ხელმანდილი არაბული – საბა. ფოში რიდე შალი თავსახვევი, გინა ფოში, ესე იგი ჩალმა, ქალნი თავზე რომ მოიხვევენ, ხოლო კაცნი ქუდზედ (თ. ბაგრატ.). საათსა ჰყიდდნენ ყურუშად, ფოში რა მოსანდომია?! (ბეს. 83, 25).

ძვ. ქართ. I. ფსიადი თასი. „ჰქმნე პინაკები მისი და ფსიადები, ტაკუკები და ციცხუები“ (O, გამოსლ. 25, 29). ფსიადი სასაკმევლე – დ. ჩუბ. ძვ. ქართ. II. ფსიადი (ფსიადი, ფსათი, ფასათი CD) ფსათი ZAB. (უჴმ.) ჭილობია ბერძულებ (ბერძულად Cbq) ჭილობია D – საბა.ფსიადი, ფსიათი, ფსათია ჭილობი. „არარაჲ აქუნდა… გარნა ფსიადი ერთი და ჭურჭელი ერთი სარწყული და სფურიდი“ (Sin – 11, 397r). აგრეთვე: ფსიათი, ფსანთი: „წარმოჯდა ზედა ფსიათსა (მ. ცხ. 182r). ეზოსა მას შესავალსა ჩემსა დაუგეთ მას ფსანთი“ (ler. – 140r, 10-11).

საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. I. ფსიტი არჩვი. არჩვი (სომხ. ფსიტ ) – საბა.გამიხარდი განთქმული მონადირე იყო. ბევრი მოუკლავს ირემი, შველი, გარეული ღორი, დათვი, ჯიხვი, ფსიტი და სხვ. [ვაჟი] უმღერდის გულის წაწალას, ქლას ცალთვალებიანს, ფსიტივით მფრთხალსა, თეთრწითურს, დიაცს კოჭამდის თმიანსა (რ. ერისთ.) დიალექტ.ფსიტი არჩვი;გადატ. ფსიტის რქის ყანწი (ქიზ. მენთ.). ფსიტი არჩვი. სესელას ჩაკურათასა თოფი აქვ დიდის ხნისაო, ფსიტისად დაუქადლებავ მარიამ-წმიდის ძირსაო (ხევს. პოეზ. 94, 2). მთაში კი ვეღარ დადიან, დასდევენ ბარის ფსიტებსა (ხევს. პოეზ. 572, 3). შენ დახჴოც ბარის ფსიტებსა, ჯიჴვსა ვერ მახკლავ მთისასა (სტმასპ. 222, 16) – ალ. ჭინჭ. ფსიტი ფშ., ჴ., თ. არჩვი (მამალი, გინდა დედალი) – ა. შან.შდრ. ფსიტაი თამაშია, ზურგზე მოკიდებით ტარება. „წინავ ყოფილიყო ფსიტაი, თამაშობაი, ერთურთს დაასხდებოდეს მჴარსა (მოხ. ქავთ.).დიალექტ. II. ფსიტი შარდი. „რა არი ერთი შვილი ჲყავ დ იმაჲ ვერ უნა მოუაროჲ, ფსიტი სუნათა ყარს ბავშვი!.. ფსიტიანი ვინც შარდს ვერ იკავებს;ვისაც შარდი ეპარება. „ამ ფსიტიანმა ბიჭმა გამიოხრა თელი ლოგინი!.“ გადატ. უშნო, უგერგილო, სუსტი. „შენ მაგაჲ როგორ მოერევი, შე ფსიტიანო, შენა!“ (გ.-კახ. სახლთხ.). შდრ. ფსუტი ზინზლი – საბა. ფსუტი, ფშუტი (ქიზ. მენთ., ინგილ. ღამბ., ხევს. ჭინჭ., გ.-კახ. სახლთხ.).მიგვაჩნია, რომ ფსიტი < ფსუტი;ფსუტი-სთვის კი აღდგენილია ს.-ქართვ. *ფსუტ- ძირი (ჩუხუა 2017).გადატ. ფსიტი თხელი სწორი (თმა). ჩემ შვილებსა არც ერთს არ უვარგათ თმაი, სამივეს ფსიტი თმა ქავთ (ძეგ.);აგრეთვე ზ.ხანდ., ქემ. ქართლ. ლექსიკ.). გაფსიტული იგივე, რაც ფსიტი. ნეტა რა კაი თმები მაგასა ჰქონდა, რაში უნდა დანანებოდა ი გაფსიტული თმები (ქვეში). შენ გოგოსა აქ გაფსიტული თმა (ძეგ. აგრეთვე: ზ. ხანდ. ქართლ. ლექსიკ.).

საშ. ქართ. I. ფუკა ძელთაგან გათლილი ჭურჭელი: გეჯა გობი, ხონჩა, ხონჩა და სხვ. – დ. ჩუბ. რომელ ტყუესა თითო დრამად გინა ფუკად მომსყიდავთაგან მომსყიდელობდეს (ქ. ცხ. II, 5, 19) (ტყუესა) ერთად კუტლად ფუკისად გაყიდიან (ქ. ცხ. II, 128,13). საშ. ქართ. II. ფუკა შრატის მსგავსი სითხე, ან ლუდის მსგავსი, მაგრამ თეთრი სითხე. ამათგანი წონა ორის დრამისა და ფუკა ლადხირი წონა სამის დრამისა (ქანან. 61, 21). შდრ. ფუყა (არაბ. სპ. ფუყა’) ლუდი, სათრობი სასმელია ქერისაგან. საშ. ქართ. III. ფუკა ფუკია. ზღვის მწვანილია. აიღე … ფუკა, ადხირი (ქანან. 65, 17). აიღე… მური და ფუკა (ფანასკ. 208, 35). შდრ. ფუკია, ფიკია, ფუკიათა ზღვის ბალახი (საბა).

ძვ., ახ., ქართ. დიალექტ. I. ფუნდრუკი თამაშობა, ესე არს ჭაბუკთა მიერი მღერა, რბოლა, ხლდომა, ქვათა სრევა, მრავალრიგნი სხვადასხვაობანი საკისკასონი – საბა. ფუნდრუკ-ხუნტრუცებით ქალ-ვაჟნი ხუცებით იქმოდენ სამას (დ. გურამ. 251, 265, 3). წინ ნახირს მოუხტიან ფუნდრუკით ბოჩოლები (ს. მგალობ.). ცხენებმაც კი ხტომა და ფუნდრუკი დაიწყეს (რ. ერისთ.). იხ. აგრეთვე დიალ.: ფუნდრუკაობა;რაღა მაშინ მოუნდა [ქალს]… ცეკვა და ფუნდრუკაობა, როცა მე უნდა შემოვსულიყავი!“ (შ. არაგვ.). დიალექტ. ფუნდრიაკი (იმერ.) ჩხუბი, აყალმაყალი, არევ-დარევა (პ. ჯაჯ.). ფუნდრუკობა ცუდი ცეკვაა (ფშ. გოგატ. 308). საშ., ახ. ქართ. II. ფუნდრუკი ძვ. ფუნდუკი (საბა). ფუნდუკ Z, ფუნდუგ AaB, ფნდუგ Cb, ფადუგ Ca, ფანდუგ CqDE.) (ფუნდრუკი Cb) – საბა. საშ. ქართ. ფუნდრუკი < ძვ. ქართ. ფუნდუკი [სპარ. фინდიკ „სასტუმრო“, „ქარვასლა“]. ეს სიტყვა ქართულში შემოსულია სპარსული გზით (ანდრონიკაშვილი II, 1996). შდრ. ძვ. ქართ. ფუნდუკი ქარვასლა, სასტუმრო. „შევიდეს იგინი ფუნდუკსა ერთსა დადგრომად მას შინა და განსუენებად სიცხისაგან“ (ლიმ. 13, 13). „შეაყენეს იგი ფუნდუკსა შინა“ (sin – 11, 12v). საშ., ახ. ქართ. ორთა ფუნდუკთა საგზალი იქმენ ნუ დასანასოთა (ქილ. 842, 28). საწუთრო ვითა მოგზაურთა სადგომი ფუნდუკია (ვისრ. 82, 4). ჯაჭვის ხიდთან... ლეჩხუმელი მეეტლეების ფუნდუკებია (კ. ლორთქ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ფუნჯი (სომხ.) ფოჩი ან ბოჭკო – დ. ჩუბ.ფუნჯი 1. ტარზე დაგებული ბალნისა თუ ჯაგრის კონა რისამე (საღებავის, წებოს, საპნის) წასასმელად. ნორჩმა მხატვრებმა ფუნჯები მოიმარჯვეს, ლამაზად გადახატეს… ტბის მიდამოები («სახალხო განათლ.). 2. იგივეა, რაც ფოჩი. ფარდაგს ბოლოებში ფუნჯი აქვს («დიალ.»). მომე მუთაქა! მშვენიერია! დახე ამ ფუნჯებს! (ვ. ბარნ.)საშ. ქართ. II. ფუნჯი ფრანგ. თბილი წყალი რომით – დ. ჩუბ. ფუნჯი პუნში. პუნში [ინგ. punch] მაგარი სასმელი.

საშ., ახ. ქართ. I. ფუტი 1. ძვ. და კუთხ. (გურ.) «ავი კვამლი» (საბა), – ბოლი, კვამლი. სხვაგან დაჯექი, შვილო, სხვაგან! ნედლი შეშაა და ფუტს არ გამეიწყვეტს (ე. ნინოშ.). 2. კუთხ. (გურ.) გადატ. კერა, ოჯახი. ვიღაცამ დახურა ისლით ეს სახლი და გაიჩინა შიგ «ფუტი» (ე. ნინოშ.). ბაღანას… კაი მზითვიანი ქალი შერთე, ფუტი არ გააცივო (ლალ.). დიალექტ. ფუტი კვამლი. ფუტი 1. ბოლი, კვამლი. 2. კომლი, კერა. „ფუტი გაგვიცივდა“ (სურ., გურ. ჯაჯ.). ფუტი „ავი კვამლი“. ნუ მიჯღიკინეფ თუ კაცი ხარ, ფუტი მდის თავში, შენ ყეიდში არ ვარ ფუტი კვამლი. -დამახჩო ამ ფუტმა, გააღე აკოშკა (რაცხ. გურ.). იხ. ასევე (ჩვენ. ფუტკ., ჯავახ. ბერ., აჭარ. ნიჟ.). ფუტი საბას განმარტებით „ავი კვამლია“;გურიაში ეს სიტყვა იხმარება კვამლისათვის საერთოდ. ამისდა მიხედვით ოფუტეს პირველადი მნიშვნელობა უნდა ყოფილიყო „ადგილი სახლის გარშემო, ეზო“, როგორც ამას ნ. მარი აღნიშნავს;კუთხის, რაიონის აღნიშვნა მნიშვნელობის ცვლის შედეგად უნდა მიგვეღო (ჩიქობავა 1938, 150).აღდგენილია ს.-ქართვ. *ფუკ- „ორთქლი, კვამლი“ (ჩუხუა 2000-2003). საშ. ახ. ქართ. II. ფუტი. ფუტი 1. ხის ქერქი ანაძრობი (საბა). 2. კუთხ. (იმერ.) ხის ქერქის ღარი («დიალ.»). 3. კუთხ. (იმერ.) ფუტურო, ფუღურო, გამხმარი ხე («დიალ.»). 4. კუთხ. (იმერ.) ძალიან გამხდარი ქათამი («დიალ.»). ფუტი დაფუტურავებული ხის ფხვნილი, ფქვილსავით არის (ჯავახ. ბერ.).ტერმ. ფუტი ქსოვილების კომპლქსი, წარმოიქმნება მცენარის ღეროს ან ფესვის ზედაპირზე (ი. ლაჩაშ.). ფუტი < ტუფ;შდრ. სვან. ტუფ ტყავი საურთიერთო მეტათეზისი (ჭინჭარაული 1985, 123). ქართ. ფუტ-/ფშუტ. ქართ. ფსუტ ფუძე უნდა წარმოადგენდეს ფუტ-ფუძის ვარიანტს, რომელიც თავის მხრივ უკავშირდება ფიტ-/ფოტ-/ფატ- ქართველურ ფუძეებს, „გამოფიტვის, გამოშრობის“ მნიშვნელობით (გორდეზიანი 1985, 65). ს.-ქართვ. *ფოტ-(ორ-) „ფუტურო“ > ქართ. ფოტ-ორ-ო > || ფუტ-ურ-ო, ფუტ-ი: ზან. ფუტ-ურ-: სვან. ფოტ-ორ > || ფროტ (ჩუხუა 2000-2003). საშ. ქართ. III. ფუტი თაფლის ნაჩენჩი, ფიტი – საბა. საშ., ახ. ქართ. IV. ფუტი რუს. საზომი 12 დუიმი ან გოჯი – დ. ჩუბ. ფუტი [ინგ. foot ფეხი, ტერფი] სიგრძის ინგლისური ერთეული. პურს აცხობენ კეცებში, კეცები ორიოდ-სამიოდ თითის დადებაა სიღრმითა და ირგვლივ იქნება ერთი ფუტი (ვ. ბარნ.).

საშ. ქართ. I. ფუფული, ფუფალი მცენარე. დაიჭირე: ფუფული ჰინდი ინდური აკაცია, ინდის აკაცია (კარაბ. 74, 22). ფუფული ერთი დრამი უზიანო არის (კარაბ. 31, 32). იხ. I. ფუფულა.საშ. ქართ. II. ფუფული, ფოფოლი ახალი მუწუკი. ფოლფოლი ისეთი იყოს და ქაოდეს ესე ჯაზიმისა წინამძღვარი არის რომე ქაშუიან [ჰქვიან] (კარაბ. 374, 33).

საშ. ქართ. I. ფუფულა გართხმული მუწუკი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ფუფულა (გურ.) იგივეა, რაც ფუფუა. ბავშვი შესჩიოდა ყველას: აა, ფუფულა მტივა, მოვტი…, მომეხმალეთ – მომეხმალეთო (ე. ნინოშ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ფულ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).შდრ. ახ. ქართლ. ფუფუა – (ქართლ. კახ.) ტკივილი, სატკივარი, ნატკენი (ბავშვის ენით) ფუფუა ქართლ. კახ. ბავშვის ენაზე – ტკივილი, სატკივარი, ნატკენი. [პატარამ] ჰკითხა: „დედავ, ლათა შენა ფუფუა?“ (რ. ერისთ.). საშ. ქართ. II. ფუფულა მცენარე – დ. ჩუბ. იხ. I. ფუფული.

საშ. ქართ. I. ფუყა (არაბ. სპარს.) ფუყა ლუდი, სათრობი სასმელია ქერისაგან. ფუყა უსხური გაწმენდილი. უსხური აადუღე (ქანან. 298, 11). შდრ. II. ფუკა.საშ. ქართ. II. ფუყა სამკ. ბალახი (ქანან). იხ. III. ფუკა.

დიალექტ. I. ფუჭი ფიჭა. „გამეიტანა თაფლის დიდი ფუჭი და დიგვიჭრა ყუელას“ (სტ. ჩვენ. ფუტკ.). ფუტკარი პირველათ ფუჭს აკეთებს და მერმე თაფლს ჩაასხამს შიან (აჭარ. მრეწ. IV, II, 36). საწურში რჩება ფუჭი (აჭარ. მრეწ. IV, II, 37). ფიტი > ფიჭა > ფუჭი. დიალექტ. II. ფუჭი (თურქ. fici) კასრი. ფუჭი ხის არი, დიდი კასრივით (ინ.). ამფერ დიდუანულსა ფუჭი ქვია (ინ.). ფუჭში ჲაღ, ყველ ჩადებენ (ინ.). თაზე რომ იქნები, ფუჭი, კოლოფი უხდურითნა აამსო (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. III. ფუჭი 1. უგულო, ჭიანი (კაკალი და მისთ.). კაკალი ფუჭი გამოდგა;შიგ… ნაცრისფერი ფქვილის მეტი არაფერი იყო (ი. გოგებ.). ისიც ბედი, თუ ვპოვებთ ფუჭ კაკალში ლებანსა (რ. ერისთ.). 2. გადატ. ტყუილ-უბრალო, უნაყოფო, უშინაარსო, უქმი, ამაო. ხვალე არ უნდა ჰგვანდეს დღევანდელს, თუ კაცს პროგრესი, წინსვლა ადამიანისა ფუჭ სიტყვად არ მიაჩნია (ილია). [სონიას] იმედი ფუჭი გამოდგა (დ. კლდ.).

ძვ. ქართ. I. ფშიტი წვრილი ფული «მწულილი»: „მოვიდა ერთი ქურივი გლახაკი და დასხნა ორნი ფშიტნი“ C, – „მოვიდა ქურივი ერთი გლახაკი და დასხნა ორნი მწულილნი“ (DE, მრ. 12, 42). ფშიტ-ისთვის აღდგენილია ს.-ქართვ.*ფში- „წვრილი“ (ჩუხუა 2017).დიალექტ. II. ფშიტი მიწა სილიანი მიწა. ვენახს არ ბარევენ აქა, არც გრიგალათში, არც ხევში. აქა ფშიტი მიწა არი სილა მიწა და არ უნდა დაბარვა, ნადაბურში აყალო მიწაა, მიტო არ უნდა ბარი იქა (წყალშავი, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. ფშვიერი მშრალი წმინდა მიწა – დ. ჩუბ.დიaლექტ. III. ფშიტი „სუსტი მარცვალი ხორბლეულობაში“ (ჯავახ. «დიალ.») – მშიერი მარცვალი (შდრ. ფშუტი). აიფშიტება გულს არ გაიკეთებს მარცვლოვანი მცენარე. სუ აიფშიტა ჩემი ლობიოი, წყალი ვერ მიუგდე და იმითვინა (კავთ., ქართლ. ლექსკ.). ფშიტი ბჟიტი, სუსტი მარცვალი. ამ გოლვამ თლათ გააფუჭა ყანები, ნახე, რა ფშიტია მარცვალი (გ.-კახ. სახლთხ.). აგრეთვე: ფშუტურა გულცარიელი თავთავი (გ.-კახ. სახლთხ.).შდრ. ბჟირი უგულო ფეტვი – დ. ჩუბ.

საშ., ახ. ქართ. I. ქათიბი ბეწვეული კაბაზედ ჩასაცმელი – საბა, დ. ჩუბ.ქათიბი ქალის ზედა ტანსაცმელი, ბეწვმოვლებული. მაღლა ზიხარ ჩარდახშია, გარს გალავანი გივლია, ჩაგიცვამს დიბის ქათიბი, არშია შემოგივლია (ხალხ.). ჯალაბთ მწყემსობად წამლალეს, ქათიბ ჩავიცვი ჭრელიო (ხალხ.). ქათიბს კვერნის ბეწვი ჰქონდა შემოვლებული (ნ. ლორთქ.). || ფიგურ. მწვანის ქათიბით კოხტაობს მთების კალთები ტყიანი (ვაჟა). აყვავებულა მინდორი, ლურჯად ბიბინებს სათიბი, შიგ ღალღა გამოიძახის, უხდება ჭრელი ქათიბი (რ. ერისთ.). შდრ. ქათიბი (სპ. ქათიბი) ბეწვეული კაბაზედ ჩასაცმელი.დიალექტ. II. ქათიბი (არაბ.) მწერალი, კანცელარიის მუშაკი, მდივანი. ნუ შეშინდებით, ძმებო, დიდი თამარ მეფის ქათიბმა დასწერა: „ჭირსა შიგან გამაგრება, ასრე უნდა ვით ქვითკირსა (ა. წულ.;აჭარ. ნიჟ.).

საშ. ქართ. I. ქალა კუტლეული, თეთრი შაქარი – საბა. ქალა თავის სარქველი, თხემი. ქალა შაქარი, ე. ი. დაბალი შაქარი, გარნა თავი შაქარი, ე. ი. უპირველესი შაქარი – დ. ჩუბ. ქალა შაქარი თავი შაქარი, შაქრის დიდი ნატეხი ზვინისებრი მოყვანილობისაა (დაახ. 2-3 კილო) წამლადამც გერგება… უცეცხლო თაფლი, ქალა შაქარი, მთის ბალახი (შელოცვიდან) (მოხ. ქავთ.). ახ. ქართ. II. ქალა [სპარ. ქელლა] 1. ანატ. ადამიანის (ცხოველის) თავის ჩონჩხი, – კენჩხა. [მესაფლავე] ამოაგდებს ადამიანის თავის ქალას (ი. მაჩაბ. თარგმ.). 2. კუთხ. (მოხევ.) კინკრიხო, საქოჩრე. 2. კუთხ. (ქიზ.) ქუდის ცა. დიალექტ. III. ქალა (ქიზ.) კარ-სარკმლის ჩარჩოს ზემოთა ნაწილი. || კუთხ. (იმერ.) «კარებს ზემოთ (კარებსა და სარტყელს შუა) ამოშენებული სქელი ფიცარი ძელურ სახლებში (ბ. წერეთ.). შდრ. ქელლაჲ (ინგ. ღამბ.).ქუდი, რაც უფრო პატარაა, ქალა მაღლა მით უფრო დაბალია (ქიზ. III, I, 23). ს.-ქართვ.*ქალ-ა „მცირე ნაგებობა;კარავი“ > ქართ. ქალა: ზან. ქოლო > სვან. ქელ < ქელა (ჩუხუა 2000-2003).ძვ., ახ. ქართ. IV. ქალა გოგო: „ქალა, შენ გეტყჳ, აღდეგ“ (მრ. 5, 41). შდრ. ძვ. ქალი «ჭაბუკიდი», გოგო, მდედრ. ქალა კნინ. 1. ქალი. კარგისა ყმისა ცოლობა ნუ გიხარიან, ქალაო, კარგი ყმა ლაშქარს მოკვდება, დამრჩები ცარიალაო (ხალხ.). შენ იცი, როგორ უპატრონებ იმ ქალას (ა. ყაზბ.). 2. კუთხ. (ქიზ.) ქალური ქცევის ვაჟი.

საშ. ქართ. I. ქანდა [სპარ. ქანდა «ანათალი»] ძვ. დარიჩინი, კინამო (დ. ჩუბ.). საშ. ქართ. II. ქანდა ძვ. «ოქროს ვარაყი» (საბა). პირისწყალი სარწმუნოებისაგან არს. რა მისი ქანდა მოეჴოცება, მისი სიცოცხლე გაცუდდება (ქილ. 542, 1). დიალექტ. III. ქანდა (სპ. kände) ზამთარში მსხვილფეხება და წვრილფეხება საქონლის სადგომი სარდაფის მსგავსს თხრილში. დილობას რო ავდგები, ნამაზს ვიქ, შავალ ქანდაჩი, ფურებ დოოყრი (ფერეიდ. ჩხუბ.).

ძვ., საშ. ქართ. I. ქანქარი ტალანტი – ნ. ჩუბ. ქანქარი ვერცხლისა ან ოქროს ფული;«შანთი»: „წარმოუდგინეს მას ერთი თანამდები ბევრისა ქანქრისაჲ“ C, – „… ბევრისა შანთისაჲ“ (DE, მთ. 18, 23). „იყო ათი იგი ქანქარი ვეცხლისაჲ გამოსადნობელად“ (გამოსლ. 38, 27). „არწმუნა უფალმან მისმან ქანქარი ერთი ვეცხლი“ (მ. სწ. 249, 16). მით სამართალი დაფასდის ცხრა ქანქრად ცხრა აბაზისა (დ. გურამ.). ქეგლ – ქანქარი ძვ. წონისა და ფულის ერთეული ძველ საბერძნეთში (და ზოგ მის მეზობელ ქვეყანაში, კერძოდ, საქართველოში). სპარსეთის მბრძანებლებს [მოსინიკებზე]… ყოველწლიურად 300 ქანქარი ჰქონიათ ხარკად დადებული (ივ. ჯავახ.). ახ. ქართ. II. ქანქარი რხევა, რწევა, ქანაობა – დ. ჩუბ. ქეგლ – ქანქარი გააქვს კედელზე გრენლანდიას (რ. ჭეიშვ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. ფუძე. *ქან-ქნ ძირი (ფენრიხი, სარჯველაძე), ნ/რ მონაცვლეობით (არაბული 2001, 83).

ძვ. ქართ. I. ქარი „სული“, ჰაერი: „შეიკრიბნეს რჩეულნი თჳსნი ოთხთაგან ქართა“ (მთ. 24, 31). „ვითარცა მტუერი, რომელ აგავის ქარმან პირისაგან ქუეყანისა“ (ფს. 1, 4). „მალე არს ქარი, ხოლო გული-სიტყუანი კაცისანი უმალეს მისა არიან“ (მ. სწ. 309, 5). იხ. აგრეთვე: განმაქარვებელი, მოქარება, ნიავქარი, ქროლა და სხვ.საშ. ქართ. ზოგჯერ ქარი მოვა ნელი (თეიმ. I, 322, 8, 2). მართ ვითა ქარი მოქროდა გაფიცხებული, მწყრომელი (ვეფხ. 594, 2). გადატ. ქარი შთაგონება. ქარითა სულისა წმიდისაჲთა უდაბნოჲ ქალაქ ყო (მ. ცხ. 100, 37). ახ. ქართ. ქარი 1. ჰაერის ძლიერი მოძრაობა. თოვლი მოდის, ბარდნის თეთრად, და ზუზუნებს ქარი მწარედ (შ. მღვიმ.). || ფიგურ. ბრძოლის ქარმაც დაუბერა და მოედო ბარიკადებს (გ. ქუჩ.). 2. უპირატესად მრავლობითად, სახსრებისა და კუნთების დაავადება, -რევმატიზმი;იცის მაგარი მტეხავი ტკივილი. მუხლებში ქარი დამადგა, აღარც მომყვება წელია (ვაჟა). სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით უკვე „ბიბლიის წიგნთა“ ქართულ თარგმანებში, რომლებიც ქართული ლინგვოკულტურული სივრცის ნაწილია. ქარის კონცეპტი ჩამოყალიბებულია. მას აქვს კოგნიტურ-პროპოზიციული სტრუქტურა. სხვადასხვა ლექსიკური რეპრეზენტაცია სინონიმთა სახით (გვ. 78);ქარი ბიბლიაში ა) სულიწმინდის მოქმედებას განახორციელებს: „და თქვა ჩემდამო: წინასწარმეტყუელებად სულისა ზედა, წინასწარმეტყუელებდ, ძეო კაცისაო, და ვარქუ სულსა: ამათ იტყჳს ადონაჲ უფალი: ოთხთაგან სულთა მოვედინ სული, და მიებერენ მკუდართა ამათ მიმართ და განცოცხლდენ“ (ეზეკ. 37, 9). „ღმრთის სულის ზემოქმედებანი გამოხატულია გარეგნული მოვლენებით, რომლებიც თან სდევდა მის (სულიწმინდის) გადმოსვლას მოწაფეებზე 50-ე დღეს: ცეცხლითა და ქარბუქით (ცეცხლი ანათებს და ათბობს, მაგრამ წვავს კიდევაც;ქარბუქი – ნიშანია გატაცების უზარმაზარი ძალის)“ (ბიბლ. 2000, 206). ბ) ასრულებს უფლის ბრძანებებს: „და მიავლინა უფალმან ქარი ბღუარისაჲ ყოველსა მას ზედა ქუეყანასა დღე ყოველ და ღამე ყოველ – ქარი იგი ქროდა და აღმოადინებდა მკალსა“ (გამ. 10, 13). „მიავლინის სიტყუაჲ მისი და დაადვნის (ყინული), ქროდის სული მისი და დიოდიან წყალნი“ (ფს. 147, 18). „[იესუ] შეჰრისხნა ქართა მათ და ზღუასა და იქმნა მეყსეულად დაყუდება დიდ“ (მათ. 8, 26). გ) მონაწილეობს ღვთის განაჩენის აღსრულებაში და) მას აქვს „განმწმენდელი“ მნიშვნელობა (ბიბლ. ლექს. 2000, 263, ომიაძე 2000, 81).ქეგლის მიხედვით ს. ომიაძეს ვრცლად აქვს წარმოდგენილი ქარის მონაწილეობით შედგენილი ფრაზეოლოგიური ერთეულები და კომპოზიტები, შენიშნული აქვს რომ ქართულ ცნობიერებაში ქართან დაკავშირებულია ისეთი თვისებები, როგორიცაა დაუფიქრებლობა, ზერელობა, ამჩატებულობა, აჩქარებულობა (ომიაძე 2000, 81). თ. ბერაძეს ზღვაოსნობასთან დაკავშირებით ფართოდ აქვს განხილული ზღვისპირეთში გავრცელებული ქარის სხვადასხვა სახელები, რომელთა ერთი ნაწილი დღეისთვის უკვე დავიწყებულია. საფიქრებელია, რომ ქართველი მენავეთმოძღვრები კარგად იცნობდნენ ყველა ქარის ხასიათს და შესაფერი ზომებსაც იღებდნენ მათი „აღდგომის“ შემთხვევაში (ბერაძე 1981, 40-42). საერთო ქართველურ ფუძე ენის დონეზე გამოიყოფა *ქარ/ქრ (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ ქან-/ქარ ნ/რ ალტერნაციის ფაქტად თვლიან ქანება ზმნური ძირისა და ქარი სახელის ისტორიული კავშირს (არაბული 2001, 112).აღდგენილია არქეტიპი *ქ-ან *ქ-არ „ქროლა, ქარი“ (ქურდიანი 2010, 327).დიალექტ. II. ქარი (სპარ. kar) შემოსავალი, სარგებელი. „აგერამ საქმეში დიდი ქარი გუექნებაო“ (თ. ქ. ჩვენ. ქართ. ფუტკ.). ქათამი ვიყიდე, ვერ ვქენი ქარი, მეგემ ღიათ დამჩა საქათმის კარი (აჭარ. ნიჟ).ქარ (ქარით) დახმარების იმედი, ხელშეწყობა. შაკოს ქარით იქნება ერთ მოკლას (თუშ. ცოც.). ქარი მოგება. ე მერთმევნია, მე ქარში ვიყავ (იმერხ. ფაღ., ცინც.). „ემერთმევნია თელი, მე ქარში ვიყავ…“ (ხევწ., შავშ.).

საშ. ქართ. დიალექტ. I. ქარა „უყურო ცხვარი“ (საბა). ქარაცხორ, ქარაჲ (აზ. დიალ. ქრ უყურო ცხვარი (ინგ. ღამბ.). ქარა ცხორ ცხვარი უყურო და ყრუ. ადამიანზედაც ამბობენ, რომელიც ყრუსავით იქცევა: ქარა-ქარაჲ რაჲმევ ნუ ჰჩედ (ინგ. როსტ., ღამბ). ქარაბიჭა 1. უდროოდ რო მოიგებს საქონელი, იმას ეტყვიან (თონ., დვალ., ღოლოვ.) 2. შვილი რო არა ჲყავ (ღოლოვ., ქართლ. მენთ.). ზან. (მეგრ.) ქარა უყურო ან ხულა, მოკლეყურიანი ცხვარი (იგივეა, რაც ჭურუ თხა (მეგრ. ქობ.). საშ. ქართ., დიალექტ. II. ქარა 1. „ნაკაფი ხისა“ (საბა). 2. „წვეტიანი ჩხირი ქაჭვივით“ (გურ. შარაშ.). ქარა საცრის, ცხრილის, ცხავის გარსაკრავი თხელი ფიცარი, აგერეთვე აკვნის თავებში გადატკეცილი ფიცრის რკალი (ჯავახ. ზედგ.). ქარა თხელი ფიცრის რკალი, ქარა ცხრილისა, საცრისა და მისთ (თონ., დვალ., ღოლოვ., ქართლ. მენთ.).დიალექტ. კეცის კიდე, კეცის აწეული გვერდები. პურის კეცს უმფო მაღალი ქარა უნდა ქონდეს (აჭარ. ნიჟ.). ქარა ჭურჭლის ზედაპირის კიდე (კეცის, ვედროს, თეფშის, საცრის და მისთ.) ხალბურ აქ ქარა (ინ.);ამ გობსა მაღალი ქარა აქ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).ქარა წამახული სარი, ნაცხერი. ხე რომ გადატყდება და წვეტიანი შვერილი დარჩება, რაზეც შეიძლება კაცი ან ნადირი წამოეგოს;ხის წვეტიანი გადანაბელი;ჯვარცმა, გასასმელი ძელი ზან. (მეგრ. ქობ.).დიალექტ. III. ქარა დეზი. მამალი ხანს რო მოათევს, იცის დაძველებაი და უჩთება ქარა. რძღვენში მიქვყამდა მამალი და ჩულქი დამიხია მამლის ქარამ (ხვაშითი, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. სვან. ქრს, ქერახს. ქარახსი, ყანწი (თოფ. ქალდ.).ქარაჴსი დიდი ყანწი (საბა), დიდი რქა, ფრჩხილი (ჩვენ. ფუტკ.).საშ. ქართ. IV. ქარა ძვ. უსახო, სადა ოქრო-ქსოვილი (საბა).

საშ. ახ. ქართ. I. ქარაფი «დიდი კლდე» (საბა), – ფრიალო, ციცაბო. დაიღრიალა გამძვინვარებულმა მხეცმა…, ქარაფისაკენ გაიქცა…, ერთი შედგა უფსკრულის პირს და გადაეშვა (კ. გამს.). მობრძანდით, გელით ვაჟას ჩარგალი და ჩრდილი მაღალ ქარაფებისა (ი. ნონეშ.).ქარაფი დიდი, მაღალი კლდე. „იმათი ზროხა მაღალი ქარაფიდამ გადმუარდნილა“ (ად. ჩვენ. ფუტკ.). აგრეთვე: (ფშ., გუდ., ხევს.) – ა. შან. ქამფარი (მთ.), ქარაპი (ა. შან.).ქრფ ქარაფი, კლდის ქიმი სვან. (თოფ. ქალდ.).ახ. ქართ. დიალექტ. II. ქარაფი (იმერ.) თხელი, მეჩხერი (ტყე, ვენახი, ნათესი…) – ქეგლ.

საშ., ახ. ქართ. I. ქარსი ცისნატეხი, ანუ ქვა დანაკი – ნ. ჩუბ., დ. ჩუბ. დიალექტ. ქარსი [არაბ. ქილს-იდან «კირი»] უფერო ან მოყვითლო რთული შემადგენლობის გამჭვირვალე მინერალი, ჩვეულებრივ თხელი ფენებისაგან შემდგარი.ქასრი, ქარსი სალესავი ქვა (ჯავახ. ზედგ.). შდრ. I. ქასრი.საშ. ქართ. II. ქარსი მცენ. – დ. ჩუბ. იხ. II. ქასრი.

საშ. ქართ. I. ქასრი ძვ. «ქვის დანაკი» (საბა). ქასრი კაჟი smyris, petra acuta, lapiellus durus: „მოიღო სეფორა ქასრი და წინა-დასცჳთა“ (O, გამოსლ. 4, 25). ქასრი სალესი ქვა. სანამ მასათით პირს აუწყებდნენ ცელს, მანამ ქასრით გაულესავენ პირს (აჭარ. ნიჟ.). შდრ. ქასური მაქური, სასრევი, სალესავი ქვა – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. ქასრი მცენარეა. ქასრი ვერ გასთლის რკინასა (ვახტ. VI, 25, 10, 3). დიალექტ. ქასრი გაფიცხებული, გამხმარი ბალახი ან ჩალა. მომკას დგიხარ და სამკალი გაფიცხებულია, იტყვიენ, ქასრიაო (იმერ. გაჩ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. ფუძე *ქასრ- „მამულა“ (მცენ.) (ჩუხუა 2000-2003).

საშ. ქართ. I. ქაფი თურქთ(ა) ენაა, ჟამთა ვითარებით (ვითარებათ Cq) შემოღებული, ქართულად პერი ჰქვიან – საბა, დ., ნ. ჩუბ.აღქაფება ადიდება: „აღქაფნებოდა წყალი იგი, ვითარცა სიმძაფრჱ ჴევისაჲ (ეზეკ. 47, 5).ფარემუზ კიდეს ჩუმად დგას, პირსა ქაფი მოსდიოდა (შჰნ. II, 3956, 2). ბეჟან დაბრუნდა, წავიდა ოფლით დასვრილი, ქაფითა (შჰნ. II, 3726, 3). ქაფი მოხადე (ქანან. 103, 29). ახ. ქართ. ქაფი [სპარ. ქაფ*] 1. წვრილი ბუშტების თეთრი გაუმჭვირვალი მასა სითხის დუღილით, ნჯღრევით, ღელვით ან სხვაგვარი მოძრაობით ზედაპირზე მოგდებული. ქაფი დუღს, წინწკლავს, ბორბალი ციბრუტივითა ტრიალებს! (რ. ერისთ.). 2. საპნის სითხეში გაქნით მიღებული თეთრი ბუშტების მასა. საპნის ქაფი. 3. თეთრ ბუშტებად ქცეული ოფლი. [მხედარი] ქაფში გავლებულ ლურჯას ჭენებით მოაქანებდა (მ. ჯავახ.). 4. დუჟი, დორბლი. [ძროხა] აქნევს განუწყვეტლად ყბებსა და პირში თეთრი ქაფი უდგას (ი. გოგებ.). შდრ. ქაფქაფა – „ქაფქაფა რძე, ქაფქაფა ცხოვრება“ (ი. გრიშ.). ქაფი ანალოგიური მნიშვნელობის მქონე სპარსული ლექსიკური ერთეულია, შენიშნულია, რომ სპარსულ ლექსიკონებში ფიქსირდება ქაფ-იდან მიღებული ალიტერაციული კომპოზიტი – ქაფქაფა (ბართაია 2010). საშ. ქართ. II. ქაფი აბჯრის ნაწილი – ჯავშნის სამხარიღლიე (საბა). ვუბრძანე ჩაცმა აბჯრისა, ლაღმან სიტყვითა ხაფითა: დავეკაზმენით საომრად ჯაჭვ-ჯავშანითა, ქაფითა (რუსთაველი). მოგერიება, მხარიღლის დასაცველი ჯაჭვი. ჯავშან-ქაფი ჯავშნის სამხარიღლიე, ჯაჭვჭური დასაფარავად ომის დროს. ქაფურ ეკმაზვის საომრად, ჯაჭვითა, ჯავშან-ქაფითა (შჰნ. II, 3726, 2). თანა აქვს: ჯაჭვი, მუზარადი, ხმალი, ქაფა… (გარიგ. 78, ქვ. 4).1. ქაფი (სპარ.) ქაფ, ქაფი ქაფი (ჯავშან ქაფი). ქაფი (არ.) ქაფ დაჭერა, ან უკუგდება. 2. ს.-ქართვ. *ჴაფ- „ქარქაში“. ქართ. (მესხ.) ხაფი „ქარქაში“ (ჩუხუა 2017).დიალექტ. III. ქაფ ტიკის ნახვრეტში ჩასასმელი ხის პატარა, მრგვალი თავი, პოლორჭიკი, ხარატული (ინგ. ღამბ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ქაფარი არაბ. ურჯულო, უწმუნო – დ. ჩუბ. ქაფარი [არაბ. ქაფირ] 1. ძვ. მაჰმადიანთა მეტყველებაში – არამაჰმადიანი;ურწმუნო, ურჯულო;საერთოდ უცხო ტომის კაცი. მდევრები იგინებოდნენ, გვლანძღავდნენ, ხშირად გვეძახდნენ ქაფარსა (ს. გუგუნ.). 2. საუბ. აშარი, დამთხვეული. ერთი სიტყვა ვერ უთქვამს, რომ ხუნაგივით ყელში არ ეცეს მისი ქაფარი ცოლი (ნ. ლორთქ.). 3. კუთხ. (ლეჩხ.) გაუტეხელი, მაგარი (მ. ალავ.). დიალექტ. გულქაფარი გულმხიარული, ხალისიანი (ხევს. ჭინჭ.). ქაფარი ავი, აშარა, უფრო ქალზე ამბობენ (ჯავახ. ზედგ.). კრუხი… საშინელი ქაფარია (აშარი)… იძახდა დიასახლისი მელანია (ქეშიკ.). სელიმ ფაშა ქაფარი (აჭარ. ნიჟ.). დიალქტ. II. ქაფარი ქარაფი, დიდი კლდე (მოხ. ქავთ.). ჯიხვ-ფსიტებს უყორს ქაფარი კლდეები, იმათათვი უშიშარია. მტაცებელი ნადირი ვერ დადის იქა (მოხ. ღუდ.). შდრ. ქამფარი მთ. (იშვ. ქაფარი) მაღალი კლდე. ქამფარზე გადავარდაო მლეთეში არ იციან. ქამფარს შეუდგაო – მე კი გამიგონიაო“ -ერთმა მლეთელმა ქაფარში გადასმული ჩანს შუა და ბოლო თანხმოვანი;ქარაფი > ქაფარი (ა. შან.). იხ. I. ქარაფი. დიალექტ. III. ქაფარი გუდ. ძალიან ეკლიანი მცენარი ხე, ბალახი – ა. შან.

საშ. ქართ. I. ქაშანი ძვ. 1. «შამბთა და თოვლზედ გაქელილი გზა» (საბა, ნ. ჩუბ). არც ადამიანის ნატერფალი, აღარც ქაშანი, არც ნადირის ნაფეხარი (მ. ჯავახ.). ამ ჩემს ქაშანს მიჰყევ, სოფლად მიხვალ (საბა). 2. კუთხ. (იმერ.) გამოკაფული, ცარიელი ადგილი ტყეში, – ველიანი. ს.-ქართვ. *ქაშან- „ვიწრო გზა, ბილიკი, თხრილი“ > ქართ. ქაშანი: სვან. ქაშან || ქაშნ (ჩუხუა 2000-2003).დიალექტ. II. ქაშანი (ადამიანი) ზარმაცი, უნდილი, ხელით სათრევი. ისრეთი ქაშანი კაცია, საქმეში სუ ძალით’ნა ათრიო;ქაშანით წაღება მძიმე ტვირთით (ხის მორი, ლოდი) თრევით წაღება. ეს დიდი ქვიები ეიქიდან ქაშანით მოვიტანევით (ჯავახ. ზედგ.). შდრ. ქეშელაახ. ქართ. III. ქაშანი ქალაქი სპარსეთში, საიდანაც მახმური (ხავერდი მოდის) – ი. გრიშ. შდრ. ქაშანური თიხის ჭურჭელი, მოხატულ-მოჭიქული [სპარსეთის ქალაქ ქაშანის მიხედვით, რომელიც შუა საუკუნეებში განთქმული იყო ასეთი ჭურჭლით]. [თაროზე] ჩამომწკრივებულია სუფთა ჭურჭელი ქაშანურისა (ილია). მსუქანი დედლის ჩიხირთმა ჩამოგვირიგეს ქაშანური ჯამებითა (ნ. ლომ.). || საერთოდ, მოჭიქული კერამიკული ნაწარმი.

ძვ., საშ. ქართ. I. ქება ქების შესხმა დ. ჩუბ. ქება «კურთხევა», შესხმა: „ახიობდეს ქებასა“ (M, II ნშტ. 23, 13). აქებდენ ქებასა ამას ქუეყანასა იუდაჲსსა“ (I, ეს. 26, 1. „აღვამაღლო იგი ქებითა“ (Ⴀ, ფს. 68, 31). იხ. მაქებელი, მაქებლობა, საქებელი – ილ. აბულ. კვლაცა ბრძანა: სჯობს ათასჯერ, რაც რომ ქება გამეგონა (ნ. ციც. 421, 97, 1). ვერვის ძალუც ხორციელსა ქება შენი შესაფერი (თეიმ. I, 100, 4). ახ. ქართ. ქება 1. ვისიმე ან რისამე მოწონებით მოხსენიება, ხოტბის შესხმა. თავის ქება კიტრადა ღირსო (ანდაზა). ქებას ნახვა სჯობიაო (ანდაზა). დაძრახვით ნურვინ დამძრახავს, სმენაც არ მიყვარს ქებისა (ვაჟა). 2. ძვ. სახოტბო ლექსი, – ოდა, ხოტბა. ჩახრუხაძემ ლექსად შეთხზა ქება თამარისა წინათ უხმარებელი ლექს-წყობილებით (ი. გოგებ.).საშ. ქართ. II. ქება ექვსი შაური – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ქეში ძვ. «კონა ისართა» (დ. ჩუბ.). შდრ. (თურქ.) ქიშ ისრის ბუმბულით შემოსვა. ახ. ქართ. II. ქეში: ქეშად, ქეშაოდ გეზად, ქეშაოს ზომით, ქეშაო ერთის ლარიდამ მეორემდინ გრძლად საღები ზომა – დ. ჩუბ. ქეშად ზმნს. ირიბად;ცერად. უკვე გავზომე და დავთვალე კიდეც, – ხმადაბლა უპასუხა კომბაინერმა და ჩვენსკენ ქეშად გამოიხედა (გ. შატბ.). შდრ. ქიშ (სპ.) ელამი. დიალექტ. III. ქეში (keş – ცხიმგაცლილი ყველი) მოთვინიერებული, მოთელილი, ზრდილი. მოზდე ბაღვი ქეში გახდა (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ქვიშნა ვიშნა ZABC) (ბალ.) (+ ქვიშნა ZA), უგრეხელი ZAB. უგრეხელი. ქვიშნა თესლთაგანი, რომელ არს მარჯვე საზრდელად ზროხათ – საბა. ქვიშნა [თურქ. ქუ**შნე «ცერცველი»] უგრეხელი… «ქვიშნას» სახელითაც ყოფილა ცნობილი ძველადაც და ახლაც ჯავახეთში ასევე ეწოდება (ივ. ჯავახ.). შდრ. ქვიშნი (სპარს.) მცენ. უგრეხელი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. ქვიშნა [თურქ. ვიშნე] კუთხ. (იმერ.) ალუბალი. გამოგვეგება მუნჯი მსახური, ისევ ატმები, შინდები, ქვიშნა, სახლს გადასცილდა გადასახური და დასავლეთი შორით გვენიშნა (გ. ტაბ.).უნდა ვივარაუდოთ, რო ეს სიტყვა შემოსულია თურქულიდან (ვიშნე) და აქ ადგილობრივი წარმოშობისაა (თოფურია 1979, 60).

საშ. ქართ. I. ქია ძვ. მაიმუნის ჯიში ერთგვარი (საბა). „მოართჳს… შუვაჲ პილოჲსაჲ და ქიაჲ და ფარშამაგები (O, მფ. 10, 22).საშ. ქართ. II. ქია „დანამასტაქი“ –ფისი. წამალი… რომელ იქმნების ქიათა და ყარამფულითა (ფანასკ. 135, 17). ქია- ორი დრამის წონა (ფანასკ. 226, 37).

საშ. ქართ. I. ქილი (თურქ.) მოქლონი – საბა. საშ. ქართ. II. ქილი (იმერ.) იგივეა, რაც ეშვი, ლეჩხ. დიდი კბილი, ეშვი (ვ. ბერ., მ. ჩიქ.). სვან. ქილ, ქჷლ ეშვი, ქილი, ღოჯი (თოფ., ქალდ.). ქილი: ღორმა ქილი გოუქნია (ზედუბანი, ზ.-იმერ. ძოწ.). დიალექტ. III. ქილი იხ. ქილა, კილი. ქილი ბუზის კვერცხი. „რო დაგიტოვია ე ხორცი თავგარამძვრალი, ქე მოუყრია ქილი ბუზარას და რაღათ ვარგა ეგი (საჩინ. შარაშ.).

საშ. ქართ. I. ქილა სხვათა ენაა ქართულად დერგი ჰქვიან – საბა. ქილა საზომი: მისცემდეს… ერთს ქილა პურს ღომს, სიმინდს ანუ ერთს კოკას ღვინოს (სამ. VIII, 769, ქვ. 8). ქილა [არაბ. ქაჲლ „ხორლეულის საწყაო“] 1. პირფართო, უმუცლო ჭურჭელი თიხისა, მინისა – ერბოსა, მურაბისა და მისთ. შესანახავად და მაწვნის ჩასადედებლად. მანამ ერთ მუჭას მოვკრებდი, ქილა გაევსო გოგოსა [მაყვლით] (ვაჟა). 2. ამ ჭურჭლის ტევადობისა. ამბობენ, [ბახუტოს] ერთი ქილა ოქრო მიწაში აქვს დამარხულიო [ს. სანშ.). 3. (იმერ. გურ.) მარცვლეულის, ფქვილის საწყაო;უდრის ერთ ფუთს., ათი ათასი ქილა სიმინდი დავიბევე. მოსავალს კარგი პირი არ უჩანს წლეულს. სიმინდი უნდა გაძვირდეს“ (გ. წერეთ.). 4. ქართლ. იმერ. გურ. იგივეა, რაც მასრა. ბიჭო, ჩოხა შეგიკერავს, ჩაგიწყვია ქილები (ხალხ.). ქამარი, ხმალი, ხანჯალი, ქილები, – აღარც ერთი შინ აღარ მომყოლი (აკაკი) – ქეგლ. დიალექტ. ქილა მარცვლეულის და მისთ. საწყაო – ერთი ფუთი. ვოცი ქილა სიმიდი მიარება – ოცი ფუთი სიმინდი მომდის (გურ., ჯაჯ.). ქილაკი 1. პატარა ქილა. 2. საწყაო ერთეული: ნახევარი კოდი, ფოხალი (საბა) – ქეგლ. ქილა ჩოხის მასრა. საქილე სამასრე (ვ. ბერ.). ქილა ვაზნა (პატრონი). თავში ქილა მიეცი. ქილას ეტყვით პატრონას (ლეღვანი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ქილა ჩოხის მკერდზე ბუდეებში მოთავსებული მასრისებური სამკაული (ხის, ლერწმის ან სხვა მასალის). მონადირეები ტყვია-წამლის საწყაოდ იყენებდნენ. ყოველ ქილაში ერთი სასროლი თოფისწამალი ჰქონდათ. ქილაში ინახავდეს წამალს (რაჭ. კობახ.).ზან. ქილა (ქია) ჩოხის ქილა (მეგრ. ელ.). ქილა (ქია) ფუთი (მეგრ. ელ.). ქილე (არაბ.) 1. თოფის წამლისა და ტყვია-საფანტის საწყაო, პატარა ზომის ცილინდრული ჭურჭელი, – მასრა 2. მარცვლეულის, ფქვილისა და მისთ. საწყაო;„ჩადის ოცდაათი ოყა“ (აჭარ. ნიჟ.). სვან. ქი „ერთი წველა ყველი“. ქართ. ქილა ზან. – შეიძლება ამ სიტყვთა წყარო არაბ., (თურქ.) ქილე იყოს. საინტერესო ფუძეა, თუნდაც იმიტომ, რომ ლ >  პროცესმა ნასესხებ სიტყვებშიც იჩინა თავი (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ., დიალექტ. ქილა იხ. II. ქილი. რამხელა ქილები აქ ე მამალს, ბებერი იქნება (ტაბაკინი, ზ.-იმერ. ძოწ.).ქილ, ქჷლ ეშვი, ქილი, ღოჯი (სვან. თოფ. ქალდ.). იხ. III. ქილი.დიალექტ. II. ქილა // ქილი. ხორცსა ამ სიცხეში ქილ მიაყრის მალე (თ. ქ.) ხორცსა ქილას აყრიდა (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). შდრ. ქილაჸ (თუშ. ცოც.).

საშ. ქართ. I. ქილიკი „ფიცარი, დაჭდობილი ერთმანეთში გასაწყობად“ (საბა). შდრ. დიალექტ. ქილიქი (კახ., რაჭ.). შდრ. ქილიქი // ქილუქი ფიცრების ნასკვი სახლის კუთხისა;ქილუქიანი სახლია, როდესაც კედლები ნასკვენია;შდრ. ბოყვი (ვ. ბერ. , რაჭ. კობახ. , იმერ. გაჩ.).ზან. ქილიქი „შენობის სახურავის კუთხე“ (მეგრ. ქობ.). ქილიქ სახლის შენობის გარეთა კუთხე (სვან. თოფ., ქალდ.).გასარკვევია, არის თუ არა უფრო ძველი იმერ. ქილუქი სახეობა, ხოლო ქილიქ- მისი ალომორფი (ასიმილირებული). შეიძლება ეს სიტყვა უცხო ენებიდან იყოს შემოსული (ჩუხუა 2000-2003).ახ. ქართ. II. ქილიკი „მოხუმარი” (საბა). ქილიკი ხუმარა, ოხუნჯი, შემაქცევარი. [სიმონა ცდილობდა] ოხუნჯი ყოფილიყო, ქილიკი, მჭერმეტყველი (ი. გრიშ. თარგმ.). ქილიკაობა ხუმრობა, ოხუნჯობა. [პიატნიცკის] არ უნდოდა… ქილიკაობის საგანი გამხდარიყო («ლიტ. და ხელოვნ.»). ქილიკობს, ქილიკაობს: უტანდარიც… დოდოს… მოუჯდება და… ქილიკობს (შ. დად.). ასე ქილიკობს, ენაკვიმატობს და ხუმრობს მამალხინე (გ. შატბ.).იხ. აგრეთვე: ქილიკი: აქილიკებს, გააქილიკებს გაქილიკებული, მექილიკე (ხევს. ჭინჭ.). ქილიკ სიტყვით მოღლაბუცე, ქუდი ბრუდი ქილიკთი, შუშპარი განიერია, რაცა აქვ, ტანზე აცვია, შინ სახლი ცარიელია (თუშ. ცოც.). შდრ. (თურქ.) kelek სულელი. დიალექტ. III. ქილიკი // ქილაკი, ხის ან თიხის ჭურჭელი. ქილიკებიც ბევრი გუაქ (იმ.). დიდ ქილიკაში გამუასხამთ ვარიადამ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). შდრ. ქილაქი ფოხალი, კოდის ნახევარი-დ. ჩუბ. შდრ. I. ქილა.

საშ. ქართ. I. ქირმანი: ქირმანის შალი სპარსული შალი წამოსასხამი – დ. ჩუბ. ◊ ქირმანის შალი ძვირფასი მატყლის ქსოვილი, სახიანი [სპარსეთის ქალაქ ქირმანის სახელის მიხედვით]. ქორწილის დღეს მოგართმევ… ქირმანის შალსა… (ლ. არდაზ.). ახ. ქართ. II. ქირმანი (ხევს.) «ახლად მომკილი მინდორი» («დიალ.»). ქირმანი შემოდგომაზე სათიბებიდან თივის შემოზიდვის შემდეგ დაცულ ადგილებში ადგილებში საქონლის გაშვება. დოზე შამოვიტანთ ძნა-თივა თორო ჩამარეკენ ჯოგსა და გუშობენ ქირმანსაცა და შიგაშიგ მახვდება ხალხი და საქონელი (მოხ. ღუდ.). ქირმანი 1. ნაპურალზე ამოზრდილი ბალახი. მამკილს ყანაზე ამასულს ბალახს ქირმანს ვეტყით. 2. მოსავლის აღების შემდეგ ყანაში დარჩენილი თავთავი (ა. კ.). ქირმანი მოვარჩიე;ძროხები ქირმანს სჭამენ (მოხ. ქავთ.). შდრ. ქიმნობა საქონლის გაშვება მომკილ ყანაში, ნაპურალში. ძნა შაიტანეს სნოვლებმა ქიმნობა სქონლიაო, ყანებჩი ზძოვდა ნახირი მთის ძირჩი, წყაროს პირსაო (ხალხ. ყაზ.;მოხ. ქავთ.).

საშ. ქართ. I. ქისა კისა საბა. ქისა, ქართული არ არი(ს), თ ა ლ ი ს ა ჰქვიან – საბა. ქისა სპ. kise. ქისა ქსოვილის საფულე. მეორეს ფლურისა ქისა შეხსნა (რუსუდ. 26, 31). დაცარიელდეს ქესები (ქილ. 538, 27). შდრ. კისა. არ თუ მას უყო ზიანი, -თჳთვე ჩაიდვა კისასა (ქილ. 478, 37). ახ. ქართ. ქისა [არაბ. ქისატ] 1. მომცრო პარკი (ტყავისა ან რაიმე ქსოვილისა) ფულის ან სხვა წვრილმანი ნივთებისათვის. [ოთარაანთ ქვრივი] ფულს… ხუთ რიგად ინახავდა. ამისათვის ნაჭრებისაგან ჭრელი ქისები ჰქონდა ჩანთასავით შეკერილები (ილია).სვან. ქსა, ქისა, ქესა ქისა (სვან. თოფ. ქალდ.). ქესე 1. საფულე;აბანოს ქისა;(თურქ.-არაბ.) 2. ქის საფულე. ქესა. ქისა არ.-სპ. keis // kisa/e.ახ. ქართ. II. ქისა მქისე ქსოვილის უთითებო თათმანი აბანოში ტანზე წასასმელად. აბანოში ქისის გასმა, სალხინოში – ერთი ვახშამი (ვ. ბარნ., თურქ.). შდრ. მქისე.

საშ. ქართ. I. ქიშტი, ქისტი (ბერძნ.) ხელით წაკრა, ქურდნვა – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ქისტი მუშტი, მჯიღი. ქისტი… საოხუნჯო ალერსია (ილია). ეგრე ჩვენი გლეხკაცი საალერსოდ წაუთავაზებს ხოლმე ქისტს ახალმოყვანილ პატარძალსა (ილია). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ქისთ- „მუჭი“ (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. II. ქისტი მთიელთა ერთ-ერთი ტომის სახელწოდება. თურქი, სპარსი, ლეკი, ოსი, ჩერქეზ, ღლიღვი, დიდო ქისტი (დ. გურ. 85, 164, 2). დიალექტ. III. ქისტი დაგრეხილი ძაფისაგან გაკეთებული ფოჩი, ყაბალახის წვეტზე ჰკიდებდნენ ხოლმე (იმერ. გაჩ.). შდრ. III. კისტი.

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ქნარი სიმებიანი სამუსიკო საკრავი ერთგვარი, თითების გამოკვრით ასაჟღერებელი. „ქმნა… ქნარები, ებნები გალობათა“ (M, II, ნშტ. 9, 11). „ვითარცა ქნარი ოხრიდეს“ (I, ეს. 16, 11). „განმცხრობელნი… ჴმითა ქნარისა და სტჳრისაჲთა“ (მ. სწ. 15, 3). აღარ მსურს ქნარი, საკრავად სტვირი, არც ზედ დამღერა (დ. გურამ.). || ფიგურ. სამხიარულო, სალხინო ხმებით სამოთხით იყო რუსთველის ქნარი (აკაკი). დავითის ქნარი 1. ბიბლიური გადმოცემით: ებრაელთა მეფის – დავითის საკრავი. ანგელოსთაგან იკროდა მუნ დავითის ქნარი და განისმოდა ციურთ დასთა გალობის ზარი! (ნ. ბარათ.). დავფარო ქრისტეს კვართი და ქნარი დავითის (დ. გურ. 209, 2). 2. ანატ. ტვინის კორძიანი სხეულის ქვემო ზედაპირზე გაკრული თაღის ფეხები. ახ. ქართ. II. ქნარი კუთხ. (ქიზ.) ხელოსნ. კვერის ბრტყელი მხარე, რასაც სცემენ რკინას გასაბრტყელებლად და გასაწევად. ◊ ქნარის გაწევა ფეხსაცმლის შეკერვისა და გადაბრუნების შემდეგ საძირის ზედმეტი ნაწილების შემოჭრა და ცერის ფრჩხილის გასმა და გამოსწორება. დიალექტ. ქნარს გაუწევთ კარანიჩით და ცერის ფჩხილს შამოუსვამთ (ქიზ. მრეწ. III, I, 31). როცა წუღა კალაპოტში გაიჭიმება, კიდეს შემოსჭრიან საძირეზე. ამას ქვია „ქნარის გაწევა“ (გურ. მრეწ. III, I, 254).

საშ. ქართ. I. ქობინი «ტორანტორო» ესთ. 1, 6 – ილ. აბულ. ქობინი ძვ. კარვისა, ეტლის კამარისა და მისთანათა თავზე დაგებული მოოქრული ბურთი (საბა). კარვები მრავლად მოჩანდა. ერთ მათგანზე ქობინიც იყო ოქროსი და ცეცხლის ალზე ისე ბრწყინავდა, როგორც სხივი (მიხ. მრევლ.). ახ. ქართ. II. ქობინი ქობინო 1. სარეცხის სასრესი ძელაკი, – საჯანდრავი, ტაბოცი;საზეპელი. ახლა მეცა მკითხეთ-და! ისე დაბეჟილი ვარ, თითქო დაბახანაში ქობინებით უტყეპიათო! (ა. ცაგარ.). 2. კუთხ. (ქიზ) კრამიტის მოსაჭრელი ყალიბი. საშ. ქართ. III. ქობინი მც. – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ქოლა ქულა ანუ ბარტყი, საზოგადოდ შვილი. თქვა: მოვკლევდი უსაცილოდ, თუ ყმა იყოს ჩემი ქოლა (თეიმურაზ, I, 48 26, 4). შდრ. დიალექტ. ქოლე (ლათ. köle) მონა. მემრე ქოლეებად დაყიდა თამარ დოდოფალმა ისინი (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). იხ. აგრეთვე (აჭარ. ნიჟ.).საშ. ქართ. II. ქოლა მოლა. ყმად წაუვიდნენ ისასა, იქმნენ მამადის ქოლანი (დ. გურ. 84, 153, 4).

ძვ. ქართ. I. ქორი ზედა სახლი, ზედა სართული: „გიჩუენოს თქუენ ქორი დაგებული, დიდი“ (ლ. 22, 12). „აღიყვანეს იგი ქორსა მას ზედა“ (საქ. მოც. 9, 39). „შევიდა ქორსა მას და დაიძინა“ (O, IV, მფ. 4, 11). „სარკუმელნი მისნი იყვნეს განღებულ ქორსა მას მისსა წინაშე იერუსალჱმსა“ (O, დან. 6, 10). ქორი ეზო: „და მსხდომარე იყვნეს რაჲ უკუე ქორსა ზედა სამღდელოჲსას“ (ფლავ. 11, 5, 4). ქორები ზაკქოჲსაჲ ხაზინა, საჭურჭლე. „მისცა… სახე. ქორებისა მის ზაკქოჲსა მისისაჲ“ (M, I, ნშტ. 28, 11). საშ. ქართ. ქორი ძვ. სახლზედ სახლი აგებული (საბა). − სართული. იყვნეს შუიდნი ქორნი ქალთანი (ამირან. 257, 8). ახ. ქართ., დიალექტ. ქორი საბძელი (თივის, ჩალის შესანახავი ნაგებობა). კაცსა ქორი შუუდგამს მაღარაში, ხედავ?! (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ქორი საბძელი: ქორებ ავავსებთ თივით (ბაზგ.), „ქორი აჯა, მერეგსაც ვეტყვით, საბძელსაც“ (ჩაქ., შავშ.). ქორი თივის შესანახი ნაგებობა. ამა ქორ ვეტყვით, თივას ვინახავთ (იმერხ. ფაღ., ცინც.). საერთო ქართულისათვის აღდგენილია *ქორ- ფუძე (ფენრიხი, სარჯველაძე;ჩუხუა 2000-2003).ძვ. ქართ. II. ქორი ფრინვ. accipiter: „დადგის ქორი, განიპყრნის ფრთენი თჳსნი და შეუძრველად დგან“ (M, იობ. 39, 26). „პოვა ქორი, მოწყლული და გაგლეჯილი არწივისაგან“ (ქ. ცხ. 174, 9). საშ. ქართ. შეჯდა, ქორნი მოუტივნა (ვეფხ. 367, 3). მან ისწავლა ცხენოსნობა… მოტევება ქორისა და შავარდნისა (შჰნ. II, 2853, 1). მან ბედმაღალმა ქორმა რა ნახა, შემოუტევა, ჴელმწიფის ქორს წამოასწრა, კაკაბი აიტაცა და წაიღო (ქილ. 262, 9). მოიყვანეს სანადირო ასი ავაზა, ასი თეთრი ქორი (ამირან. 124, 9). ბებერმან ხეზედა კაპოეტი ქორი ნახა (ნ. ციც. 448, 235, 1). რა მივიდით, მოვისვენით ვით ქორი ჯდის სახიზარსა (არჩ. 439, 567, 4). ლეონ… ჯუმბერს ხელთ ქორი შეუსვა (საბა 28, 14). ათასი ბედაური ქორი და ქუდიანი ფრინველი ჯდა სულ ოქროს თურებზედა (რუსუდ. 262, 9). ახ. ქართ. ქორი [Accipiter gentilis] 1. მტაცებელი ფრინველი ქორისებრთა ოჯახისა;აქვს გრძელი და ბასრი ბრჭყალები, მოკლე და კაუჭა ნისკარტი;იკვებება უმეტესად ფრინველებით. ქორო, ბევრისა მდევარო, ბევრჯერ დარჩები მშიერი (ხალხ.). ქორმა წიწილა წაიღო, იძახდა წიავ-წიავს!“ (ვაჟა). || ფიგურ. მუცელს აქორებ-ქორია, აღორებ-ღორიაო (ანდაზა). თეთრი ქორი შავარდენი. ვით თეთრმან ქორმან დურეჯი დანაბოს, იყო თნებასა (შჰნ. III, 783, 3). (საინტერესოდ ხსნის ხევსურულში დადასტურებულ გამოთქმას „თეთრი მთის ქორ“-ს მ. ჩიქოვანი: „შამამეხვია ქაჯთ ლაშქარი თეთრსა მთის ქორს თერგვაულსა“ (ქართ. ხალხ. პოეზია, 1972). თეთრი დამოუკიდებელი ცალფა ეპითეტია, რომელიც აღნიშნავს ნათელს, წმინდას, სპეტაკს, პატიოსანს. „მთის ქორი“ გადმოსცემს სწრაფს, მარდს, უშიშარს, გამჭრიახს, შორს მხედავს. მაშასადამე „მთის ქორი“ წყვილეული ეპითეტის მეორე წევრია კაი ყმის თვისების აღსანიშნავად. თუ ყველა შესაძლებლობას გავითვალისწინებთ და იმასაც მივიღებთ მხედველობაში, როგორც ამჟამად ესმით საძიებელი ტაეპის მნიშვნელობა კისტნელ ხევსურებს, მაშინ „თეთრი მთის ქორი თერგვაული“ მიახლოებით იქნება: შორსმჭვრეტელი, შორსმხედველი, წმინდა თერგვაული (ჩიქოვანი 1972). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ქორ არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე). საშ. ქართ., დიალექტ. III. ქორი 1. საუბ. ბრმა (დ. ჩუბ.). − ქორი (თ. kör) ბრმა, უსინათლო. ცხუარი ღამეში ქორია, ვერ ხედავს (აჭარ. ნოღ. VII, 38). ერთი ქორი დედეი იარებოდა თხუელათ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). ქორი ბრუციანი, დაბრმავებული საქონელია. კელი რაიმე მიზეზით დაკოჭლებულ საქონელზე ითქმის (ზ.-აჭარ. კობერ. 132). ქორი ბრმა, უსინათლო, მეტსახელიცაა მამაკაცისა, სიკეთე დაუნახავი, ძუნწი ადამიანის ეპითეტია (დიალექტ. 660). საშ., ქართ. IV. ქორი (გამოსაღები). ქორი დაადვა კახის უბნის მთისა და ბარის ნახევარი, ქორი თუ საგლეხე, …კი დევ ზოგი მიწები და ხოდაბუნები უფიცრათ სახლთხუცესს დარჩა (სამ. IV, 248, 17). დიალექტ. V. ქორი მეომრის ეპითეტია (თუშ. უთურგ.). შდრ. „ქორრი მცველთა ჯგუფი, ამალა“ (IV, მფ. 11, 19).

საშ. ქართ. I. ქორო საჯდომელი გოდორი- საბა. ქორის საჯდომი გოდორი. საქორე გოდორი. ჴელძარი – საბა. შდრ. I. ქორი. ახ. ქართ. II. ქორო (ბერძ. choros), მომღერალთა გუნდი, თაეტრალური წარმოდგენის ერთ-ერთი მთავარი მონაწილე ძველ ბერძნულ თეატრში (მუს. ლექსიკ.). შდრ. ხორო.ქორო [ბულგ. < ძვ-ბერძ. ფერხულში ვცეკვავ] ძველებური ცეკვა. დიალექტ. ქორო გამოიყენება წინავითარების გამომხატველ წინადადებაში „შენ არ აფრიალებდი ზეით, ქორო მამაშენი ეძებდა რაცხას?! სა წეიღე მერე?!“ „ქორო შენ გიყვარს, იმისანე საჭმელია“;„ქორო იქინე იყო, ე, იგია მისი რძალი“ (საჩინ. შარაშ.). შდრ. ქერე (არაბ.) ერთხელ.

ძვ., საშ. ქართ. I. ქოქი (აქოქ Cab) ძვ. «ეკალი ჩირგვიანი» (საბა).ქოქი ეკლიანი ჯოხი ან ტოტი: „კაცმან თუ კაცსა შესცოდოს, წერილ არს, რაჲთა სცენ მას ოცდაცხრამეტი ქოქითა“ (ანან. ებრ. 197, 20). „ქოქით იგუემებოდა გონებაჲ მისი“ (th. – 11, 96v). „მეორეჱ სცემდეს ქოქითა“ (მ. ცხ. 304, 17). წკეპლა, შოლტი: „კაცმან თუ კაცსა შესცოდოს… სცენ მას ოცდაცხრამეტი ქოქითა“ (ნიკოდიმ. 7, 17). ზან. ქორქი ეკლიანი ჩირგვი (მეგრ. ქობ.). შდრ. აქოქი, აქუქი «ეკალი». rhamnus cathartica: „დათრგუნეს აქოქი (აქუქი), რომელ არს ეკალი“ (M, II ნშტ. 25, 18). ს. ქართვ. *ქოქ – „ცარიელი, ფუღურო“ > ქართ. ქოქ-ი || ქოქ-ო: ზან. ქოქ-ა: სვან. ქოქ. (ჩუხუა 2000-2003). საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. II. ქოქი ფესვი, ძირი მცენარისა (მოხ. ღუდ.). ყანაში სიმინდი ქოქებ ვასუფთებდი (თ. ქ.). მისი ქოქი იჭმება, გაფხიკავ, სკვანტლას ქოქი (მაჭ.). მიწა დაქანებულა და გამოჩენილა ქოქები“ (ტ.). (ჩვენ. ფუტკ.).ქოქი ძირი. კისრის ქოქში წავვლე;მუხას დაუწყო ქოქიანათ ამოგდება (ჯავახ. მარტ.). ქოქი ძირი, ფესვი. თესლ-ტომითურთ სულ წარმწყმინდა, ძირით, ქოქით ამამაგდო (დ. გურამ. 299, 8, 2). „მოვნახეთ ჩუენა ყუელაზე პირველათ ჩუენი ქოქები“ (ჰ., ჩვენ. ფუტკ.).შდრ. ქოქი (kök) (თურქ.) ფესვი, ძირი, მოდგმა, გვარი. ქართული ქოქი (რუხაძე 1988, 149). წყევ. ქოქი გაწყდეს (გაწყდა, ამოაგდო ღმერთმა) წყევ. ვისიმე გვარი, ჯიში, ჯილაგი გაწყდეს, ამოვარდეს. „აი, ამოაგდო ღმერთმა ავი კაცის ქოქი“ (ილია). „თქვენი ქოქი გაწყდა, თქვენი!“ (ა. ცაგარ.). [ვაჭრები] ატყუებენ საწყალ ხალხს, გაწყდეს იმათი ქოქიო (ი. დავით.). ასევე ქოქი წყევლის მნიშვნელობით დასტურდება: (ფშ., გუდ., მთ., მოჴ. – ა. შან., ვ. ბერ., აჭარ. ნიჟ., ჩვენ. ფუტკ., ჯავახ. ზედგ., მოხ. ღუდ., გურ. ჟღ., ქიზ. მენთ., ინგ. იმნ.). საშ. ქართ. III. ქოქი მდოგვი. თარაცა ამასა ჰქვიან და ქოქიცა. ქოქის ფურცელი (ქანან. 442, 11). შდრ. Kuk (სპ.) ღორის ქადა, სალათა.

საშ., ახ. ქართ. I. ქოში ძვ. „ვაციკი, წლის ბოტი“ (საბა.). (რამინი) კლდესა შიგან ქოშისაებრ აღმა-ჩაღმა რბოდა (ვისრ. 152, 3). ქოშიკი იგივეა, რაც ქოში, ვაციკი – საბა. ქოშიკი (სომხ.) ვაციკი, წლის ბოტი – დ. ჩუბ . ზან. ქოში (მეგრ. ელ.). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. ქოში ქუსლიანი ფოსტლები – დ. ჩუბ. მერე მივიდნენ მექოშეებთან, იხილეს ყოველი დუქანი, სავსე ქოშით და მაშიით (ი. ბაგრატ. 489, 19). ახ. ქართ., დიალექტ. ქოში მაღალქუსლიანი, ჭვინტიანი ფეხსაცმელი, უპირატესად საშინაო (საზამთრო);საპირე მხოლოდ თათზე აქვს. [ოთარაანთ ქვრივი] გადმოცდა ქვეშაგებიდან, წაჰყო ქოშებში ფეხი (ილია). ვინ არ იცნობს ბაბაჯანას, იმის ქოშებს, ძველს და ჯღანას? (ი. გრიშ.). დიალექტ. იხ. აგრეთვე: ქოში (ქიზ. მენთ., ინგ. ღამბ., შ. კახ. III, I, 51, ლეჩხ, III, I, 234).სვან. ქოშ ქოში (თოფ., ქალდ.).

ახ. ქართ., დიალექტ. I. ქოშა (მოხევ.) ტარიანი ხის ჯამი. ბოლოს, ჩამოურიგეს ქოშებით წვენიც, ის აუცილებელი საჭმელი ყველა მდიდარი და ღარიბი მთის კაცისა (ა. ყაზბ.). ქოშა ქაფქირი, საწვნე (მთ. კაიშ). ქოშაი გრძელტარიანი ხის მოზრდილი ღრმა კოვზი. ქოშაით წუენს ვასხამთკე ქობჩიგით ბაკნებზე (მოხ. ქავთ.). კოში ქოშა ქაფქირი, საწვნე (მთ. კაიშ). შდრ. ქაშიკ (თურქ.) კოვზი. დიალექტ. II. ქოშა სახლის კუთხე გარედან (ჯავახ. მარტირ.) ქოშა (სპ.) ორივე კედლის შეერთების გარე კუთხე. ქოში(ს) ქვა, კედლის კუთხის ქვა, რომელიც სპეციალურად ირჩევა (ჯავახ. ბერ.). შდრ. ქოშე (სპ. köše) კუთხე ორ კედელს შორის. ქოშე-ბოჯაღი ქოშე-ქვა (აჭარ. ნიჟ.). ქოშე // ქოშა (თ.) მივდა ქოსა ერთ ქოშაში, ბიჭმაც მევორე ქოშაში და დეიძინეს (ბ. ფ., II, 57;გურგენიძე 1973, 30).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ქოჩი ძვ. შებარდული ხე, მაყვლის ბარდი (საბა). „პოვეს ნინო ქოჩსა მას ქუეშე მაყულისასა“ (ქ. ცხ. 99, 13). საშ. ქართ. ქოჩი ხე ქოჩი ბრწამლისა. შემდგომად წმიდამან პოვა გარე ზღუდისა ქოჩი ბრწამლისა ერთი (ქ. ცხ. 80, 9). მეფე მივიდა ქოჩსა მას წინაშე ნინოსა (ქ. ცხ. IV, 86, 20). პოვა ქოჩი ერთი (არჩ. ცხ. I94, 8). ახ. ქართ. II. ქოჩი: (ხევს.) ქუჩად მოსული ერთგვარი ბალახი. ცელაიც კარგად უჭრიდა, ქოჩებიც ძირით დასწმინდა («დიალ.»).*ქოჩ- // ქუჩ- არქეტიპი აღდგენილია სიტყვებისათვის ქოჩი „ბუჩქი“, ქუჩ-ქუჩი (საბა). „ერთ ძირზედ მრავლად აღყვავებული“ ქოჩს შეიკრავს, მოქუჩება „თავის მოყრა“ და სხვა მსგავს სიტყვებისათვის (კელაურაძე 2013).ქოჩი ქუჩი. „ცხვრის წივანა, წივანა“ (ა. მაყ.). ცელნი მავლესნათ, ნამქვისლარო, ქოჩები-ღ შავაწითებივათო (ეთნ. III, 22, 2). მავალ და მამიხარიან, – ყანა მიდგა ქოჩივითა (ხევს. პოეზ. 624, 5). [ბადა] შიმშილის დაღონებული ქოჩთა ძოვს მაღლის მთისათა (ალ. ოჩ. 25, 3, ხევს. ჭინჭ.). შდრ. (თ.) კოჩ ოტუ ბალახი. ახ. ქართ. III. ქოჩი (ოსმ.) ელი, ქოჩად მავალი ხალხი. ქოჩი (თ. კოჩ[მექ]) ქოჩად მავალნი „ფრინველები სხვა ქვეყნებიდან ქოჩად მავალნი არიან (გრ. ყიფშ.). ◊ ქოჩს შეიკრავს კუთხ. (ქართლ.) თავს მოიყრის, შექუჩდება, მოგროვდება (ხალხ.). [ოქრო] ჩამოვიდა საყდართან, სადაც ხალხს ისევ ქოჩი შეეკრა (ა. ერ. -ხოშტ.). ქოჩი ქუჩება შეგროვება, თავმოყრა – ქეგლ. დიალექტ. ქოჩი თევზი ჯგუფად, გუნდად მცურავი თევზი ქვირითის დაყრის პერიოდში. „იმას ძაღლი არ დაყეფდა, იარებოდა ვითა ქოჩი“ (პ. უმიკ.). ქოჩი 1. შექოჩებული, შეურჩევლად შეკრებილი: ხალხი, ჯარი. ასევემანამ ქემალისტების ჯარი შემოვიდოდა, აქვე ჩვენი თათრების ქოჩი იყო, რო გვესეოდა. დღეობაზე დიდ-პატარის, ქალ-კაცის ქოჩი მოგვესია., ერთ ადგილზე ხომ ვერ გაჩერდებიან მაი ჰემშილები, ქოჩი ხალხია“ (აჭარ. ნიჟ.).ქოჩ უნდა მომდინარეობდეს სპარსული სიტყვიდან [kūč] (ბართაია 2010).ქოჩი: „ხალხი რო შეგროვდება იყვიან: ქოჩის ხალხი შეგროვდაო“ (თნ.;დვალ., ღოლოვ.) „თათრები რო მოდიან, მაგათ ვეტყვით: „თათრის ქოჩი მოდისო“ (ფარცხ., ქართლ. მენთ.). შდრ. ქოჩარი მომთაბარე, ქოჩი ქვეითი. ყელა ქოჩარი და სიცხისაგან დამწვარნი, ტყესა და კლდესა შიგან გაზდილნი, ერთსა წამსა ძირითურთ აღმოვფქვრით (შჰნ. II. 592, 27). ქნჩ, ქოჩ 1. ბუდნა 2 გროვა, ქოჩ-ქოჩდ გროვა-გროვად (სვან. თოფ. ქალდ.). საშ. ქართ. ქოჩი კურტანი სახედართა კოკების შთასადებელად – დ. ჩუბ. ბარგი-ბარხანა, საქონებელი მსხვილ-წვრილმანი ერთად. წავიდა და თავისი ქოჩიც წაიღო, რაღას მოვა (ჯავახ. ზედგ.). ქოჩი ბარგი (საოჯახო ნივთები, ავეჯი) მთაში წავედით, ქოჩი დაუდეთ (ჯავახ. ბერ.). შდრ. (თურქ.) ქეჩე.დიალექტ. IV. ქოჩი გადალეული, გაულესავი, დაბლაგვებული იარაღი /უფრო ცული/ (ფშ. ხორნ.). დიალექტ. V. ქოჩი ბატკანი (უმიკაშვილი, I, 174). ქოჩობა თხათა ხურაობის დრო. იცია, ირაობასა ქოჩობაც თანა მოჰყვება (არჩ. 247, 321, 1). ქოჩ (თ.) ცხვარიVI. ქოჩი ხბოს მოსახმობი ზახილი (ვ. ბერ. ქეეჩო) (საჩინ. შარაშ.). ქოჩიე ბოჩოლა, ხბოს მოფერებითი სახელი – მე პაწა ქოჩიე მყავს (რაცხ. გურ.). ზან. ქოჩი! ხბოს მოსახმობი, ხბოს საალერსო. ქოჩია ახალდაბადებული ხბო (მეგრ. ქობ.). სვან. ქოჩი საქონლის, უფრო ხბოების გასადენი ძახილი (სვან. ლიპარტ.). VII. ქოჩი დუდუკის ჰანგი, როცა პატარძლი წამოსაყვანად მიდიან – ი. გრიშ.

ძვ., საშ. ქართ. I. ქსენო, ქსენონი სასნეულო სახლი – დ. ჩუბ. „მივლენედ… ქსენონთა და აბანოებსა უძლურთა და გლახთასა და იღუწიედ მათ (მ. ცხ. 322r).ეკლესიათა, ქსენონთა მაშენებელი (ქ. ცხ. IV, 163, 5). და თმისა საბლითა გამზიდველი, ქსენონთა შინა მიჰყვანდა (ქილ. 876, 13). ახ. ქართ. ქსენონი [ბერძ. xenon] – 1. საავადმყოფოებში: სპეციალურად გამოყოფილი სადგომი, სადაც იღებენ დასაწვენ ავადმყოფებს და ანაწილებენ პალატებში. 2. (მოძვ.) საავადმყოფო. თვით მიქელაც… უკურნებელი… სენით დაავადებული, სადღაც მიყრუებული მონასტრის ქსენონში წევს (შ. დად.). ზღვის პირად, მთის ძირში, ქსენონი არსებობდა (ნ. ლორთქ.). ახ. ქართ. (ტერმ.) II. ქსენონი (ბერძნ. xenos) უცხო – ქიმიური ელემენტი, ჰელიუმის ჯგუფის გაზი;იყენებენ ელექტროტექნიკაში.

საშ. ქართ. I. ქუზა (სპ. ქუზა, resp. (ქოზა) თიხის ქოთანი. დანაყე… ჭიქისა ჭურჭელსა ანუ ქუზასა (ქანან. 93, 31). ყოვლი სურნელი სხვადასხვა რიგის გულაბდნებით, ქუზებით, კოლოფებითა თავ-თავის რიგით ასე ჩამოვიდის და ავიდის, რომ ვერა შევიტყევით რა (რუსუდ. 218, 34). ქუზა (სპ.) კატრის ხიდამ გამოთლილ ბარდაღს ქუზას ვეტყვით;უწინ ახისხიდამ (ახალციხიდან) გადმოქონდნენ, – ხის ტოლჩა (აჭარ. ნიჟ.). ზან. ქვეზა თიხის პატარა ჭურჭელი (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ქუზა (კახ., ალგეთ.) პატარა უხეირო ნაგებობა ღორისა და მისთ. შესამწყვდევად – ქეგლ. ქუზა პატარა უხეირო ნაგებობა (ქიზ. მენთ.). შდრ. ქუზანა ძვ. «საცეხველი» (დ. ჩუბ.). ქზ საბატკნე (ინგ. როსტ.). შდრ. სპ. ქაზ ქოხი .

საშ. ქართ. I. ქულა ქორის ბარტყი. რა ჭავჭავნი ბარტყთა დაფრენდენ, უმზირდენ იგი მიმინონი და სრულობით დასტაციან და მათთა ქულათა მით ზრდიდიან (ქილ. 323, 12). ქულა „ფრინვლის ბღარტი“ (ლ. ლეონ., ხევს. ჭინჭ.). ქულა წიწილი ახალგამოჩეკილი წიწილა ჯერ კიდევ კვერცხის ბუმბულით. „ქულა წიწილები მყავს, ერთი სამოცი იქნება“ (იმერ. გაჩ.). ქულა პაწია წიწილებია, ახლად გამოჩეკილი (შომახეთი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ქულა-ქულა! ინდაურების დასაძახებელი (ზედუბანი ზ.-იმერ. ძოწ.). ახ. ქართ. ქულა 1. გაპენტილი ბანბის ფთილა. სავსე ქვევრზე ბამბის ქულასაც არ დაახლიანო (ანდაზა). „სახლში ერთი თეთრი ბამბის ქულა მეგულებოდა“ (თ. რაზიკ.). || ფიგურ. „სავდრო ხომ არ არის ის ღრუბლის ქულა, მთის მწვერვალი რომ დაუფრავს! (ვ. ბარნ.). 2. ახლადგამოჩეკილი, ნაზბუმბულიანი წიწილა, ბარტყი. საბუდარს გვერდები ცოტა მაღალი ჰქონდა და მათზედ ასვლა და გადმოსვლა ჩვენი ქულა წიწილებისაგან დიდს უნარს ითხოვდ (ი. გოგებ.). [მოლაღური] ართობდა ბუდეში მსხდომარე ქულა ბარტყებს (ს. მგალობ.). || ძვ. ბაზთა მართვე (საბა). შდრ. I. ქოლა. ქულა მატყლის მეორე გაჩეჩვით მიღებული ნართი (მთ. კაიშ., იმერ. გაჩ., ფშ. ხორნ., აჭარ. ნოღ., ჯავახ. ზედგ., ქიზ. მრეწ. II, II, 19, იქვე,ზ. რაჭა 191, ქიზ. მენთ., ჯავახ. ზედგ.). ქულა 1. მოქსოვილი ან ბარხატისაგან შეკერილი მრგვალი პატარა ქუდი (მოხუცები ხმარობენ). 2. ჯადოსნური ქუდი, უჩინ-მაჩინის ქუდი (ჯავახ. მარტ.). ქულა ქულა (მატყლისა, ბამბისა) (სვან. თოფ., ქალდ.).საშ. ქართ. II. ქულა, ხულა ქულბაგი – დ. ჩუბ. იხ. I. ქულბაქი.ახ. ქართ. III. ქულა სპორ. მოგების აღმნიშვნელი სათვალავი ერთეული სპორტულ თამაშში, შჯიბრებაში.

ახ. ქართ. I. ქულაჯა [თურქ. ქულაჯ «ბეწვი»] მამაკაცის ზედა სამოსელი, ძვირფასი ქსოვილისა, ბეწვმოვლებული. ეგ ქულაჯა გაიხადე, ეს თექა ჩაიცვი შენა! (ხალხ.). მოზარნიშული სატევრის ტარი ქართულ ქულაჯის კალთაზე ბრწყინავს (ი. ნონეშ.). || ფიგურ. თაგუნამ დაიწკიპა, დაიჭიმა ყელის ძაფები, შეებრძოლა ღვინოს და გადაჰკრა, დაცალა, ხოლო ხავერდის ქულაჯაზე გადაესხა ცოტაოდენი ღვინო (ვაჟა).ქულაჯა (სპ.) ქეჩის წამოსასხამი (ფერეიდ. ჩხუბ.).დიალექტ. II. ქულაჯა (ჩიქ.) (სპ.) ბამბის თესლი არი, ნუშისავით, მაგრამ პატარა (დაშქ., ფერეიდ. ჩხუბ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ქულბაქი ძვ. «ბაზარი» (საბა);«ბაზრის დუქნები» (დ. ჩუბ.). იბერიელები [მცხეთას] ქულბაქებითა და ფორუმებით ამკობდნენ (გ. ქიქ.). შდრ. ქულბაგი დუქანი: „ხუარბლის ვაჭართა დაჰჴშნეს კარნი ქულბაგთა მათთანი და განაძნელეს იფქლი გლახაკთათჳს“ (მ. სწ. 64, 13). საანალიზო ლექსიკური ერთეული ქართულში შემოსულია საშუალო სპარსულიდან (რამიშვილი 2008, 372).დიალექტ. II. ქულბაქი (იმერ.) ქურა (ვ. ბერ.). ქულბაჲ დიდი ქურა (ინგ. მ. ჯან.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ქურა ბრძმედი – ნ. ჩუბ. იარაღნი ოქრომჭედლისა… ქურა, საბერველი, ბუთი, მანგანა…ჯანდარა …გა ზი (კალმას. II, 524, ქვ. 8).ქურა (არაბ.) 1. საბერვლიანი სამჭედლო კერა ლითონის გასახურებელ-გასალხობელი. მჭედელი… დაყრის ქურას ნახშირსა, გააღუვებს, გამოსჭედს ბეჭედსა“ (ა. ყაზბ.). || თიხის ჭურჭლის, აგურ-კრამიტის… გამოსაწვავი ნაგებობა. ქურას აქვს თაღი ანუ შეშის შესაკეთებელი («შიშინამრეწვ.»). || ბრძმედის ქვემო ნაწილი. || ფიგურ. გაჩაღებულსა სულის ქურაზე ახალს გრძნობასა დ აზრს ჭედდა (ვაჟა). 2. მოწყობილობა ცეცხლის გასაჩაღებლად ან რაიმე სხვა სახით სიმხურვალის მისაღებად. ელექტრობის ქურა. – გაზის ქურა. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. ნავთქურა. დიალექტ. ქურა ჭურჭლის გამოსაწვავი საგზებელი. განიყოფება ორად: ძირის ქურად და მაღლა ქურად (ქიზ. მენთ.). ქურაჲ იხ. ქულბაჲ (ალიბეგ.) გარეთ ცეცხლის დასანთები ადგილი (ინგ. როსტ.). შდრ. II. ქულბაქი. საშ., ქართ. დიალექტ. II. ქურა ურქო ცხვარი – დ. ჩუბ. ქურა: (ქართლ.) დაბადებით პატარა ყურებიანი თხა (გ. შატბ.). ქურა ცხვარი, თხა: უყურო ან ძლიერ მოკლე ყურება (ჯავახ. ზედგ., მარტ.). ქურა ურქო ცხვარი. სამოცსა ქურას მოგართმევ, იმაზე მცირე რა არის! (ქართლ. გაჩ.). საშ. ქართ. III. ქურა რასხი, წაბლის ფერი ცხენი – დ. ჩუბ.ქურაი ცხენი (ბავშვის ენით, მოფერებით). ჩუენი ქურაი დაკარქულა, რაფერ დემეწუა, იცი! (თ. ქ.) (ჩვენ. ფუტკ.).დიალექტებში შემდეგი სახით გვხვდება ქვირია (გ.-კახ. სახლთხ.).ქირაი (მოხ. ქავთ.). ქურიკაჲ (მესხ. ფეიქრ.). ქურუა (ფერეიდ. ჩხუბ. 337).ქურანი / ქურანა «წაბლის ფერი ცხენი» (საბა). წითელ ქურანზე ვიჯექი, ლურჯა მარქაფად მეჭირა (ხალხ.). ბღაჭიაშვილს ნუ დაენახვები, ნურც დაანახვებ შენს ქურანს ცხენსა (ილია). ქუსლამოკრული ქურანი მიქროდა ნიავქარული (გ. ლეონ.). ქურნა (ხევს. ჭინჭ.). ქურანა (ქიზ. მენთ.). ქრან, ქურან [აზ. ქრნ] (ინგ. ღამბ.). ს.-ქართვ. *ქირ-ან- „ცხენი, კვიცი“ (ჩუხუა 2000-2003). დიალექტ. IV. ქრაჲ [აზ. დიალ. ქურა] ჟოლო. ქრაჲ წითელი, მაყოვლს მინგავს (ჰგავს) ინგ. ღამბ.). მცენ. ისხამს მაყვლისნაირ ნაყოფს, მოწითალო ფერისაა (ინგ. როსტ.). ქურბერწა ხიფხოლა, რომელიც ღეროს (ჭიმას) არ იკეთებს. იცი ვითა ქურბერწა ხიფხოლა დავთხარე? – ერთ ქუდ ავავს (ხევს. ჭინჭ.).

ძვ., საშ. ქართ. I. ქურუმი კერპების მსახური, მოგვი. „სადა უკუმევდეს საკუმეველსა ქურუმნი“ (O, IV, მფ. 23, 8). „დაადგინნა თავის თჳსისა ქურუმნი მაღალთანი და კერპთანი“ (M, II, ნშტ. 11, 15). „ჰმსახურებდეს ქურუმნი იგი“ (ფლპ. მოც. 4, 26). „უკუეთუმცა არა ქურუმნი იგი და გრძნეულნი უმეცარ ქმნულ იყვნეს ჩუენებასა მას ნაბუქოდონოსორისსა“ (გრ. ნოს. კაც. აგებ. 173, 12). „და ქურუმნიცა იგი ბაგინთანი შეძრწუნებულ არიან მათგან“ (აპოკრ. 6, 4). იპყრნა ქურუმნი კერპთანი (არჩ. ცხ. I, 65, 18). ახ. ქართ. ქურუმი 1. წარმართულ რელიგიაში – კულტის მსახური, რომელიც ასრულებდა მსხვერპლის შეწირვის რიტუალს, – მოგვი. „გრიგოლ განმანათლებელმა ყველა საკერპოები დაანგრია და მეფემ ქურუმებს გაქრისტიანება უბრძანა“ (ივ. ჯავახ.). || ფიგურ. „ბნელეთის ქურუმო, განვედ!“ (ვაჟა). 2. გადატ. ვინც თავდადებით ემსახურება მეცნიერებას, ხელოვნებასა და მისთ. „შენ გაიზრდები იმ ბრწყინვალე ქურუმად, რომელიც ავა ხელთუქმნელის პოეზიის სამსხვერპლოზედ“ (ეკ. გაბ.);„მსახიობი ათასჯერ უფრო დიდ შთაბეჭდილებას ახდენს, ვიდრე სხვა ხელოვნების ქურუმი“ (ნ. ლორთქ.). ქურუმი გადატ. ვინც თავდადებით ემსახურება რაიმე საქმეს. ერთი სიტყვით, ჭამპურა პურ-მარილის ქურუმი გახლდათ (გ. ლეონ.). დიალექტ. II. ქურუნი || ქურუმი – „გეჯა, როფი, ავაზანი, ამოღრმავებული დიდი ლოდი, ამოთლილი აუზი, წყაროებსა და დიდი ონკანთან, სასმელ წყლებთან დგას რამდენიმე, საქონელი სვამს წყალს, ზოგან ხისგან აკეთებენ“. დალევს თლათ იმ ქურუნს (ჯავახ. ბერ., მარტ., ზედგ.). შდრ. (თურქ.) Kuma. III. ქურუმი: (მეგრ., ჭან.) დაუცეხავი ღომი (არნ. ჩიქ.). შდრ. ქვრიმა, ქურიმა პირველი ღომი – საბა.აღდგენილია, ს.-ქართვ. *ქრიმ- მასალა შეაპირისპირა ი. ჯავახიშვილმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000).

საშ., ახ. ქართ. I. ქუში მოღუშული, გაბრაზებული. ვეფხი-ავაზა პირ-ქუშად ზის (ვეფხ. 1159, 2). მოქუშვა: მედგრად პირნი მოიქუშნა (ვეფხ. 579, 2). გამქუშავი: კუშტი, პირ-გამქუშავია (ვეფხ. 204, 1). ესე რამე ქუშად შესთუალა, წყრომით ცხენსა მათრახი ჰკრა და წავიდა (ვისრ. 201, 16). მხიარულნი იცინოდეს, არვინ იყო კაცი ქუშად (შჰნ. I, 1223, 4). ახ. ქართ. ქუში 1. მწყრალი, მოღუშული, პირქუში. არ შეექმნა დარბაზობა მას დღეს როსტანს გულგამწყრალსა;რა გათენდა, ქუში ადგა, ჰგავს თუ ადენს პირით ალსა (რუსთაველი). || ფიგურ. დილა გთენდა ქუში…, ფეხზე დადგა ერი (ა. აბაშ.). დიალექტ. მოღუშული, მრისხანე. თქვენ ჩვენად რამ ჩამოგყარნათ, არწივნო ქუშნო მთისანო? (ხევს. პოეზ. 486, ბ, 1) – ალ. ჭინჭ. საშ., ახ., დიალექტ. ქართ. II. ქუში 1. „ძველი ხველა“ (საბა). 2. ცხენის სასუნთქავ ორგანოთ სნეულება, – ხველა (შდრ. ქოშინი) – ქეგლ. ქუში ავადმყოფობაა: ხველა და ქოშინი ახასიათებს. რა ქუში დაგემართა, რო ახველებ? (რაჭ. კობახ.).სვან. ქიშ ცხენის ავადმყოფობა (თოფ., ქალდ.).ახ. ქართ., დიალექტ. III. ქუში ღრმა ძილი. ქუში გაუჯდათ ამ ვერანებს, ძილს მიეცნენ, აღარ იღვიძებენ (თამ.). რა ქუში შეეყარა? (ძეგ., ქართლ. ლექსიკ.). ◊ ძილქუში დააწვება საუბ. ღრმა ძილი შეიპყრობს, მაგრად დაეძინება. რა ძილქუში დაგაწვა, რა მოგივიდა? (ა. ყაზბ.). მალალო უკვე დაწოლილიყო… – დედაკაცო – შეეხმიანა გოდერძი – რა ძილქუში დაგაწვა (გ. ციც.). თუნდა გაეღვიძა, თუნდაც დასწოლოდა ძილქუში, არას ინაღვლიდა (ო. ჩხ.). ჩვენს მარანში წასვლითაც ეგრე ვიღლებით, ქუში დაგვაწვება ხოლმე (კ. კობ.). შდრ. (თურქ.) ქშ.საშ. ქართ. IV. ქუში ძვ. თვალელამი, მარღი – დ. ჩუბ. ქუში ელამი თვალი ქედქიცვია ქამულასა ქიმისაკენ ქონან ქუში (ბეს. 97, 8). შდრ. II. ქეში.დიალექტ. V. (ჴ.) ქუში 1. მთის წმინდა ბალახი, ქუჩი. ყანკიას გააქანებენ, ქუშს გააწითებს მთისასა (ხევს. თავისებ. 380, 32). [ხუტუნიშვილი] დილა რო კარში გამოვა, ქუშს გახენებდა მთისასა (ხევს. პოეზ. 587, 50) – ალ. ჭინჭ. ქუში ბალახი ერთგვარი. ბალახია ქუში, სუ დაბალია, არ არი კარქი, მყრალი (დად.). საცა ქუში არ იყო სუ წმინდა ბალახი მოიდა (დად. ქართლ. ლექსიკ.). შდრ. ქუშა, ქვიშა-ბალახი (მთ. კაიშ.). აგრეთვე: I. ქვიშნა. იხ. I. ქუში.

ახ. ქართ. I. ქუშიანი: ვისაც ქუში ახასიათებს. [რაზმელებს] არც… [ქალების] შეტევა აშინებდა და არც [მათი] ქუშიანი შუბლი აჩერებდა (მ. ჯავახ.). შდრ. I. ქუში.ახ. ქართ. II. ქუშიანი: რასაც ქუში სჭირს, – ქუშით დაავადებული. იხ. II. ქუში. [ტურიკოს] ქუშიანი ცხენივით ქაქანი აუვარდა და სუნთქვა თანდათან უძნელდებოდ (ი. ელეფთ.)

საშ. ქართ. I. ქუშტი სამკურნალო მცენარეა, იგივე ყუსტი. აიღე. . ლაქი და ქუშტი მწარე ამათგანი წონა ოთხ-ოთხისა დრამისა (ქანან. 66, 8). შდრ. ყუსტი: აიღე:… ყუსტი და ენდროი იგივე ლეფშურა (ქანან. 296, 36). ახ. ქართ. II. ქუშტი 1. იგივეა, რაც კუშტი. 2. კუთხ. (გურ.) ჯაშუში, მაბეზღარა. დამალული მტერი იგივეა, … რაც ქუშტი (ჭ. ლომთ.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ქუჩი თომი – დ. ჩუბ. I. ქუჩი მრავალწლოვანი ბალახი მარცვლოვანთა ოჯახისა. „შენთვის ვასუქე ირმები, ვაძოვე ლელი, ქუჩია?“ (ვაჟა). აგერ ქუჩი და კესანე, პაწაწკინტელა თეთრაო, უძლებსა ძლებენ უძლებთა, გულში ჩაჰკვრიან მთებსაო (ბაჩ.). დიალექტ. [ჯიხვები] ქუჩს სძოვენ თვირთვილიანსა, მიდიან წყნარის ბიჯითა (ხევს. პოეზ. 514, 6). [ლუხუმმა] სიმშილით დაღონებულმა ქუჩი მაძოვა მთისაო (ხევს. პოეზ. 91, 9). ასევე ქუჩი გამოიყოფა კომპოზიტებში: ქუჩმკრუვაი, ქუჩყრუაი ბოტ. პატარა ქუჩი, ზოგან ეძახიან ცხვრის წივანას (მოხ. ქავთ.). შდრ. IV. ქუში. ზან. (მეგრ.) ქუჩი ქუცი ბუჩქი (ქობ.). დიალექტ. გადატ. ქუჩი ჩალის, თივის ან ბალახის ფუნჯი, კონა. წამავიდავ ყარტის ქუჩივით ცეცხლიო-დ’ სადაც დევ-იყვავ, აიმაში გაეფშვნიტავ (ეთნ. კალენდ. 34, 564). სისხლს დააყენებენ ჯამში და ჩალის ქუჩით მოაპკურებენ მთელ სახლში და კარ-მიდამოში (ალ. ოჩ. კალენდ. 154, 35). შდრ. ქოჩი „ცხვრის წივანა, წივანა“ (ა. მაყ.). დიალექტ. II. ქუჩი თავშეხვეული კომბოსტოს ფოთლებს შორის დარჩენილი ღია ადგილი (ლოკოკინა) შიგ ქუჩში უძვრებოდა თავშეხვეულ სალათას და კომბოსტოს თავებს (ივ. ქეშიკ.). შდრ. (თურქ.) ბოტ. ქოჩან გული.დიალექტ. III. ქუჩი ჩიჩახვი ფრინველისა. ქუჩი მარტო ფრინველებს აქვთ: იხვსა, ბატსა, ქათამსა (კავთ.). ქუჩები გახეთქვაზე აქვთ და მაინც სახში მოიწევენ ეს ქათმები (კარალ.). ქათამს რო დაკლავ საჭმელს შეჭამს და ჩიჩახვი გაებერება, იტყვიან: ქუჩი გადმოუბრუნდაო (მესხ. ფეიქრ.). გაპუტავ, გატუსამ, ჯერ ქუჩი უნდა ამააცალო (ზ. ხანდ., ქართლ. ლექსიკ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ქუჩა [სპარს. ქუჩა]1. ქალაქებში (დაბებში) სახლების ორ მწკრივს შორის მოქცეული გზა. განიერი. ქუჩები ქვით არის წმინდად მოკირწყლული (ი. გოგებ.). გრიალებდა ქუჩაზე ეტლები (თ. რაზიკ.) 2. გადატ. ქუჩის მოსახლეობა, მცხოვრებნი. [მიხეილს] ეგონა, რომ სახლში მომხდარი ამბავი ქუჩამ უკვე იცოდა (ნ. ლომ.). დიალექტ. II. ქუჩა (სპ. ქუჩ) გროვა, შეკრება. ერთად, ერთიანად. მთელი გორი ქუჩად ცხოვრობს (მოხ. ქავთ.).შდრ. ქუჩება, თავმოყრა, შეგროვება ქუჩდება, მოგროვდება, იკრიბება. სახლიდან გამოდიან… ქალები და კაცები… ქუჩდებიან სახლის წინ და ლაპარაკობენ (ნ. ნაკაშ.). იხ. აგრეთვე: სხვადასხვა ზმნისწინიანი ქუჩ- ფუძიანი ზმნები (ხევს. ჭინჭ., თუშ. უთურგ., ქიზ. მენთ., ფერეიდ. ჩხუბ., ფშ. ცოც.).

საშ. ქართ. I. ქუჩულა ყვავთ დამათრობელი წამალი – საბა. ახ. ქართ. II. ქუჩულა ხევს. ერთმანეთზე მიყუდებული სამი ძნა. ქუჩალა ხევს. ქუჩად, გროვად დადგმული თივა, -ზვინი. ორკაპალა ქუჩალა ნამგლით მოთიბული თივის მომცრო ზვინი. [ნაჴენცლავ თივას] ერთად შეყრიან [შეაროვებენ] და „ქუჩალად“ ააგებენ „ქუჩალა“ – ბარში ნაჴენცლავი თივის პატარა ზვინები] (მ. ბალ. ნ. მაკალ. 31). თივას ქუჩალას ვხურავდი. „ნუ გაღვარდების ავდარი“ (ხევს. ჭინჭ.). შდრ. II. ქუჩა.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ღადარი წვრილი ნაკვერცხალი – საბა. ნუ ჩამაგდებ ყინვით ღადრად: დამფუფქავს ღადართა თუთქი (დ. გურამ. 113, 356). ღადარშიგან ჩაფლან და შეწვან (ქანან. 167, 16) ახ. ქართ. [დედას კვერი] ჩაუფლავს ღადარში და ესეც მოუთმენლად უცდის: როდის გამოცხვება ჩემი კვერიო? (აკაკი). დიალექტ. [ხარს] რქან-ხქონ განზე გაშლილნი, თვალნ უსხენ, როგორც ღადარი (ხევს. ჭინჭ.). ღადარი თ., ნაღვერდალი ფშ. ნაკვერცხალი. ღადარი ფშ. ცხელი ნაცარი – ა. შან. ღადრი მოხ., ღადრუმი ხ. ღადარი თ., ნარვერდალი ფშ. ნაკვერცხალი. „ღადრივით ღუის (მოხ.) – ა. შან. შდრ. ღადღადი „ძლიერი ნთება, ელვარება, კაშკაში, ბჟღვრიალი“, ღუდღუდი „წყნარად, უალოდ ნთება ცეცხლისა, ღუღუნი“, შდრ. ღად-, ღუდ- (ღადრი, ძვ. ქართ. ღუდება „ნელი ნთება“ (სანიკიძე 1976, 41). საშ., ახ. ქართ. II. ღადარი [არაბ. ღადდა*რ «მოღალატე», «მატყუარა»] ძვ. «კაცი დაუნდობელი» (საბა). ბოლოდ ჭირშია გაგაბას ღადართა ჴელოვნებითა! (ქილ. 745, 28). ღადრად ზმნს. დაუნდობლად. „ვითამც რამე სახარული საქმე მითხარ ვითა ადრად. მაგის მეტი რა ვინ მიყოს, თუ არ მომკლას მუხთლად, ღადრად! (ვეფხ. 757, 2). ნუ ჩამაგდებ ყინვით ღადრად (დ. გურამ. 113, 356, 2). შდრ. ღედდარი (არ. gaddar) მკაცრი, ტირანი, მხეცური ბუნების მქონე. „ჩუენი დედეი მეგემ ღედდარი კაცი იყო“ (ად.). (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ღადო (არაბ.) წყლის თამაში, ტალღა, მორევი. ზოგჯერ ღადომან გააგდო ნაპირსა, ვითა ძელია (შჰნ. I, 475, 2). თემთა შენობას დაარღვევს ნილოსის ღადოს ცემითა (ქილ. 445, 4). ღადო 1. «ზღვის ღელვის ნჩქრევა» (საბა), – ტალღა. [დიდვაჭარი] თვითონ ერთს ფიცარზედ შერჩა და ღადომ ნაპირს გააგდო (საბა). 2. გადატ. ტალღებად დაფენილი თმა, კულულები. მდიდარნი და ხშირნი თმანი ღადოდ გარდმოჰფენოდა მხრებზედ და აჩრდილებდნენ გულსა მისსა (გ. ერისთ.). [ქალის] შავი თმები დაშლილიყვნენ და სქელ ღადოებად გარდმოჰფენოდნენ ზურგზე (დ. ერისთ.). საშ., ახ. ქართ. II. ღადო სერი, ქედი გორათა – დ. ჩუბ.ღადოჲ მიუვალი, ქვაღორღიანი. სათესავი ყანაჲ და სათიბელი ქუეყანაჲ რაჲთურთ არა არს, არცა იქმნების ღირღოლოვანთა მათ ფიცხელთა მწუერვალთა მათ ღადოთაჲს (ხანძთ. 262, 38). ღადოთა მთათა შინა მაღალთა არს მკჳდრობაჲ მათი (იქვე 269, 18). ჴევნი, რომენი მოსდგმანან ღადოთა (ვახტანგ VI, 178, 10). ღადოჲ მიუვალი მთა. უჩინა (მას) … ჩრდილოთ საზღვარი ღადო (ქ. ცხ. I, სიმფ. 5,1). ახ. ქართ. ღადო 1. ოღრო-ჩოღრო, უსწორმასწორო ადგილი, კლდე-ღრე (შდრ. ღადაღუდა). თითქოს მთათ განეზრახოთო აავსონ ხევნი, ღადონი (ა. ფურც.). 2. კავკასიონის მთის ერთ-ერთი შტოს სახელი, – სამცხის მთები. ღადო მთის სახელი ეხლაც არის შემონახული…;ღადოდ, ანუ სამცხის მთებად იწოდებიან მთები აწყურიდან მოყოლებული წყალწითელის მთამდე… წინათ-კი, როგორც ჩანს, ღადოდ იწოდებოდა მთა ლიხთაგან მოყოლებული… არსიანამდე (ივ. ჯავახ.). შდრ. ღადირი ქედი გორაკათა წარზიდულიZA. ქედი გორაკ(ა)თაგან BCD. ღადა–ღუდა თუ პორინტალი და ღადო – საბა. ედემს ღადირად (ქ. ცხ. IV, 184, 21). ღადა-ღუდა (ადგილი, სავალი) ძნელად სასიარულო. ქვა-კლდიანი. „ისრეთ ღადაღუდაში მატარა, რო, მგონი იქ კაც ფეხიც არ დაედგა (ჯავახ. ზედგ.). აგრეთვე: (მოხ., გუდ., მთ., თ.) – ა. შან.ს.-ქართვ. *ღარდა „ხრამი“ ქართ. ღარდა „ხრამი“ ზან. (ლაზ.) ღრუდო, მეგრ. ღურდო „მოვარდნილი წყალისაგან ამოთხრილი ორმო“ (ჩუხუა 2017).

ძვ. ქართ. I. ღალაჲ ბეგარა, „საჴმარი“. „უნდა მას დატევებაჲ მრავალთა ღალათაჲ“ (მ. ცხ. 167, 11). „მისცემდა თითოეულსა ეკლესიასა ღალასა, რომელი კმა-ეყოფოდა“ (მ. ცხ. 167, 16). საშ. ქართ. ღალა არს რა აგარაკისა უფალი სხვისა ნამუშაკევსა ზედა თვისსა განწესებულსა სარგოსა აღიღებდეს“ – საბა.ღალა (არაბ.) ნაწილი მოსავლისა მამულის პატრონისადმი ბეგრად მისაცემი – დ. ჩუბ. ღალა რაოდენიმე ნაწილი მოსავალთა, მამულის პატრონისადმი ბეგარად მისაცემი, ვიეთნიმე უხმობენ ყალანად – ნ. ჩუბ. ახლავ უნდა რაც ღალის პური არის, უნდა გაუყო შუაზე და მისცე ამას თავისი წილი (სამ. VIII, 530, ქვ. 6). იმის ღალას ბატონიშვილი იორამ თავისთუის ააღებინებდეს (სამ. IV, 111). იმისი ღალა-კულუხი რაც რიგი არის, ეკლესიას უნდა მისცეს (სამ. VIII, 461, ქვ. 7). ახ. ქართ. ღალა [არაბ. ღალლათ] 1. ისტ. „ყანის ბეგარა“ (საბა). გადასახადი მიწის სარგებლობისათვის (უპირატესად იხდიდნენ ჭირნახულის ან ფულის სახით). ღალა არის ის სასყიდელი ანუ, უკეთ ვთქვათ, ის მიწის ქირა, რომელსაც მიწის მოქმედი იხდის მიწის პატრონის სასარგებლოდ (ილია). დიალექტ. [წინაშუადღეს] დასტურები წავლენ სოფელში ღალის მოსაკრეფად [არხოტის ჯვარის ყმები წელიწადში ერთ საწყავ ქერს აძლევენ ჯვარს. ამას ჰქვია ღალა]“ (ალ. ოჩ. კალენდ. 89, 6, 7) – ალ. ჭინჭ. ქართულში სიტყვის ღალა დამკვიდრების თარიღად ადრეული საუკუნეები უნდა მივიჩნიოთ, რადგან არაბების დაპყრობის შემდეგ, ქართველ გლეხობას დაეკისრა გადასახადი, ღალა, რაც სწორედ, საკვები პროდუქტის, მიწის ნაკვეთიდან მიღებულის გადახდას გულისხმობდა (იმედაძე 2014, 135). საშ. ქართ. დიალექტ. II. 1. ღალა ფქვილი (არ. ღალლა) „პურის ხორბალი ანუ ხვარბალი“. აქედან ღალა ფქვილი (ქანან.). შდრ. (თურქ.) გალლე-თავთავი, მოსავალი (პურის), შემოსავალი. 2. ღალა გამოსავალი, ბარაქა (მიწისა, ჭირნახულის და მით.) ცოცხალის თავით ვერ მივცემთ მტერს თავის მიწის ღალასა (ვაჟა). ნუმც დაშრეს ნამი ქართლის წყაროთა, ნუმც ქართლის მიწის ღალა რძიანი (გ. ლეონ.). ღალა არაბულად მარცვლეულის, ბოსტნეულის და სხვანაირ მოსავალს ჰნიშნავს. ეს სიტყვა სპარსულშიც არის შეთვისებული და ქართულშიც, მაგრამ ქართულად მას მნიშვნელობა ოდნავ შეეცვალა (ჯავახიშვილი V, 1986, 107). ახ. ქართ. დიალექტ. III. ღალა ნაწველი;წველის ბარაქიანობა და ცხიმიანობა. „ერთი ძროხა მომარგუნეს, იმასაც არ ჰქონდა ღალა“ (ხალხ.) [გულთამზეს] ხელთ იყო… ძროხების მოვლა- მოწველა, რძის ღალის გამოყენება (ვ. ბარნ.). ||ნაღები, ცხიმი. ღალით და კვერცხით ნაზუქის კეთება. დიალექტ. ღალა რძის სიმსუქნე, ცხიმიანობა (ჯავახ. ბერ.). ღალიანი ამბობენ ძროხაზე, რძეზე ღალიანიაო, ე. ი. ცხიმიანი, მსუყე ნაღებიანი რძე აქვსო. „თქვენი ძროხა ცოტას იწველის, მაგრა რძე ღალიანი აქ“ (ჯავახ. ბერ.). ღალაჲ რძის ცხიმიანობა. მეტაჸ მონა (ცუდი) ძროხა გამომადგ, წველით გონთ (კარგად იწველებ, მაგრ სუც კი ღალა არ აქვის (თუშ. ცოც.). ღალა აუდუღარი რძის ნაღები. „ღალას მივღბერავთ, მამრე საღალეჩი ჩავასხამთ (მოხ. ქავთ.). ღალა ნაღები რძისა (მთიულ. მაკალ.). შდრ. ღალა ლათ., ბერძნ. ღალ რძე.გადატ. ახ. ქართ. თაფლისათვის საჭირო ნექტარი, რასაც ფუტკარი წუწნის ყვავილებიდან. მთის ქართული, რუხი ფუტკარი უფრო შორს მიდის ღალის მოსატანად, ვიდრე სხვა რომელიმე ფუტკარი (რ. ერისთ.). თუ ფუტკარმა ღალის მიწურულებში იბარტყა, მაშინ ხშირათ გარბის ხოლმე ტყისაკენ, სადაც ღალიანობა იმ დროს უხვია (მესხ. მრეწ. IV, II, 25). ზან. ღალა ღალა, ქონება, ბარაქა, მარცვლეულის გადასახადი ძველ სამეგრელოში;სამფლობელო;წაღება, ტარება (მეგრ. ქობ.). დიალექტ. II. ღალა გლახა, მდარე. ერთი ცოტა ღალა იყო მეორე კარგი იყო (ზ.-იმერ. წერეთ.). ს.-ქართვ *ღალ- „გლახა“. სიტყვა დასტურდება მხოლოდ ქართულში, მაგრამ, სავარაუდოდ, ფუძესინდურ წარმომავლობას გულისხმობს;ვინაიდან სარწმუნო შესატყვისები უდასტურდება სინდურ ენებში (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. ღალვა სამკალი – საბა. შდრ. II. ღალა.საშ. ქართ. II. ღალვა დავღალავ, მოვჰქანცავ – დ. ჩუბ. ღალავს ღლის. უწინ ვერ მღალავდა მუშაობა და ამ ბოლოს კი ძალიან ვიღლები (ე. ნინოშ.). მწუხარება… მღალავდა, თეთქვავდა ჩემს ნერვებს (დ. კლდ.). ახ. ქართ. III. ღალვა (იმერ.) ცრუმორწ. სახელი ღალავს2 ზმნის მოქმედებისა, – თვალის კვრა, გათვალვა . ღალავ-ს2 ([შე]ღალა, [შე]უღალავს) კუთხ. (იმერ.) ცრუმორწ. გრდმ. თითქოს ავი თვალით ზიანს აყენებს, თვალს ჰკრავს, – გათვალავს – ქეგლ. ღალა’ა (არაბ.) – შეცდომა, შეცოდვა, არასწორობა, მცდარობა, დაბნეულობა.

საშ., ახ. ქართ. I. ღარი მილი: „ღჳძლისაგან გამოვლენ ორნი განსადინელნი, მიმსგავსებულნი ღარსა“ (გრ. ნოს. -კაც. აგებ. 226, 23). ღარი გრძელი ხე შუა ამოჭრილი გასადინელად წყალთა – დ. ჩუბ. ღარი 1. სითხის ღია სადინარი ხისა (ან ლითონისა). ამ თელისათვისვე აეყარათ ქერქი [მწყემსებს] და დაედოთ წყაროსთვის ღარად (ვაჟა). 2. გრძელი ჩაღრმავება რამეზე. შვილდს უფრო ძლიერი ლარი აუბა [მახარემ], ღარი გაუკეთა ისრისთვის (შ. არაგვ.). 3. ანატ. სახის ხაზი, – ნაოჭი. ივდითის სახეს… უკვე ღარებიც აჩნდა (მ. გარიყ.). || ფიგურ. სისხლმან და ცრემლმან გარევით ღაწვი ქმნის ღარად და ღარად (რუსთაველი). დიალექტ. ღარი, ღარაი 1. წისქვილის ნაწილი – ნაველა. „ჴიმირას აქ ბატარაი ღარაი, რაზედაც მიკრობილია სარეკელაი. 2. ჩაღრმავებული ზოლი სიგრძისად ცივ იარაღზე. „ხმალი ვისი სჯობს ხმლებჩია, ღუდუშაურის სამღარი“ (ხალხ. მაკალ. 277, 96;მოხ. ქავთ.). აღდგენილია: *ღარ- ქართ. ღარ- ძირს კანონზომიერად შეესატყვისება მეგრ. ღორ- და სვან. ღრ;ღარი-ღურა „ხევ-ხუვი“ (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990);შდრ. ღარა კნინ. (ხევს. ჭინჭ.). ღარიანი – (ქართლ. ლექსიკ.). ღარიანა (ფშ. ხორნ.). საშ. ქართ. II. ღარი რაღაც წამალი. მხურვალი წამალია მორიელის ნაკბენის, და შარდის შეკვრის ანუ ურემიის წინააღმდეგ;კარგია აგრეთვე გაფსკვნილი ძარღვის გასახსნელად. ღარი მხურვალია და მორიალის ნაკბენს უშველის (ქანან. 468, 18). ვფიქრობთ, რომ ღარ (არაბ. თურქ.). დაფნა.

საშ. ქართ. I. ღარიბი უცხო ქვეყანაში მყოფი, მწირი, ყარიბი. უთხრა, თუ: „ძმანო, ვარ ვინმე ღარიბი უადგილოსა (ვეფხ. 212, 1). მუნამდის ქუეყანათაში განვიარები ღარიბად, ვირე მოაბადის ადგილი უმოაბადისოდ დარჩებოდეს (ვისრ. 127, 23)მათ ეგრე მითხრეს, ვითა: „ძმაო, არა თურე იცი, მით რომე ღარიბი და შორიელი კაცი ხარ (ამირან. 391, 2). ვინცა მნახის, დამიძახიან: ვინ ხარ უცხო ღარიბი? (რუსუდ. 22, 4). დაახლოებით XIV საუკუნიდან მონაცვლეობს ღარიბი /ყარიბი ფორმები. ღარიბი უცხო. მესაჭამადეთ ზააქს ჰყავს, ღარიბი არის შორადო (შჰნ. III, 434, 2). შდრ. ყარიბი [არაბ. ღარი*ბ «უცხო»] 1. ძვ. უცხოობაში მყოფი, გადახვეწილი;უთვისტომო. უცხო თემის ყარიბ მთქმელსა რად აღმიგზენ სიყვარული? (ილია). [გლეხი] უნდა წავიდეს უცხოეთს, იქ შეეთვისოს ყარიბად (აკაკი). 2. გადატ. უპატრონო, საცოდავი, საწყალი, ღარიბი. კაცი გამოჩნდა უცხო რამ, ჩამოგლეჯ-ჩამოწეწილი, ერთი ყარიბი, უშნო რამ (ვაჟა). ქვრივი და ყარიბი თავი ვის უნდა დაუგირავო? (რ. ერისთ.). საშ. ქართ. II. ღარიბი (გადატ.) იშვიათი, უბადლო. გამოჩნდა მთვარე ნათლითა გარე შუქ-მონავანითა, ფარდაგსა შიგან მჯდომარე შესამოსლითა მწვანითა, საკრძალავი და ღარიბი, უცხოპირად და ტანითა (რუსთაველი). საუცხოო მეტად ძვირფასი. მეფემან გასცნა მრავალნი თვალნი, ღარიბად ქებულნი (ვეფხ. 368, 3). თვალ-მარგალიტი ღარიბი უძღვნა ოქროსა გობითა (ვეფხ. 1385, 4). ახ. ქართ. III. ღარიბი [არაბ. ღარი*ბ] 1. მცირე ქონების პატრონი, მცირე შემოსავლის მქონე, – ხელმოკლე;უქონელი (საპირისპ. მდიდარი). მდიდარს უთხრეს, მშვიდობაში და ღარიბს უთხრეს, ვინ მოგცაო (ანდაზა). 2. იგივეა, რაც ღარიბული. ღარიბი, უბრალო სადილის შემდეგ გამოვეთხოვე მოხუცს (ნ. ლორთქ.). || უბრალო, მოურთავი, გაუწყობელი. სოფელ დიცურის პატარა, ღარიბ ეკლესიაში წირვა გათავდა (ნ. ლომ.). 3. ცოტას მქონე, ცოტას შემცველი. ზამთარში ტყე და მინდორი… სულდგმულით ძლიერ ღარიბი არის (ი. გოგებ.). 4. მწირი, უღალო. 5. სიღრმეს, ძალასმოკლებული, განუვითარებელი, სუსტი. [მოთხრობა] შინაარსით ღარიბია (ი. გოგებ.). „საწყალი, საცოდავი, ღარიბი, უქონელი“ მნიშვნელობები მოგვიანო პერიოდს განეკუთვნება და იგი ოსმალური ენის გავლენას უნდა მივაწეროთ. ოსმ. garîb საბას მიერ განმარტებული ღარიბი (გარეშე წერილში სწერია, უცხოს(ა) ჰქვიან), სწორედ, არაბული /Òar×b – დან მომდინარე, უშუალოდ არაბულიდან დამკვიდრებული ლექსემაა ქართულში, სადაც სრულ ფონეტიკურ თუ სემანტიკურ დამთხვევასთანაა ადგილი (იმედაძე 2014, 137).

ახ. ქართ. I. ღიმი იგივეა, რაც ღიმილი. ცოცხალი მაგის ღიმს ვერ ვეღირსე, ვკვდები და მაგისი ცრემლი ზედ დამდის (ილია). [დედოფალს] პირზე ღიმი მოუვიდა (ნ. ლორთქ.). [ბალღს] ტუჩებზე ღიმი უკრთის (რ. მარგ.).ღიმება, ღიმობა „კაცი ბრძენი მდუმრიად იღიმობნ“ (Ath.-17, 289v).ახ. ქართ. II. ღიმი [Chaerophyllum bulbosum] ორწლოვანი მცენარე ქოლგოსანთა ოჯახისა;იჭმება.;გვხვდება მეტწილად მთიანეთში. ჯავახეთისა ხილია ატოლი და ღიმია (ხალხ.). დიალექტ. ღიმა (ქართლ. ფშ.) იგივეა, რაც ღიმი. ვეფხვებს უთელავ ტერფებით ბრტყელი ფოთლები ღიმისა (ვაჟა). „ღიმა – ბალახსა ჰქვია: ღობის ძირებში და ხილიანში მოდის…, ადოყდება ხოლმე საამურადა“ («დიალ.»)ზან. (მეგრ.) ღიმა ღიმი (ერთგვარი ბალახი) (მეგრ. ქობ.).

ძვ. ქართ. I. ღონე ხერხი, საცთური, ხრიკი, საშუალება, გამოსავალი: „დაიცევ სული ჩემი ღონეთაგან ეშმაკისათა“ (გ˜ი 260v). „რომლითა ღონითა შევიდეთ მონასტერსა მას?“ (ლიმ. 133, 4). ახ. ქართ. ღონე 1. ცოცხალი ორგანიზმის ფიზიკური მოქმედების უნარი, კუნთების მოქმედების ძალა, ენერგია. ხერხი სჯობია ღონესა, თუ კაცი მოიგონებსაო (ანდაზა). მუხლებში ღონემ გისუსტა, თმაში გერევა ჭაღარა!? (აკაკი). || აქტიური მოქმედების ფიზიკური ან სულიერი შესაძლებლობა, უნარი. მრავალგვარი ღონე და მიდრეკილება ადამიანისა (ილია). 2. ხერხი, ღონისძიება, საშუალება, გზა, გამოსავალი. კურდღელს მეტი ღონე არა ჰქონდა, უნდა თავდაღმა დაშვებულიყო (ი. გოგებ.). დიალექტ. II. ღონე სასროლი ბადის ქვედა კიდეზე შემოკეცილი ნაწილი, რომელშიც თევზი ებმება, – საღონე. რამდენათ ღონეს ვშორდებით, თვლები დიდდება. ღონეს აქ ბჟირი თვლები, რო თებზი არ გამოვიდეს. ღონის შემდექ თანდათან დიდება თვლები (შროშა, ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. ღონა (თევზ.) სომხურია, ქართულად ღორჯო ჰქვიან – საბა. ღვანა ღორჯო – საბა. ამ სიტყვებისაგან იწარმოება: 1. საღონე, საღონავი ბადის ქვედა კიდეზე შემოკეცილი ნაწილი, რომელშიც თევზი ებმება. «საღონეში თევზის ჩაძრომა» («შინამრეწვ.»). ვისაც გასაშლელი ანუ სასროლი ბადე ჰქონდა, ორიოდე საათში გულს იჯერებდა ბადის საღონავში გაბმული კალმახების ფართხალით («ლიტ. გაზეთი»). 2. საღვანავი ბადის ქვედა კიდე, რომელშიც თევზი მოყვება ხოლმე (გურ. შარაშ.). გვხვდება ზმნური ფორმაც: ღვანაობს ღვანაზე (ღონაზე) თევზაობს (ვარ.) (ქართლ. ლექსიკ.).

ძვ. ქართ. I. ღრუბელი წყალთა მიწათა ჰაერისა ორთქლისა მიერ შეიქმნებიან (საბა).„ღრუბელმან ნათლისამან დააგრილა მათ“ (მთ. 17, 5). „ჴმაჲ იყო ღრუბლით გამო“ (მრ. 9, 7). „აღვიდე ზედა ღრუბელთა“ (I, ეს. 14, 14). „წყალობაჲ თქუენი, ვითარცა ღრუბელი განთიადისაჲ“ (O, ოვსე, 6, 4). უღრუბლოჲ: „ცას ვხედავთ, ძმანო, განრთხმულსა, შიშუელსა და უღრუბლოსა“ (ბას. კეს. სწავლ. 110, 23).დასტურდება ღრუბელ-ფუძისაგან ნაწარმოები ფონეტიკურად ცვლილი ზმნური ფორმაც. „მოღრუბება მოღრუბლება. რაჟამს მოვაღრუბო მე ქუეყანასა ზედა“ (Sin=37, 93v).ახ. ქართ. ღრუბელი 1. წყლის შესქელებული ორთქლი, ჰაერში დაგროვილი. ცაზე გეყო მაგდენი მუქარა, ღრუბელო, გარდიყარეო (ვაჟა). სეტყვის ღრუბელი ადვილისაცნობია: იმას ააქვს თეთრი ან ყომრალიფერი (ი. გოგებ.). ცას ღრუბელი დაეყარა თეთრი, როგორც ყაჭი (გ. ლეონ.). || ფიგურ. წარსულის ბუნდოვან ღრუბლებში ჩემს წინაშე ჩვენი სახლი იხატება (ქ. ბაქრ. თარგმ.). 2. გადატ. მჭმუნვარება, სევდა, ნაღველი. გავიბუტე, მაგრამ თინათინის ერთი შემოხედვა საკმაო იყო, რომ ის ჩემი ღრუბელი გაეფანტა (აკაკი). ). 3. გადატ. ჰაერში დაგროვებული სქელი მასა (მაგ. კვამლისა, მტვრისა დ ამისთ.). ყავრის სახურავიდან უზარმაზარი კვამლის ღრუბლებიგ ამოდიოდა (დ. ერისთ.). აქა-იქ ბოლის ღრუბელი მოჩანდა (მ. ჯავახ.). თავზე ნაღმების დადგა ღრუბელი (გ. აბაშ.).აგრეთვე: დიალექტ. ღურბელი: იმერული, გურული, ჯავახური, თუშური, ხევსურული, ფშაური, ჩვენებურების ქართული… 1. ღრუბელი, ღურბელ (ğurbel) სიტყვასიტყვით „ცისშვილი“ (მარი, 1935, 178). 2. ა. არაბული ღრუბელ სიტყვაში გურული, მთის დიალექტებისა და ქართველური ენების მონაცემების მიხედვით აღადგენს ღუბ-ძირ ს და დასაშვებად მიაჩნია მისი დაკავშირება ღუპ- ზმნურ ძირთან (არაბული 1997, 42).3. მ. ჩუხუას მიერ აღდგენილია ს.-ქართვ. *ღრუბ-არქეტიპი (ჩუხუა 2017). ჩვენი აზრით ღრუბელი < ღურბელისაგან მეტათეზისის გზით. ღურბელი კი მიმღეობაა. -ელ სუფიქსი. ღურ- ფუძე;ბაგისმიერი, ხშული ბ განვითარებულია. ღურ-ფუძე იგივე უნდა იყოს რაც „სითხის დაღვრის, დაქცევის, დათხევის, „დაპკურების“ აღმნიშვნელ ზმნათა ფუძე. შდრ. გარდაიქცევის იგი (სარწყული) და დაიღურების (მ. ცხ. 145v). ძვ. ქართ. II. ღრუბელი „ღრუბელი ესე არს გასაჴოცელი ღრუბელი, არის რამე ზღვათა შინა მცირე ცხო(ვ)ელი, იგი შეიქმს თვისად ბუდედ და ქვათა მოაბამს ზღვის კიდეთა, ვითარცა მხავსთა“ (საბა).ღრუბელი ზღჳსაი ზღვის ცხოველი: „ღრუბელი ზღჳსაჲ, რომელი იპოხების და იზარდების ზღუასა შინა დიდად ნოტიობისაგან და არა აღიძრვის“ (გრ. ნოს. კაც. აგებ. 234, 4). ღრუბელი ზღჳსაჲ ქართული სახელწოდება σπόγγος // σφόγγος და ლათინური spongia -ს სახელია ცნობილი ზღვის ცხოველისა (რუს. губка). ე ს სახელწოდება ამ ცხოველს უნდა მიეღო ცის ღრუბლის ანალოგიით (ქერქაძე 1974, 189). ღრუბლის-გუარი ძუალი: „ცხავის გუარი... და ღრუბლის-გუარი ძუალი, ვითარცა იგი ითქუა, რათა უზომობასა შინა ჰაერისა რომელობით შეცვალებისასა არარაჲ თავის შორისსა ტჳნსა ევნებოდის იჩქითად სულისა მუნ შთაჭრისაგან“ (ბუნ. კაც. 122, 19). ი. ქერქაძე შენიშნავს, ღრუბლის-გუარი ძუალი იგივეა, რაც ცხავის-გუარი ძუალი და ითმოჲს-გუარი ძუალი. ითმოს საცრის აღმნიშვნელი ბერძნული სიტყვაა. ό ήϑμός საცერიცა და ცხავიც ბადის მსგავსი ნასვრეტებიანი (უჯრედებიანი) საგანია. ე. ი. ღრუბლის გუარი ძუალი ნიშნავს ზღვის ღრუბლის მსგავსად დასვრეტილ ძვლის ფირფიტას (ქერქაძე 1974, 189).ღრუბელი: „მოიღო ღრუბელი და აღავსო ძმრითა და დაადგა ლერწამი და ასუმიდა მას“ (მთ. 27, 48). ახ. ქართ. ღრუბელი 1. უდაბლესი მრავალუჯრედიანი ზღვის ცხოველი. 2. ამ ცხოველის ზოგიერთი სახეობის რბილი ფოროვანი ჩონჩხი, რომელიც კარგად ისრუტავს სითხეს და იხმარება დასაბანად ან რისამე გასარეცხად თუ გასაწმენდად. როგორ ამოაქვთ მუშებს ღრუბელი ზღვის ძირიდან? (ი. გოგებ.). ღრუბელი კარგად შლის… დაფაზე დაწერილსა (ი. გოგებ.). [დედა] წყალს… ათბობდა, ღრუბელს ჟღინთავდა და… იბანდა (დ. სულ.). // რეზინის ფოროვანი ნაკეთობა, რომელიც ბუნებრივ ღრუბელს მიაგავს;ხმარობენ დასაბანად (რისამე გასარეცხად ან საწმენდად).

საშ., ახ. ქართ. I. ღუდუდი წითლად ამომჯდარი ფოლაქი მწერთ კბენისაგან, რომელიც მალე განჰქრების – დ. ჩუბ. ღუღუდი ხუწუწი – დ. ჩუბ. ღუდუდი არაბ. მრ. რიცხვი ღუდად-სიმსივნეთაგანი, ბუბონი ან კოპი. მხ. რ. ღუდდა (ქანან.) – იუსტ. აბულაძე.ღუდუდი კანზე ამობურცული წამოწითლებული მუწუკების, მეჭეჭების მსგავსი ხორკლები. ტყემალი მოვკრიფე და ხელებზე სულ ღუდუდები გამიჩნდა, გეგონება რამეს უკბენიაო («დიალ.»). დიალექტ. ღუდუდ-ღუდუდი გადმააყარა დაფოთლა, ფოთლებივით წითლად გამოყარა. ჭინჭრის ციება ჲქონდა და ტანზე სულ ღუდუდ-ღუდუდი გადმააყარა (აკ. მოხ. ქავთ.). დიალექტ. II. ღუდუდი მოუმწიფებელი (დასაპურებელი) ხორბლის, ქერის… თავთავი. სთველზე გონჯი ავდრები გაინიჟა და ღუდუდი ყანაღა მოვმკე (მოხ. ღუდ.). ჩდილ ადგილჩი ჯეჯილი ვერ იზრდება, ჩალა ვერ გამადის, ყანა ღუდუდი რჩება („შინამრეწვ.“, მოხ. ქავთ.).დიალექტ. III. ღუდუდი // ჰუდუდი (თ. ჰუდუტ(დუ) საზღვარი: „ღუდუდზე ჩვენ კაცი დიგვიჭირეს იქა“(მაჩხ., შავშ.). საშ. ქართ. IV. ღუდუდი ვარვარება, ვლაპლაპებ, კეთილად ვანთივარ (ცეცხლი) – დ. ჩუბ. ღუდება ნელად ვანთებ – დ. ჩუბ.ღუდ-უდ < ღუდ-ღუდ შდრ. ღუდღუდი- კაშკაშა, წითელი ფერის გამოცემა ქეგლ (ერთელიშვილი 1980, 163).

საშ. ქართ. I. ღუდღუდი იხ. I. ღუდუდი. სხვა ძუძუს ტკივილი რომე გამაგრდეს და გაუსივდეს და შიგან ღუდღუდი გამოჩნდეს თიასავითა გორვიდეს (ქანან. 163, 10). საშ. ახ. ქართ. II. ღუდღუდი ნელი ცეცხლის ჴმა და დუღილისა – საბა. ღმრთაების ღირსსა ღვარულად ღუდღუდი ღაწვი ღებულა (ვახტ. VI, 65, 28). ღუდღუდი წყნარად, უალოდ ნთება ცეცხლისა, ღუღუნი. ცეცხლის ღუდღუდმა… ქეთევანსაც ფიქრები გაუღვიძა (ეკ. გაბ.). || კაშკაშა წითელი ფერის გამოცემა. შდრ. IV. ღუდუდი.

საშ. ქართ., დიალექტ. I. ყაბი (არაბ. kap) სინი ფლავისა – დ. ჩუბ. ყაბა 1. ხის ჭურჭელია, 200 კილომდე ტევადობისა, ხის ხელიანი სარქველი აქვს, ჰერმენტულად იხურება. ყაბაში ინახავენ პურის მარცვალს (ჩხირაული). 2. განსაზღვრული სივრცე, ადგილი რაიმეთი დასაკავებლად, რისამე მოსათავსებლად. დანებლული ნიგოზი ბევრ ყაბას არ დეიკავეფს (ბოსლევი). ერთი კილო ბამბაც მეტ ყაბას დეიკავეფს, ვიდრე ერთი კილო ტყვია (ტაბაკინი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ყაბ (აზ. გაბ). ჭურჭელი (ჯამი, ქვაბი, ლანგარი, სინი და მისთ.). ერ ყაბ ფლავ;ერ ყაბ ჰალვაჲ;ნაცრი ყაბ ნაცრის ჩასაყრელად ქილისა თუ სხვა რაიმე ჭურჭლის გატეხილი ძირი (ინგ. ღამბ.). ყაბა (ლეჩხ. გურ.) მსუბუქი ტვირთი (ბამბა, მატყლი, თამბაქო, თივა, ცარიელი ქვევრი, კოკა, კასრი, …) რბილია, ფართო ადგილს იჭერს. ხარები არ დეიღლებიან, ურემზე ყაბა ტვირთი აწყვია (ლეჩხ. ალავ. 2;გურ. შარაშ.). ყაბა შიგნიდან ფუღურო, გარედან გაბერილი, გაფუებული (მაგ. ბამბა და სხვ.). ამბობენ: რა ყაბა საქონელი გაქვსო, ვითომ ალაგს დიდს იჭერს, შიგ კი არაფერი ყრიაო საკუთ. დიდი, უშნო, უფასური, ვულგარული – ი. გრიშ. ყაბად წასვლა დიდი ადგილის დაჭერა მსუბუქი რამის მიერ. ბამბა სუმბუქია, მაგრამ ყაბად მიდის; თივა ყაბად ყაბად წავიდა და ურემზ სხვა ვეღარაფერი დაუდეთ (ქიზ. მენთ.) შდრ. ყაბი (თურქ. kap) 1. ჭურჭელი;2. ბუდე, ბალითა, ფუტლარი. „ცომი ყაბში შიგან ეიბერვის“ (იმ.). „იტზე გავჰყარეთ ყაბები“ (იმ.). „ყაბები მონარეცხელაი აჭამა“ (სტ., ჩვენ. ფუტკ.;ჯავახ. ზედგ.). II. ყაბა დრო, ხანგრძლიობა, სიგრძის საზომი. შდრ. ოც წელიწადს კაი ყაბა აქ (იმერ. ქავთ.).დიალექტ. III. ყაბა (თ. კაბა) მსხვილი უხეში, მდარე, ტლანქი, გაუთლელი, გაუსალაშინებელი, გაუჩორკნავი. ყაბა საქონელი, მსხვილფეხა საქონელი (აჭარ. ნიჟ.). „ნენეი ყაბა, სამსე ქალი იყო“ (სტ.). ძალიან ყაბა ლაპარიკი იცის (ინ. ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. ყაბზი [არაბ. კაბზ] «ხელწერილი ხელშეუვალად პატრონობისა» (დ. ჩუბ.). ყაბზი მამცეს, რომ თქვენ ყოველთვინ თავი არ გაწყინოს (სამ. VII, 46). დემეტრე შენის ძმის ბათილამის ყაბზი ჰქონდა (სამ. IV, 686, 20). საშ., ქართ. დიალექტ. II. ყაბზი [არაბ. სპარს. kabz «შეკვრა»] მწვავე ტკივილი, ნაწლავის სპაზმა. იგივეა, რაც ყაბზობა. ყაბზი… სევდისაგან იყოს (იად. 416, 17). „ყაბზი გახდა ჩუენი ნენეი“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ყაბზად ყოფნა კუჭშეკრულობა. ერთი კვირაა ბავშვი ყაბზად არი (ჯავახ. ზედგ.).

ყადარი, ყადრი (არაბ.) ღირებულება, ფასი – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. I. ყადარი [არაბ. კადარ «ღირებულება»] საფერი, საკადრისი, ტოლი, ღირსი (შდრ. ყადრი). «დაწყნარდი, ბიჭო! სხვა მონახე დარი ყადარი (ვ. ბარნ.).შდრ. ყადარ იმდენი, ამდენი (ჩვენ. ფუტკ.).დიალექტ. II. ყადარი ხე, რომელსაც სიდამპლე შეეპრა. დაყადრება (რაჭ. კობახ.). შდრ. I. ყანდი.

საშ., ქართ. I. ყადაღა (არაბ.) აღკრძალვა, აკვეთა, დაშლა – დ. ჩუბ. იასაულს ყადაღა უყავ (სამ. VIII, 88). და უკეთუ გაპარებული ბაჟისაგან საქონელი დაიჭიროს, ანუ ყადაღა – ნაქნარი დაიჭიროს მებაჟემან, მსგავსად ქურდისა შვიდეულად გარდაეხადოს, და უმეტეს, ოდეს არს ყადაღა გატანა სანოვაგისა (სამ. ბატ. დავ. 157, ქვ. 2). ახ. ქართ. ყადაღა: [თურქ. კადაღ «აკრძალვა»] ხელისუფლების ან სასამართლო ორგანოების მიერ კერძო პირის ან ორგანიზაციის კუთვნილი ქონების მიმოქცევა-გამოყენების აღკვეთა. ◊ ყადაღას დაადებს კრძალავს, უკრძალავს მიმოქცევას. მირიანს კარზე მიადგა სასამართლოს ბოქაული ხოსროს ვალის ასანაზღაურებლად, მის ქონებას ყადაღა დაადვა (რ. გვეტ.). ◊ ყადაღას ხსნის (ახსნის, მოხსნის) ყადაღადადებულ ქონებას ათავისუფლებს, ნებას რთავს თავისუფალი მიმოქცევა-გამოყენებისას. ირლანდიაში სამაიორატო მამულებს ყადაღა ახსნეს (ილია). დიალექტ. ყადაღა1. საქონლის ნახვის საზღაური (ჯავახ. ბერ.). 2. ყადაღა ზედმეტის გადახდევინება, ზარალის ანაზღაურება (ჯავახ. ზედგ.). ყადაღა 3. მთ., მოხ., პირობა, ხელშეკრულობა. ყადაღა ქნეს, პირი არ გატყდებაო;მთ. ყადაღა დაჰკრესო (მოხ.) – ა. შან. ახ. ქართ. II. ყადაღა [თურქ. kadal «ნალი»] (ფშ.) დიდი ლურსმანი. კლდის შუა წელში გაიხსნა ლოდები და გადმოეყუდა ის, ვინაც დაატყვევა მონადირე და ყადაღებით დააკერა დედამიწას, რომ ეცქირნა ქალისათვის და დამწვარიყო, დადაგულიყო (ვაჟა). დიალექტ. ყადაღაის ლურსმარი მაქვ, დაკვრ ვიცი რკინაითა (ხევს. ჭინჭ.).

ახ. ქართ. I. ყავალი [თურქ. კავალ «თოფის ლულა»] კუთხ. (გურ.) უშაშხანო, საჩიტე თოფი (გ. შარაშ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ყავალი (ჯავახ.) სალამურს ნიშნავს. მეცხვარე-მენახირეებს შეუსევიათ ცხვარ- ძროხა ახლად ამწვანებულ გორაკებზე და ყავალის (სალამურის) საამო სტვენა მოისმის (ვ. კოპტონ.). ეს სიტყვა საიათნოვასაც აქვს. „დოულ ყავალისათვინა“ – ი. გრიშ. ყავალი (თურქ. კავალ) ჩასაბერი საკრავი, სალამურის მსგავსი, ოღონდ სალამურზე უფრო გრძელი (აჭარ. ნიჟ., ჯავახ. ზედგ.);ყავალი სალამური. ჩობანსა ყავალი აქ ენცუღი (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).ყავალ აზ. (გავალ დაირა) ზურნა ყავალ უკრავს ქალ გამააყონელ მუყანს შდრ. აქვე ნაღრა-ყავალ იგივეა, რაც ნაღრა-ზურნაჲ (ინგ. ღამბ.).ყავალი თურქულში ორივე ზემოაღნიშნული მნიშვნელობით გვხვდება. სავარაუდოდ, ეს სიტყვა სხვადასხვა დროს უნდა ესესხა ქართულ ენას.

საშ. ქართ. I. ყავლი დრო პაემანი – დ. ჩუბ. ყავლი განსაზღვრული დრო, ვადა. ჴელმწიფესა წინაშე ამისი პირი და ყავლი აიღოთ (შჰნ. III, 526, 5). ბატონს ვაამო, ჩავაგდო ახლა ყავლი და წერობა (არჩ. 508, 25, 3). ახ. ქართ. ყავლი [არაბ. კავლ «პირობა»] განსაზღვრული, დათქმული, დაწესებული დრო რისამე პირობებისა, – ვადა. ახლა ყავლი გამივიდა, ციხეში აღარ ვიქნები (ვაჟა). || ფიგურ. ისევ ისე დგას ციხე გმირული, თუმცა ყავლი აქვს გათავებული (გ. ლეონ.). დიალექტ. ყავლი ვადა;მოჯამაგირეობის ვადა. „ყავლი გასვლამდე შენთან ვიყავი, ერთხელაც არ წავსულვარ სახლში“;აქედან: ყავლობა მოჯამაგირობის ერთი ციკლი. „სამი ყავლობა გავათავე ყოჩაანთაჲ და ისინი ჩემი მომდურავნი არა ყოფილან“ (ქიზ. მენთ.). მაგრაინებს დიდი ხანია ყავლი გაუვიდა, ეხლა ვინ დაგიჯერამს. მაგამ დაკარქა ყავლი, ახლა სხვა რამიებს აქთ ყავლი (ჯავახ. ზედგ.)ყავლს გაათავებ მშვიდობით, შინ მახოლ უეჭველია (ხევს. 446, 11). 2. შეღავათი, შემსუბუქება მდგომარეობისა (ავადმყოფობის დროს და მისთ.) იხ. აგრეთვე პირყავლ არ უვარგ, უპირყავლო, ყავლად ექნების, ყავლს დაადებს (ხევს. ჭინჭ.)საშ. ქართ. II. ყავლი ძვ. (ოსმ.) «ჩალმა თავმწვეტი» (დ. ჩუბ.).

საშ. ქართ. I. ყაზახი თურქული ტომი. მის დროს ქურდი, ყაზახი და მეკობრენი დაწყნარებით იყუნიან (ამირან. 709, Ⴀ სქ). ყოველი იცნანა ვაჟკაცად და ყაზახად (ი. ბაგრატ. 461, 2). როგორც რომ ერთმან ყაზახმან მე მაშინ მამიარაო (დ. გურამ. 132,473,1). აქათ ესენი მოვიდენ, ხისიყს მოუხდეს ყაზახნი (არჩ. 397, 1008, 1). თითოეულ მათგანს თან ახლდა ყაზახთა რაზმი (ალ. ჭავჭ. 92, 18 ). ყაზახში სფანვერდი – ხან იჯდა (ი. ბარათ. 198, ქვ. 71).ყაზახი – მხარე ისტორიულ ქვემო ქართლში, მდინარე აღსთაფის ქვემო წელზე (ახლანდელი აზერბაიჯანი, ყაზახის რაიონის ტერიტორია) („ვიკიპედია“).ყაზახში ჩემი ორი კომბლი კაცი გახლავს, ბარატში ნარგებია (სამ. VIII. 725, 1).ახ. ქართ. II. ყაზახი ყაზახები, ყაზახეთის მკვიდრი მოსახლეობა. ახ. ქართ. III. ყაზახი კაზაკი. ორმოცდაათიოდე პლასტუნი და იმდენივე ცხენოსანი ყაზახი სოფელში შემოვიდა (ლ. ქიაჩ.). კარებში გამოჩნდა რამდენიმე შეიარაღებული ყაზახი (ა. ყაზბ.).(შდრ. კაზაკი [თურქ. ყაზაყ რუს. ენის მეშვ] 1. ისტ. და რევოლუციამდ. იმ თავისუფალი ახალშენების მოსახლე, რომლებსაც ძველ რუსეთში (მე-16–18 საუკუნეებში) ქმნიდნენ მოსკოვის სახელმწიფოს განაპირა ადგილებში მემამულეებისაგან გამოქცეული მრავალრიცხოვანი ყმები. 2. ძველი, ისტორიული კაზაკების შთამომავალი ან მათგან ჩამოყალიბებული სამხედრო ნაწილების ჯარისკაცი. ყუბანის კაზაკები. – დონის კაზაკთა დივიზია – გაიღო კარი და ოთახში შემოვიდა კოხტა, შუატანის, ყუბანის კაზაკთა გენერალი (დ. კლდ.). შენ უნდა ყაზახებიც თან წაიყვანო და ზარდიასშვილი თავის საბუთებით ჩამოიყვანო (სამ. VIII, 743, ქვ. 9)გადატ. ყაზახი [თურქ. კაზაკ «უსახლკარო»] ძვ. და კუთხ. (გურ. იმერ.) გლეხი. ერთს გურულს გლეხსა ჰკითხეს: აზნაური ხარ თუ ყაზახიო?! (ი. გოგებ.). მამა კაი იყო ყაზახის პირობაზე (ნ. ლორთქ.). შდრ. ყაძახი, კაძახი, გლეხი, მამაკაცი;ქმარი. 3. უხეში, 4. უჯიშო (გურ. შარაშ.). კაძახი კაცი, ვაჟი (გურ. ჯაჯ.).

საშ. ქართ. I. ყათარი – სხვათა ენაა, ქართულად სტრატული ჰქვიან ZAa (საბა). სტრატული–ჯორთ შვიდეული (საბა). ყათარი [არაბ.-თურქ. კა*თარ «მწკრივი ცხოველთა»] 1 ძვ. ჯორთ შვიდეული (საბა), – ქარავანი. იმ ქვეყანას კარგად გავა, ყათარს მარილი აჰკიდე («შაჰნამე»). „ავკიდე თორმეტს ყათარს ცხენსა და ჯორსა“ (ამირან. 1967, 837). საშ. ქართ. II. ყათარი კუთხ. (ქართლ.) იგივეა, რაც ეტი (მნიშვ. 2). 3. კუთხ. (ქვ.-იმერ.) კვალი. ბიძიას… მთელი ყათარი ჰქონდა ბაღში (რ. ქორქ.). ყათარი შარი, მწკრივი (ფარცხ., ქართლ. მენთ.).ყათარის ამოსავალია არაბ. qatara ზმნა, თურქული katar ქარავანი, ჯოგის კოლონა როგორც არაბული წარმომავლობის ლექსემა დასტურდება ასევე ოსმალურ წყაროებშიც: katâr – მწკრივი, რიგი, ჯაჭვი (ოსმალურ–თურქული ლექსიკონი 2007: 245). თუმცა, ამ უკანასკნელში არსადაა საუბარი აქლემთა და ჯორთა ქარავანზე. შესაძლებელია ყათარი ლექსემის სპარსული გზით სესხება დაახლოებით XII საუკუნიდან, ხოლო დასავლეთ საქართველოს დიალექტებში დადასტურებული ფორმები ყათირი – „ჯორი“ (ზემო აჭარა), ყათარი –„კვალი“ (ქვემო იმერული) თურქული katır და ოსმალური katâr ფორმებიდან მომდინარეობს (იმედაძე 2014, 100).

საშ. ქართ. I. ყალი ღალია სურნელოვანი ნივთიერება, მუშკისა და ამბრისაგან შემზადებული;სურნელი ზეთი(საბა);შავი ფერისა. შუაღამემდისი ასრე იომეს, რომე სიცოცხლისაგან ყველასა პირი ყალივითა გაუჴდა (შჰნ. III, 560, 43). შდრ. ღალია „სურნელი ზეთი“ (საბა). ახ. ქართ. II. ყალი (ფშ.) მარხილის მსგავსად შეკრული ფიცრები თოვლში თივის სათრევად. ყალებზე შემჯდარი თივა უვნებლად და უკლებლად მოვიდოდა სახლში უხეტ-მახეტ გზებზე (ვაჟა). საშ. ქართ. III. ყალი ორხოვა (თურქ.) – საბა. იხ. I. ხალი.დიალექტ. IV. ყალი ოქრომჭედლის იარაღია: ლითონის ჭურჭელი ხარახურის სადნობლად (ქიზ. მენთ.).

საშ. ქართ., დიალექტ. I. ყამჩი [თურქ. კამჩი «აბრეშუმის ნაჭერი»] ძვ. «ქალთა მოსართავი იარაღი, თავზედ შემოსაკრავი, თვლითა და მარგალიტით მოოჭვილი» (საბა). ყამჩით, ჯაჭვებით ალმასებით რთვენ (გრ. ორბ. 504, ქვ. 4). საქორწილოდ პატარძლის თავზე იალქანს ადგამდნენ თურმე ან ყამჩს (ქიზ. მრეწ. III, I, 17).შდრ. ყამჩა 1. ქალთა მოსართავი იარაღი, თავზედ შემოსაკრავი, თვლითა და მარგალიტით მოოჭვილი (საბა- ყანჩი). 2. იალქანი. პატარძლებს ჩიხტზე უკეთებენ მოოჭვილ თავსახურავს თამარ დედოფალივით;3. ნიკაპქვეშ რამდენიმე წყება მარგალიტის ფარღული, კავებქვეშ ამოდებული და თხემზედ ლეჩაქქვეშ შეკრული („ყამჩა – იგივე საყბეური ყანჩა“, შდრ. „ივ“. 1904 წ., 103). 4. მათრახი – ი. გრიშ. საშ. ქართ. II. ყამჩი მათრახი. ჯიღად ქვაბი, ყამჩად ბარი, ამბარჩებად საჯებია (თეიმ. I, 39, 69, 1). დიალექტ. ყამჩი / ყამში: ცოცხალი გლი ყამჩით აიღო (ჯავახ. მარტ., ზედგ. ინგ. იმნ.).ყამჩა // ყამჩი თურქულ-სპარსული ლექსემაა – kamčı // [qamčī] შემდეგი მნიშვნელობით – მათრახი. „ქალაქური ლექსიკონის“ მიხედვით ჩვენთვის საინტერესო სიტყვის სემანტიკური ველი ქართულში გაფართოებული ჩანს (ბართაია 2010, 208).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ყანდი [სპარ.-არაბ. känd «შაქარი»] ძვ. დაწმენდილი, თეთრი შაქარი (დ. ჩუბ.). I. ვისთა მჭვრეტელთა ყანდისა მირთმა ხამს მართ, მი-შერისა (ვეფხ. 3, 4). შენ ყოფილხარ მწარე შხნაკვი, მე მეგონე ტკბილი ყანდი (დ. გურამ. 60,17, 2). თუთა კი არა, ყინვარი შაქარია!. . ყანდია, ყანდი! (რ. ერისთ.). || ფიგურ. მასპინძლობს ბანზე ჭავჭავაძე ლექსების ყანდით (გ. შატბ.). ყანდი ქართ. ყანდებრ გვაგემებ, თუ გვნახენ ხამად (ბეს. 72, 9). შდრ. კანდი შაქარი. აიღე კანდი – ოცდაათი (ფანასკ. 151, 31).ყანდი-ჩაი ჩოოდა (ფერეიდ. უთურგ., ჩხუბ.).ახ. ქართ. II. ყანდი 1. დამპალი ადგილი (ხეზე). ამ დროს… ნაროკალებში, ყანდებში, ნაცულარებში, სადაც-კი ჭია-ბუჭყების საბუდარი იყო, ერთი ჩურჩული… იდგა (თ. რაზიკ.). || დამპალი (ხე). [ქარიშხალო,] დაჰკა მძაფრად, დაუქროლე, გამხმარი და ყანდი ტოტი დაიმსხვრეს და დაილეწოს (შ. მღვიმ.). 2. სიდამპლე. ხომ საღადა ხარ, შიმელავ, ყანდი ხომ არსად გაგიჩნდა? (თ. რაზიკ.). || ფიგურ. მასპინძლობს ბანზე ჭავჭავაძე ლექსების ყანდით (გ. შატბ.). დიალექტ. ყანდი ხილს მშრალად შეენახვა უნდა, რომ არ დალპეს, დამპალ ხილს (აგრეთვე კარტოფილს, ხეს) ყანდიანს ეძახიან, ყანდი აქვსო, იტყვიან (ალგ. სალ. 172). ყანდი 1. ახლად შეპარული ლპობა, ზადი, ხინჯი. ამ ხეს ყანდი აუღია, საფიცრეთ აღარ ივარგამს. 2. გადატ. ცუდი აზრი, ღალატივით რამ. იმას რაღაც ყანდის შეპარვა შევამჩნიე, აპა, როგორღა იქნებოდა ჩვენი ამხანაკობა. მე რა ვიცოდი იმას რა ყანდი ჰქონდა გულში. 3. გადატ. ავადმყოფობა. ჩვენებიენთ იოსებას რაც ის ყანდი შეეპარა, იმი მერე ვეღარ მუშაომს. ყანდიანი რასაც ყანდი აქვს (შემპარავი, ღალატიანი, ავადმყოფი) (ჯავახ. ზედგ.). ყანდარ, დაყანდრებულ ლპობაშეპარული ხე. დაყანდრებულ მორებს ფიცარ არ გამოვ შეშად თუ მიჸჴმარებ (თუშ. ცოც.).ს.-ქართვ. *ყან-დ- „ზადი, ჭუჭყი, სიდამპლე“ > ქართ. ყანდ-|| ყად-რ || ყარტ-ლ || ყანდ-რ-: ზან კუნდ- < *ყონდ- : სვან. კან < *კანდ- *ყან-დ (ჩუხუა 2000-2003).

საშ. ქართ. I. ყანჩი ფასკუნჯი (დ. ჩუბ.). ყანჩი მიმინოს უმცირესია, ჰაერში მყოფი, განუსვენებელად – საბა. „რაჟამს მიჰხედო შენ ყანჩსა, შთაჰყოფდეს რაჲ იგი ყელსა თჳსსა სიღრმესა“ (ბ. კეს.-ექუს. დღ. 120, 13). „არა ჰჭამოთ, რამეთუ საძაგელ არს: ორბი და ყანჩი და ძერა“ (M, ლევიტ. 11, 13).საშ. ქართ. II. ყანჩი ძვ. I. ყამჩი (დ. ჩუბ.). ქალთა მოსართავი იარაღი, თავზედ შემოსაკრავი. თვლითა და მარგალტით მოოჭვილი – საბა. დიალექტ. III. ყანჩი მიწა მიწა, რომელსაც მზე არ ანათებს. მზე რო არ ხვთება ყანჩ მიწას ვეტყვით (უჩამეთი). შდრ. ყლანჩი // ყრანჩი მიწა, ყრანჩი მიწა ყლანჩი მიწა, მზე რო არ ანათეფს, ისაა (ზარანი), ეს მიწა ყრანჩი მიწაა და კაი მოსავალი არ მოვა (ზვარე, ზ.-იმერ. ძოწ.).

ახ. ქართ. I. ყანჩა ზოოლ. წყლის ფრინველი, აქვს გრძელი კისერი, დიდი ნისკარტი და მაღალი ფეხები. ზოგან წყლის პირად თეთრი ყანჩა წამოუფრინდებოდა წინ [ბახვას] (გ. წერეთ.). ტბაზე ჩრდილი დაეცემა ყანჩის, ფრთას დაჰკრავს და გადაბზარავს სარკეს (ი. მოსაშ.). ახ. ქართ. II. ყანჩა საყბეური. იხ. II. ყანჩი.

საშ. ქართ. I. ყასაბი ერთგვარი თხელი და გამჭვირვალე ქსოვილი, გააზი. ტანისა სითეთრე ბროლსა ჰგუანდა ყასაბგარდაფენილსა (ვისრ. 188, 4). შდრ. ყასაბა (არაბ. დაბა);ან თავსახურავი ქალთა – დ. ჩუბ. დიალექტ. ყასაბაჸ თავსაკრავაჸის ძველებური სახელი. წინავ თავსაკრავაჸს ხქვივნებიყვ, ყასაბაჸივ სცოდნიყვ (თუშ. ცოც.). ძვ., საშ., ახ. ქართ. დიალექტ. II. ყასაბი [არაბ. käsap] 1. საქონლის დამკვლელი ან ხორცის გამყიდველი. დიდვაჭრის ძღვნობა უკვირდა ყასაბსა სახელდებულსა (ნ. ციც. 181, 1). ცხვარს ფას ყასაბს მივაბარებთ (სამ. VIII, 26, 1). მერე იხილეს ყასბები (ი. ბაგრატ. 490, 25). ძვ. ქართ. გვხვდება კასაბიც: კასაბი მექონდრაქე, რომლისა თარგმანი არს კასაბი (ეტლ. 1, 12). ახ. ქართ. თხა თავს ტიროდა და ყასაბი ქონსაო (ანდაზა). ესეც ძროხის ხორცი! ჩალაღაჯია, ყასაბ გიგოლას მოვაჭრევინე (ვაჟა). საშ., ახ. ქართ. 2. იტყვიან კაცის მკვლელზე, ჯალათზე. ყასაბი იყავ ადამიანისა (ნ. ლორთქ.).დიალექტ. ყასაბი (kasap) მეხორცე. „ხორცი ამფრა რომე გიყუარს, ყასაბი გახდი (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. ყასაბა (თურქ. დაბა). მომცრო ქალაქი, მოზღუდვილი – საბა. ყასაბა (არ. kasaba) ქალაქი (შედარებით პატარა). „მოსულა და დაჟდომილა ყასაბაში“ (ან.). „გურჯებმა ყასაბა დავკავეთ“ (ინ.). „ყასაბაში ეიმსენ ფოცხოვლები“ (ინ.). „მემრე სოფლებში, ვილაეთებში, ყასაბებში გაგარიგე“ (ინ. ჩვენ., ფუტკ.).ახ. ქართ. II. ყასაბა თავსახურავი ქალთა – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ყასაბა [არაბ. კასაბ «ნაზი ქსოვილი, ეგვიპტური;მზის სხივი»] იგივეა, რაც შუბლსაფენი. თავზე შამოსაკვრელი ირიბათ იყო გამოჭრილი. ყასაბას ვეძახოდით იმას («შინამრეწვ.»).

საშ. ქართ. I. ყაფი: ყაფის მთა კავკაზის მთა – დ. ჩუბ. (მოახსენა ყაისარს სიდედრმა თვისმა ტირილითა) შენისა შიშითა დევნი ყაფისა მთასა შიგან იხიზნებიან და ნიანგნი ზღვათ აშიგან (რუსუდ. 381, 22). მას ჟამად მთასასა ყაფისასა, სახელად ქუი ყამარ წოდებულსა შინა ერთი დევი მკვიდრობდა (ყარამ. 41, 31). სრულად ყაფისა მთისა ბატონობასა მოვაცემინებ (შჰნ. III, 8, 39). მას მეფესა ერთი ქორი ჰყუა, რომელი ერთხელ მოფრენით ფასკუნჯსა ყაფისა მთისაგან ჩამოიტაცებდა (ქილ. 711, 20). ყაფის მთას ზემოდასახელებული ლიტერატურის ლექსიკონების შემდგენლები შემდეგნაირად განმარტავენ: ყაფის მთა < არაბ. ყაფ ზღაპრული მთის სახელია. ირანულ თქმულებათა მიხედვით იგი გარეშემო უარს ხმელეთს. კავკასიის მთასაც ყაფის მთას უწოდებენ. ყაფის მთა ზღაპრული მთა, ზღაპრული მთა, რომელიც ვითომ გარს ერტყმის დედამიწას ყოველ მხარეს. არაბული და სპარსული ლექსიკონების მიხედვით ყაფის მთის ძველ მნიშვნელობად მიჩნეულია კავკასია. მიგვაჩნია, რომ ყაფ-ისათვის ამოსავალია კავ (კასია) ხოლო ყ < კ;ფ < ვ აღმოსავლურ ენებისათვის ცნობილი პროცესია. მისი ძირითადი მნიშვნელობა „ლეგენდარული, ზღაპრული მთა“ მეორეულია და „კავკასიის გადატ. ხმარების შედეგადაა წარმოქმნილი. ნათარგმნ ძეგლებში კი მის უკუსესხებას აქვს ადგილი. საშ. ქართ. II. ყაფი (თურქ.) კარი, ბჭე – საბა. შდრ. ალაყაფი ჩვეულებისამებრ − გამოთქმაში: ალაყაფის კარები ჭიშკარი‚ ეზოს დიდი კარი. ამ დროს ვიღაცამ ალაყაფის კარებს დაუწყო რახუნი, რაც ძალი და ღონე ჰქონდა (რ. ერისთ.). ეზოს ბოლოში ალაყაფის კარზე რაღაც რაკარუკი ატყდა (რ. ინან.). თეთრხალათიანებს ალაყაფში დაჭრილები შეჰყავდათ საკაცეებით (ა. სულაკ.). || გალავნის კარი (ციხე-ქალაქში).

საშ. ქართ. I. ყაჯარი (თათრ.) ორთუქი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ყაჯარი 1. უნაგირზე გადასაფარებელი მოქარგული ქსოვილი. ყაჯარს ქვეშ, უნაგირის საწყვეტებში, იყო ჩაკრული პატარა ხურჯინი (მელან.). 2. იგივეა, რაც ასალი. ეხლაც იცის ზოგიერთმა და ქსოვენ კიდეც… ჯეჯიმებს, ყაჯრებს (დ. მაჩხ.). ახ. ქართ. II. ყაჯარი ჩრდილო ირანული მოსახლეობის თურქული მოდგმის ტომი (ამ ტომიდან იყო აღა-მაჰმად ხანი) (კახურ. ქიზიყ. 25). III. ყაჯარი ფრინველი (უნივერს. ელერდ.). შდრ. ყაჯირი: ფრინვ. ძერძერუკი (დ. ჩუბ.;ხევს. ჭინჭ., თუშ. ცოც.).

ძვ. ქართ. I. ყბედი: „მსგავს არს ჴელმწიფებაჲ ესე ცოდვთაჲ ცხენსა ყბედსა, რომელი უკუმართ ზიდავნ“ (Ath. – 11, 274r). ყბედი „ყბამოქცეულ ცხენს“ უნდა ნიშნავდეს. იმასვე რასაც ყბაჩუა „ყბა-მრუდი“ (საბა), ყბაჩურა (იმერ. ქავთ.), ყბაჩო (მთ. კაიშ), ყბაცა (ქიზ. მენთ.). ყბედი < ყბა. ს.-ქართვ. *ყაბ- „ყბა“, „წვერი“ (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. II. ყბედი „უდარესისაგან უშვერი პასუხის მიცემა“. დ. ჩუბინაშვილი – „მოუღალავად მოლაპარაკე, მოტარტარე, ტარატურა“. ზღაპარი არის ყბედისა (ვეფხ. 1141, 2). მოგახსენებ მე სიტყვასა დანაყბედსა (ვეფხ. 113, 1). რაღას გელაყბო... ყბედსა, გულ-დიდსა (არჩ. 205, 127, 2, 4). – „არა ესე სჯობს“, – „არ ესე“ – სიცილით ყველა ყბედევდა (თეიმ. I, 137, 82, 3). ახ. ქართ. ყბედი ქეგლში კვალიფიცირებული, როგორც უპატივცემულო ფორმა. „ბევრის მოლაპარაკე, მოლაყბე, ლაქლაქა“. ყბედი რამ მოღალაო და მუნჯმაო (ანდაზა). ყბედო! ახლა ყბები არ დაგეღალა! (ა. ცაგარ.). || ფიგურ. ჭეშმარიტი გრძნობა მუნჯია, უტყვია, და პატარა კი ყბედი და ლაქლაქა (ილია). დიალექტ. მოყბედე ლაპარაკის მოყვარული. ბევრი მოლაპარაკე რო არი ადამიანი, მოყბედეი, იმას ეტყვიან ლაქათს (ერედ.) (ქართლ. მესხ.).

საშ. ქართ. I. ყისტი მიზეზი, შარი. მოგიდებს ყისტებსა, წამოგკრავს ქიშტებსა, ჩაგამტვრევს ცხვირ-პირს (დ. გურამ.). მერმე შინათ აიშალნენ, ძმამ მოუდვა ძმასა ყისტი (დ. გურამ. 85 165, 3). შდრ. ქისპი, ქიშპი. ქიშპი (სპარს.) ინადი, ჯიბრი – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. II. ყისტი იხ. I. ქისტი. ყისტსა სცემს, მოსდებს (მოუდებს) მოარტყამს, მოსცხებს (კისერში), სტყეპს. [ჭივჭავები] საწყალ ნიბლიას კისერში სცემდნენ ყისტებსა (ვაჟა). საშ. ქართ. III. ყისტი ძვ. ყიშტი. ყიშტი სავაჭროზედ ბაჟი – დ. ჩუბ. თუ ხალხში თანხა უშიშრად არა ტრიალებს…, მაშინ ურთიერთშორისი ყისტი, ეხტიბარი (კრედიტი), ნდობა გატეხილია (ილია).

დიალექტ. I. ყმენდი იხ. II. ყანდი. ფქვილ ყმენდი აუღია, უგემური პური გამოვა! მასალა რო ყმენდს აიღემს, მერე იმით ცული ტარი ან სხუა რამე აღარ’ნა გააკეთო (ჯავახ. ზედგ.). დიალექტ. II. ყმენდი ჩუმი, ულაპარაკო. გამოგვიტანე პასუხი იქედანო. ყმენდი ოჯახია, ვერაფერი გევიგე, პასუხიც ვერ მოუტანე. ასე ყმენდი ოჯახი მეზარება (ბოსლევი, ქართლ. ლექსიკ.). შდრ. „სული ყმიდნის და განსიკუნის ყოლად“ (ფიზ. XXIII, 10). „შეყმედილი დახსნილი. შეყმედილ არიან სიყმილითა“ (გოდ. იერემ. 2, 19).

საშ. ქართ. I. ყოლბი (თურქ.) კაცნი გარ შემორიგებულნი – საბა. მრავალი ჯარი ჭვრეტად გამოვიდენ და გარ ყოლბად მოადგენ (ქილ. 405, 23).საშ., ახ. ქართ. II. ყოლბი [თურქ. კულბ «სახელური», «ყური»] იგივეა, რაც ალყა. მათ ლაშქართა ყოლბსა შუა ორბი სითმე გარდმოფრინდა (რუსთაველი). ეს ჩემ ქმრეულთაც შეიტყვეს, ყოლბი დამარტყეს ღამითა (ბაჩ.).

ძვ., ახ. ქართ. I. ყორანი corvus: 1. მოზრდილი ფრინველი ბეღურასნაირთა რიგისა;

ძვ., საშ. ქართ. I. შაღავათი – სხვათა ენაა, უჴმარი და ცუდი ZAaB – საბა. ამ მნიშვნელობით, სავარაუდოა, რომ „შაღავათი“ უშუალოდ არაბულიდან ნასესხები ლექსემაა ქართულში ზეპირი გზით (იმედაძე 2014, 102). საშ., ახ. ქართ. II. შაღავათი შემსუბუქება, ლხენა – დ. ჩუბ. შდრ. შეღავათი [არაბ. სახა*ვათ «ხელგაშლილობა, დიდსულოვნება»] ვალდებულების შემცირება, შემსუბუქება, გაიოლება;დაზოგვა, შვება. დიდი შეღავათი იქნებოდა გლეხისათვის, რომ… ვალი მოეშორებინა (ილია). როცა [ილიამ] სურათი დახატა, როცა გული მოიოხა, თითქოს კისრიდან გელაზი მოეხსნათ, ისეთი შეღავათი იგრძნო (რ. გვეტ.).

ახ. ქართ. I. შახი ეშხი, ლაზათი. ნუ გეშინიან, მეგობარო, ჩხიკვი იყო, ჩხიკვი, – უთხრა კოდალამ და თან სიცილი აუტყდა, რომ ასეთი შახისა და ფახის პატრონი მისი მეგობარი ასე მხდალი გამოდგა (ვაჟა). შახიც კარგი მაქვს და საქციელიც (ა. ჭუმბ. თარგმ.). || იგივეა, რაც შახიანი. ის ასე ამბობს, მაია შავია, მაგრამ შახიაო (ი. გულის.). ◊ შახს არ იტეხს იგივეა, რაც იხტიბარს არ იტეხს (იხ. იხტიბარი). [აზნაური] შახს არ იტეხდა, თუმც ტკივილს კარგად ვატყობდი ხმაშია (ვაჟა). როგორც „ქალაქური ლექსიკონი“ მიუთითებს, შახი სპარსული სიტყვაა, რომელიც სპარსულად იწერება და იკითხება ასე šâx]. მისი მნიშვნელობებია: 1. რქა2. [šâxe] ტოტი;3. წამონაზარდი. რამდენადაც „ქალაქურ ლექსიკონში“ „შახი“ ნიშნავს „ყოჩაღს“, „კარგს“, „შნოიანს“… იგი ამ სიტყვის ერთ-ერთი სპარსული მნიშვნელობის – რქა სემანტიკურ განვითარებას უნდა წარმოადგენდეს და მის ჯადოსნურ ძალასთან დაკავშირებულ უძველეს რწმენა წარმოდგენებს უნდა უკავშირდებოდეს. რაც შეეხება თ. სახოკიას მიერ შახის გაიგივებას შაჰთან, იგი ამ ორი სხვადასხვა ლექსიკური ერთეულის ბგერობრივი ურთიერთმსგავსებიდან უნდა გამომდინარეობდეს. შევნიშნავთ, რომ ჩვენს ხელთ არსებული სპარსული ლექსიკონების მიხედვით, ამ სიტყვას ქართულის მსგავსი გადატანითი მნიშვნელობები (შახიანი, შახის გატეხვა) არ გააჩნია (ბართაია 2010, 114). ახ. ქართ. II. შახი. შაჰი (სპ. šah) [ქალები] ცოლად მიჰყვებოდნენ… სულთნებსა და შახებსა (აკაკი). 2. ჭადრ. ქიში. თუ ეს «ბლოკადა» რკუ და ეტლის თამაშია საპოლიტიკო ჭადრაკის ფიცარზე? შახია თუ მათი! (ილია).

საშ. ქართ. შუეტი სწორე (სწორი BCD) გაუხრელი ZABCD. სწორი, უმრუდო „შვეტი“ – საბა. შვეტი სწორი მოუდრეკი – დ. ჩუბ., ახ. ქართ. შვეტი ხმალი სწორია როგორც ბურდში ატეხილი ასკილი (გრ რობაქ.). ქართული კლასიკური ხმალი სწორი ფორმის იყო და მას „შვეტი“ ერქვა. თხელი და შვეტი: ქალწულური და თან სასტიკი. თვალები გველის სიშავის წყალში რომ იმალება (გრ. რობაქ.). მისი მზემოკიდებული შვეტი წვივები ისე ახლოს აღმოჩნდნენ ჩემგან, რომ თვითონაც არ ვიცი, როგორ მოხდა, მის ფეხს ტუჩით დავეკონე (დ. შენგ.). ზან. შვეტი სვეტი ღერო (მეგრ. ქობ.). შდრ. სუეტი, სვეტი – ილ. აბულ., საბა, ქეგლ. აღდგენილია საერთოქართველურისთვის ფუძე *სვეტ- (კელაურაძე 2013). საშ. ქართ. II. შვეტი შვედი – დ. ჩუბ. ორმოც-და-ორს ფინდრიღავანს ცეცხლით გამოვბუგეთ შვეტი (დ. გურამ. 148, 586, 3).

საშ. ქართ. I. შიბი ყელის ჯაჭვი თვალ-მარგალიტისა – საბა. შიბი ნაქსოვი ან ჯაჭვი თვალ-მარგალიტებითურთ – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. შიბი 1. «ყელის ჯაჭვი თვალმარგალიტისა» (საბა);ძეწკვი. 1. მასრები ვარშავის შიბით იყვნენ ერთმანეთზე გადამბულნი (ვაჟა). [დედიკა] ყელზედ და გულის პირზედა ვერცხლის შიბებით შემკული (ბაჩ.). 2. წნული გოდრისა, საბძლისა, ღობისა და მისთ. თავზე გადავლებული სიმტკიცისათვის. ტყრუშულად, მაგრად დაწნულს შიბი ჰქვიან («შინამრეწვ.»). 3. ქსოვილში გავლებული წნული ჭრელ ზოლებად. კაცის ჩითას უკეთდება წაღმ-უკუღმ ქსოვილი ყელი… ან შიბი («შინამრეწვ.»). შიბი კუთხ. (იმერ.) ნაოჭი. დიალექტ. ინგილოურში, იმერულში, თუშურში, ფშაურში, მთიულურში მეტნაკლები სხვადასხვა სემანტიკით ფართოდაა გავრცელებული წნულის მნიშვნელობის შიბი, იშვიათად გვხვდება შიბა სახითაც იხ. აგრეთვე (თუშ. ცოც., ინგ. ღამბ., იმერ. გაჩ.).შდრ. შიპი (დ. ჩუბ., ლეჩხ. ჩიქ., კახ., ძიძიგ., ლეჩხ. კახ.).ახ. ქართ. II. შიბი ფენა კლდისა;წვერი, წვეტი. კლდის წიბო. მოყმემა პირშიშველამა შიბნ გაიარნა კლდისანი (ხალხ.). ბევრჯერ დალახა ბერომა კლდე ფრიალოთა შიბები (ბაჩ.). დიალექტ. შიბ-შიბი მრავალი შიბი კურდღლის ბაცაცა მოვიდა, შიბ-შიბსა დახყვა კლდისასა (ხევს. პოეზ. 641, 1). შიბი: წყლის ტალღისაგან ერთად მიყრილი ქვის გროვა (მოხ. ქავთ.).აღდგენილია: 1. *შიბ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).ს.-ქართვ. *შიბ- „წაწვეტებული ქვა, წვერი (ქვის);წისქვილი“ (ჩუხუა 2000-2003).

საშ., ახ. ქართ. I. შიბაქა – (ოსმ.) ჩჩვილთ აკვანში ჩასარჭობი ხის სოლინარი შარდის გასადინელად – შიბაქად ვჰსთლი, ე. ი. ვჰხარატაულობ – დ. ჩუბ. შიბაქი ჩჩვილთ ჩასაფსმელი – საბა. ვაჟის შიბაქი. – გოგოს შიბაქი. – დედაკაცებს შიბაქის ნაცვლად ხელში დამბაჩები უჭირავთ (მ. ჯავახ.). დიალექტ. II. შიბაქა (კახ.) «ხერხით დაჭრელებული თხელი ფიცარი მოაჯირადა» («შინამრეწვ.»). შდრ. I. შაბაქა.

ძვ., საშ. ქართ. I. შილი მაზლის ცოლი – საბა. შილი ძმების ცოლები ერთურთის მიმართ. აჰა ესერა უკუნიქცა შილი შენი ერისა თჳსისა, (რუთ. 1, 15) – კ. დან. ახ. ქართ. შილი მაზლის ცოლი, – რძალი. ასრე უნდა პატარძალი, ერხეოდეს ვერხვივითა, მაზლ-მულებს მოეგარგაროს, შილებს მიჰყვეს ღვედივითა (ხალხ.). დიალექტ. შილი: ანიკო და ლუბა შილები არიან (ღარიხევი). შილები არ ყამს მაწუხებელი ჩემ გოგოსა (ბერეთისა). შილი აქ მაზლის ცოლზე ითქმის მარტო (ჩიხა, ბაჯითი, წირქვალი, ზედუბანი, მოხვა). შილი მაზლის ცოლია, ბიძაშვილის ცოლი რძალია (დილიკაური). შილები კარქები იყვენ, არცერთი არ მყოლია გლახაი (ბოსლევი). || შილია მაზლის ცოლიც და ქმრის ბიძაშვილის ცოლიც (დეიდაშვილისა და ქმრის ბიძაშვილის ცოლზე არ იტყვიან). მაზლისა და ქმრის ბიძაშვილის ცოლი შილია, საკუთარი ბიძაშვილის ცოლი– რძალი (შომახეთი, მანდაეთი, მერჯევი). მე და ელენე შილები ვართ, ბიძაშვილებია ჩემი ქმარი და ელენეს ქმარი (ღოდარი, ზ.-იმერ. ძოწ.). „ძმების ცოლები შილები არიენ ერთმანეთისთვინ“ (იმერ. გაჩ.) „შილები ვართ ჩუენა“ (იმ., ჩვენ. ფუტკ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. *შილ –შილი (ჩუხუა 2017).დიალექტ. II. შილი: დვენდარმაზე (დაწყობილია) ხარიხები, ხარიხებზე – ყოჩბაშბი, ე. ი. კვანტები და შილები (ჯავახ. მრეწ. I, 256). შდრ. შილაია ცხენის აკაზმულობის ნაწილია – კუდის ქვეშ მოდებული ღვედი, – საძუე (რაჭ. კობახ).

საშ. ქართ. I. შილა ძვ. «წითელი სამოსელი» (საბა);სხუა და სხუა რიგი შილანი, ერთმანეთს უკეთესია (ფეშ. 165, 3). ახ. ქართ. შილა წითელი ფერის ქსოვილი (ბამბეულისა). გულში მკრეს, ორგან გახვრიტეს ჩემი პერანგი შილისა (რ. ერისთ.). ტახტზე იჯდა… ქალი, წითელი, როგორც შილა (ლ. არდაზ.). || ბამბეულის ქსოვილი, საერთოდ. [ოთარაანთ ქვრივმა] ჩაიცვა ლურჯი შილის პერანგი (ილია). დედა… ეტყოდა ბახვას, დაწექიო, და ზედ დაფარატინებულ შილის საბანს წააფარებდა (გ. წერეთ.). დიალექტ. შილა წითლად შეღებილი ტილო, რომელზედაც ნაჭრელათი ქარგავენ. მემრ შილა დახკერდების პერანგს საბეჭურად გულმუცელთაზედა-დ’ მჴარჩი (შინამრეწვ. 16). ზოგ ქალ გიჭრელებს შილასა, სელის „მეშოკის“ ტილოსა (ხევს. ჭინჭ.). მუნ რძალ იპარავს შილებსა (ფშ. ქეშიკ.). წაღან ბებრევ მუქასარ აკეთევდნენ შილაჲთი, იცომდნენ (ქართლ. ძიძ., კეცხ. ხუბ.). ამავე მნიშვნელობით შილა დასტურდება (შ. კახ. მრეწვ. III, I, 45). ქალის თეთრი პერანგის გულზე… წითელი შილაა (ჩითი) გადაკრული (ჯავახ. მრეწ. II, II, 159, ქვ. 2). შილა ღია წითელი. შილასავით ყირმიზი მაწაკები დააყარა ტანზე“ (ად., ჩვენ. ფუტკ.). ზან. შილა ბამბეულის ან აბრეშუმის ქსოვილი წითელი ფერისა;შინდისფერი დროშა;დროშა (საზოგ.) შილი ქსოვილი;ნაქსვი (მეგრ. ქობ.). საშ., ახ. ქართვ. II. შილა [სპარ. ში*ლე] ძვ. ბრინჯის (ან ფეტვის) საჭამადი ერბოთი და მწვანილით შეზავებული. მომართეს რიგი ყოველი, რაცა ლხინისა წესია: საჭმელი ფერად-ფერადი, შაქრისგანც უამესია, სხვა და სხვა რიგი შილანი, ერთმანეთს უკეთესია («შაჰნავაზ.»). ჭამა გარიგდა, მოიღეს უანგარიშო ხონები, … ათასი რიგი, შილანი, კაცთაგან მონაგონები… («შაჰნავაზ.»). რა კარგი და მშვენიერი სუნი ჰქონია ფეტვის შილას (ბ. ჩხ.).

საშ. ქართ. I. შილინგი ძვ. 1. «ესე არს სასიხარულოსა საქმესა ზედა ზარბაზანთა და თოფთა სროლანი»… (საბა), – სალუტი. შილინგი ილუმინაცია, ზალპი. რუსთა ზარბაზნის შილინგით გარს ცეცხლი მოუკიდესა (დ. გურამ. 135, 495, 4). „არ გაუშვათ, დაჰკარით, – დაიღრილა ქისტმა და მისცეს თოფის შილინგი (ივ. ბუქ.) – ი. გრიშ. დიალექტ. შილინგი თოფების ბათქი, შედლუხი. „მწუხრინას გაღმითაჲ შილინგ გამოდიოდ, შილინგ რო (თუშ. ხუბ.). შილინგ სროლის ბათქი, თოფის გახშირებული სროლა. „გამხვიეს თოფის შილინგში, ალი დამხვიეს თავსაო“ (თუშ. ცოც.). იხ. აგრეთვე: შილიგი ხშირი და ძლიერი სროლა (ლეჩხ. ალავ.).შილინდი (ფშ. ხევს.) «თოფების ერთად სროლა» (ი. ჭყ.). გაზეთის კითხვას რომ მორჩნენ, ახლა შილინდი გამართეს (ბაჩ.). ჩილინგი ძვ. შილინგი, სალუტი, თოფის სროლით შურისძიების აღნიშვნა (მოხ. ქავთ.). საშ. ქართ. II. შილინგი «… როკვათა ფერხთა სწრაფად რამ ხმარებანი» (საბა). შილინგი როკვა, ცეკვა. შილინგით მიმოხლტომელნი მოვლიდენ მეგრეთს მრებელნი (ბეს. 125, 1). შდრ. შელლიგი (შენლიკ) სიხარული, მხიარულება, გამოცოცხლება. ჩაქურაი ქალები შელლიგი არიან (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. III. შილინგი [ინგ. schilling] 1. ინგლისური ფული – უდრის გირვანქა სტერლინგის 1/20-ს. მისტერ დიკმა მიიღო ათი შილინგი და ცხრა პენსი (ქ. ბაქრ. თარგმ.). 2. ავსტრიის ფული – უდრის 100 გროშს.

საშ. ქართ. I. შირა ტყბილსა ძველნი ტკბილსა უწოდენ, (+ რომელ არს ყურძნის წვენი Cab) – საბა. ახ. ქართ. …ში რა [სპარს. šira] 1. „ხის წებო“ დ. ჩუბ. 2. (ქიზ. ინგილ.) შესქელებული წვენი რისამე. მოწეული ლეღვი და ატამი თავის შირას არ გამოლევს («შინამრეწვ.») დიალექტ. შირა რისამე შესქელებული წვენი. ეს კახური ლობიო ცალცალკე გარბის, ამას შირა არა აქ (ძეგ., ქართლ. ლექსიკ). შირა სიმსუქნე წვნიანისა, სისქე ღვინისა ან ბადაგისა, დუდკო ყურძნისა და სხვა ხილეულისა და მისთ. (ქიზ. მენთ.). შირაჲ ყურძნის ან თუთის წვენი (ინგ. როსტ.). ტკბილი წვენი თუთისა (ჯავახ. ბერ.). ზან. შირა ხის ფისი, წებო ნაწრეტი;იგივეა, რაც აშირა (მეგრ. ქობ.). დიალექტ. II. შირა მეცხვარის ბინა. შირაქში ძრიენ ჩამოცხა, შირა ავშალეო (ტანძ., ქართლ. ლექსიკ.). შდრ. სპ. შერა ძვ. ფარდული, ჩარდახი. დიალექტ. III. შირაჲ ცხენის ავადმყოფობაჲ (კანზე ალაგ-ალაგ ბალანი სცვივა). ცხენ ვარაქ (უნდა) გაატარო ოფლ დაშრომინჟახ (ოფლის შეშრობამდე), თუარდემ (თორემ) ოფლიან ცხენს მუწუკივი ეყრევ, იცქლფევის (იყვლიფება) კან, შირაჲ ეყრევის (ინგ. ღამბ.).

ძვ. ქართ. I. შირიმი საფლავი: „აღიღეს შირიმსა ერთსა, რომელი დაბეჭდულ იყო კრძალულებით“ (ფლკტ. 160, 4) „დადვეს იგი სამეუფოსა მას შირიმსა“ (თომა მოც. 19, 38).შდრ. შიოლი, შიული: „ახარა ცხორებაჲ მკუდართა, რომელნი იყვნეს შიოლსა შინა“ (X–622). „აღმოიყვანა სული მისი ჴელთაგან შიულისათა“ (X–285r). საშ. ქართ. II. შირიმი || შირემი: ვისცა თირკუმელი და ბატარა მუცელი სტკიოდეს, შირიმისა ნიშანი არის (ფანასკ. 59, 20). და თუ შეასუას სკუნტლი მისი ლობანსა თანა და თაფლისა ღუინოსა, გამოიღოს შირემი (ფანასკ. 423, 13).ახ. ქართ. შირიმი 1. ძვ. „ბუშტისა და თირკმლის ქვა“ (საბა). აგრეთვე: ქიზ., ფშ. ცარცისმაგვარი ფაშარი ქვა – ქეგლ. 2. შირიმი ავადმყოფობაა, შარდის შეკავება. კაცი თუ ხშირად დადის ფეხისალაგში, ეტყვიან: კაცო, რა შირიმი შეგიდგაო (ი. გრიშ.). დიალექტ. შირიმი: ბავშვი რო ქვეშ ისველეფს, ქალები იტყვიან ხომე, შირიმი აქსო (ტირძ.). რო ისველეფს ბავშვი, იმაზე იტყვიან, შირიმი სჭირსო (საღ., აგრეთვე დ. თონ., ქართლ. ლექსიკ.). შირიმიანი შარდსადინარ მოშლილი;თირკმლის კენჭის მქონე. მაგასავ, შირიმიანსავ, ცოლად წაუოლიაევ?! გადატ. შირიმ შაგწყდა დათვერი, შერცხვი (ხევს. ჭინჭ.).შირიმ // შირუმ მოთეთრო ქვა, რომელისგანაც კირს აკეთედნენ. პირიქითის ციხეებ სუ შირუმის კირით არის ნაშენებ (თუშ. ხუბ.). ზან. შირი დანაშრევი, ნალექი;შარდის კენჭი;შირიმი (მეგრ. ქობ.).

საშ., ახ. ქართ. I. შიშაგი: 1. დედალი ცხვარი ერთიდან ორ წლამდე;მამალი საკლავი ცხვარი (დ. ჩუბ.). თუ უხორცობა ვერ გასძლონ, მამლის შიშაქის ცხურის ხორცი ჭამონ (იადიგ. 108, 32).შიშაგი, შიშაქი [თურქ. šišek] 1. დედალი ცხვარი ერთიდან ორ წლამდე. [ყოჩები] თავგანწირვით იბრძოდნენ, უეჭველად რომელიმე «შიშაქი» სადაოდ გახდომოდათ (ა. ყაზბ.). დიალექტ. შიშაგი ს. ხიზაბავრაში შიშაგს უწოდებენ ორივე სქესის ცხვარს სამ წლამდე (ჯავახ. ბერ.). შიშაქი ერთი წლის დედალი, უშობელი ცხვარი. შიშაქი საგობნე რისვს იპარსავს, ცხრბაჩი შასული კი-მატყლსა (მოხ. ღუდ.). აგრეთვე: (თუშ. ცოც.).ძვ., საშ. ქართ. II. შიშაგი [სპ. შიშაჰ „შუშა“, „ბოთლი“] შუშის ჭურჭელი. წყალი მისი თეთრსა შიშაგსა შიგან ჩაასხას („წიგნი სააქიმოჲ“). შიშაგი < შივშაგი.შდრ. შივშაგი ნელსაცხებლის ჭურჭელი. „მენელსაცხებლემან რაჲ აღავსის შივშაგი სულნელითა“ (იოანე ზედაზნ. 213, 36). შივშაგსა ჩაასხენ (ფანასკ. 22, 18).ილ. აბულაძის გამოკვლევით შივშაგს ვხვდებით ძველად, როგორც ორიგინალურს, ისე თარგმნილ ნაწარმოებებში... მათი შეჯერებით მკვლევარი ასკვნის, რომ შივშაგი არის ჭურჭელი, ავსებული სურნელი ნელსაცხებლით, რომელიც წასაღებად შეიძლება ჩაიდვას სხვა ჭურჭელში და დაკიდებით იქნეს წაღებული. შივშაგ’ი, რაც იგივე შიშ’ა, თავისი მჟღერი გ თანხმოვნით იმას ამჟღავნებს, რომ ის ფალაური, რომლიდანაც იგი წარმომავლობს, ახალი ფალაურია, ე. ი. საშუალო სპარსული სასანური ხანისა (226 წ – 642 წლამდე). ფალაურში სავარაუდო კიდევ სხვა ფორმის *ŝīŝak-ის დადასტურება მარტოოდენ ძველ ქართულში ხმარებული შივშაგ’ით სომხურისაგან დამოუკიდებელსა და ირანულისაგან უშუალო სესხებას უნდა მოწმობდეს (აბულაძე II, 1976, 121). დიალექტ. III. შიშაგი ოდნავ მკვახე, ახლად შემწიფებული (ხილი). შიშაგი უნდა მოკრიფო და ისე უნდა მოხარშო (კარალ.). შიშაგი უნდა მოკრიფო და გაკეთო მურაბაი, როგორც მრეში, რა! (კარალ., (ქართლ. ლექსიკ.).

ძვ. ქართ. I. შიში ზარი, ტუქსვა, ძრწოლა, თრთოლა: „შეეშინა შიშითა დიდითა“ (მრ. 4, 41). „დაეცა შიში მათ ყოველთა ზედა“ (საქ. მოც. 19, 17). „დაეცა შიში სიკუდილისაჲ“ (O, I მფ. 5, 11). „რომელსა არცა ჭირი ეხილვა, არცა შიში“ (შუშ. I, 19). საშ. ქართ. სიში, შიში – საბა, დ. ჩუბ. საშ. ქართ. შიში აქუნდა ნებროთიანთა (არჩ. ცხ. I, 10, 9). შიში საშიში. ვერა ჰკადრეს, თუ შიში არისო (ამირან. 75, 3). ახ. ქართ. შიში: ქალს შიშით გული წაუვიდა (ზღაპ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *შ- „შიში, დარდი, გაშეშება“ არქეტიპი (ჩუხუა 2000-2003). ძვ., საშ. ქართ. II. შიში შუშა, «ალაბასტრი», მინა, ბროლი: რომელსა აქუნდა შიშითა ნელსაცხებელი C – … „ალაბასტრი ნელსაცხებლისაჲ“ (მთ. 26, 7). „მოიქცის გარე მოძებნის მთვარე / შიშ-ჰაერ პირი / მნათობის დარი“ (თამარ. 58, 12). სპარსული šīšī, šīše – „მინა, შუშა“. šīse – შუშა, მინა, ფლაკონი, სარკე და სხვ. (ანდრონიკაშვილი II, 1996). დიალექტ. III. შიში (šiš) შამფური. შიშ აკეთებენ და იმით წუენ ხორცსა (იმ.). შიში გაკეთდება ხიდანაც (ჰ.). ეს შიშიდამ გამოკამპულია (მ., ჩვენ. ფუტკ.). ხორცსა იმას, შიშებ ააცმენ, ჭაღ იმას ვეტყვით (იმერხ. ფაღ., ცინც.).ეს სიტყვა დასტურდება ასევე აჭარულსა და ლაზურში. (გურგენიძე 1973, 20).

ძვ. ქართ. I. შოლტი მათრახი: ქმნა შოლტი საბლისაჲ (ი. 2, 15). „აქუნდა შოლტი ჴელთა მისთა“ (იზთ. 149, 29). „აღიღე შოლტი ისი და ჭუვარგენი და წარვედ და აძოენ ღორნი“ (მ. ცხ. 361r). „უბრძანა… ცემაჲ შოლტითა ტყავისაჲთა“ (H–341, 159). საშ. ქართ. უგრძნოს შოლტითა დამხეველმან ზეს მჩემობითსა მას ხატსა განჰკვერთხენ ზურგნი ბრალთა მეტვირთნი (ბეს. 101, 30). ერთი შოლტი ტყავი მაგას შენ ა[ა]ძვრე, მეტად გრძელი (შჰნ. III, 688, 1). გოგნიასშვილს… მის კაცისა მეჴრემან სამი შოლტი უნდა ამოკრას (სამ. IV, 356). ახ. ქართ. შოლტი 1. მათრახი სამ-ოთხ ღერი (საბა). ტყავის კოპის წნული, გრძელი (2-4 მ. სიგრძისა), ხის ტარიანი;ხმარობენ წინა (საყევრის) ხარების, შებმული ცხენის, ცხვრისა და მისთანათა გასარეკად. შოლტი ისე უნდა მოიქნიო, რომ შენვე არ მოგხვდესო (ანდაზა). (მეურმემ)… ხარს შოლტი გაუტყლაშუნა (ილია). 2. მტკავლის სიბრტყედ საქალამნედ დაჭრილი საქონლის ტყავი. ცხენმა უთხრა [ნაბიჭვრიშვილს]… „ერთი ისეთი დამკარ, რომ სამი შოლტი ტყავი ამძვრეს“-ო (ზღაპ.). 3. (ქვ. იმერ.) იგივეა, რაც წკეპლა. [გიო] ცხენიდან ბჟოლის ხეს სწვდა, მოგლიჯა მოგრძო შოლტი სამათრახედ და წინ გასწია (ლ. ქიაჩ.).დიალექტ. შოლტი ღერძში გაყრილი მავთული. შოლტია რეზბიანი ნაწილი ტორმუზისა, რომელიც გამოდის ზესადგარში მარჯვენა მხარეზე და თავდება კორბით (მოხვა, ზ.-იმერ. ძოწ.). იხ. აგრეთვე: (შ. კახ. მრეწ. III, I, 53, გურ. მრეწ. III, I, 253, მოხ. ღუდ.). ქართ. შოლტ-ის ზანური ვარიანტი ჩანს მეგრ. შქვერთი || შვერთი „ხის ტყავი (გრძლად), ე. ი. იგივე ტყავი. ქართული შოლტის წინასახეობა შეიძლება ყოფილიყო *შველდ. ქართ. შოლტ-ის (< *შველდ) ფუძის ძირისეული *შვ- შეიძლება უკავშირდებოდეს აფხ. და ადიღეურ ტყავის მნიშვნელობის ფუძეებს (როგავა 1962, 98).აღდგენილია ს.-ქართვ. *შოლთ- „შოლტი“ > ქართ. შოლტ-: ზან. შქვერთ- < *შქორთ- (ჩუხუა 2000-2003).ჩაჩნ. წოვ. შალთ ძირი უნდა ხვდებოდეს ქართულ სიტყვას შოლტი (გონიაშვილი 1940, 612). ახ. ქართ. II. შოლტი (ფშ. მთიულ.) კედლიდან კედელზე გადებული ძელი, კოჭი, რომელსაც სახურავი უჭირავს ... ყორეზედ არის დაწყობილი დაუთლელი მსხვილი შოლტები (ხეები) (ვაჟა). „(ნიკამ) თავხე გაუდვა და მაზედ „კოჭი“ და „შოლტი“ წაუსხა (ბ.) – ივ. ქეშიკ. დიალექტ. თავხეებზე შოლტები იყო გადებული, შოლტებზე ჭერი ეწყო (ქართ. მტკ. ჩრდ. მრეწ. I, 206). პირველად ოთხ შოლტს დასდებენ ორ თავხეზედ დედაბოძებს შორის, ორ შოლტს ერთი გვერდის კედლისაკენ და ორ შოლტსაც მეორე გვერდი კედლისაკენ (ფშ. მრეწ. I, 175). იხ. აგრეთვე: (ქართლ. ლექსიკ., ქსნის ხეობ. სომხ.).*შოლტი კავის ის ნაწილი, რომელიც უკავშირდება უღელს სამატის საშუალებით (სინონ. სახიბი). რითაც კულამთან არი გამობმული, კავის ის ნაწილი არი შოლტი. შოლტის სიგრძე ლაახლოებით ორნახევარი მეტრია, ე. ი. 250 სმ (ვახანი, ზ.-იმერ. ძოწ.).შდრ. შოტიალი კუთხ. (გურ.) იხ. ლიტაო. შოტიალი უტოტო, ტიტველი ხის ტანი;აშოტიალებული უტოტოდ ტანაყრილი (გურ. შარაშ.). შვეტი ძვ. «სწორე, გაუხრელი» (საბა).

ახ. ქართ. I. შოლტა ფამფალაკში გაყრილი ხე, რომლის მეორე (ყბიან) მხარეზე უღელია და შიგ გუთნისთავის ხარებია შებმული – ქეგლ. იხ. II. შოლტი. აგრეთვე: შოლტკავი დიალექტ. შოლტა ხარის დასაბამი ტარი (მესხ. კ. დონდ. 380) – ალ. ღლ. იხ. II. შოლტი.პოეტ. შოლტა აშოლტილი, მაღალი და ტანადი. თუ შაქარტუჩა, თვალშვენიერი, თუ ძუძუმარწყვა და შოლტა ქალი? (გ. ლეონ.). გადატ. შოლტივით გოგო, შოლტივით ბიჭი მაღალი, ტანწვრილი, ტანწერწეტა. „ნახე, იმ ფეთხუმ რა შოლტივით გოგო მოუყვანია ცოლათ. „ქართულ ჭიდაობაჲ შოლტივით ბიჭი უხდება“ (გ.-კახ. სახლთხ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. შოლტა კუთხ. (ფშ. ხევს.) ბალანგაცლილი გუდა. შიშიამ შეჭამა… პური, დანარჩენი საგზალი ისევ შოლტაში (მელოტი გუდა) ჩააწყო (თ. რაზიკ.). შდრ. შუალდაკი აბგა. ნურარაჲ გაქუნ თქუენ საგზლად- ნუცა პური, ნუცა შუალდაკი, ნუცა ჴამლი (მიმოდასლ. 23, 37).დიალექტ. III. შოლტაჲ აბრეშუმის ჭიის ჯიში. „ყაჭი იქნება თეთრი შოლტაჲ, კაბიე“ (აჭარ. ნოღაიდ. დარგ. X). დიალექტ. IV. შოლტა მცენარე (ჯავახ. ბერ.).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. შორი არ მახლობელი – დ. ჩუბ. შორი დიდი მანძილით დაცილებული, შორეული. „წარვიდა შორსა სოფელსა“ (ლ. 115, 13). გზასა შორს იყოს (pb. რიცხ. 9, 13). აქეთ არასდროს გზა არ გქონია, გადმოგილახავს შორი მინდვრები (ანა). 2. გრძელი, დიდი (ითქმის გზის შესახებ). შორი გზა მოიარე და შინ მშვიდობით მიდიო (ანდაზა). დიალექტ. II. შორი გაზაფხულით ჩუმას (მაწვნისაგან გაკეთებული ნაღები) ასხამენ, მერე შედღვებამენ, შორი ჰქვია (თმოგვი, ჯავახ. ბერ.). იხ. II. შორვა.

ძვ. ახ. ქართ. I. შორვა, შოვრვა შორს ყოფნა, არსებობა. შორვა – შდრ. შორი – ილ. აბულ.საშ. ქართ. II. შორვა სუპი, წვენი, ბულიონი. ფლავისა ნაცვლად შორვა ვითხენით (ბეს. 92, 9). ახ. ქართ. შორვა [სპარ. არაბ. შურბა] «თხელი შილაფლავი, ლაბა» (დ. ჩუბ.). სნეული… პირს მოარიდებს ხოლმე… მსუქან ფლავსა და ყოველს ამაზე უფრო მეტის სიამოვნებით რჩეობს ორიოდე კოვზს კარგს შორვასა (ილია). დიალექტ. ჩორბა, შორვა (ზ. აჭარ.) ფაფა, წვნიანი საჭმელი, სახვრეპი (აჭარ. ნიჟ). შორვა (თ. çorba) წვნიანი კერძი ჩორბა (შავშ.).

საშ. ქართ. I. შორშორი ერთმანეთზე მოშორებული ან უგვანი (დ. ჩუბ.). შდრ. I. შორი.საშ. ქართ. II. შორშორი მოთრეული მხალი გაუწურავად შემზადებული (დ. ჩუბ.). შდრ. II. შორი.

საშ. ქართ. I. შპეტი უმარილი – დ. ჩუბ. იხ. II. სპეტი.საშ. ქართ. II. შპეტი ზედამხედველი მაგალ. ცხვრებისა – დ. ჩუბ. შდრ. სპეტი, პეტი საქმით უხუცესი – საბა. პეტი < სპეტი < შპეტი;ს- განვითარების შედეგად სპ > შპ;ბაგისმიერი აბრუპტივისა და სისინა სპირანტის შემცველ კომპლექსში აბრუპტივის რეგრესული ასიმილატორული მოქმედება სისინა სპირანტზე სპ > შპ შენიშნულია სპეციალურ ლიტერატურაში (ქავთარაძე 1964, 356).

ძვ. ქართ. I. შროშანი lilium: „მიხედეთ შროშანთა ველისათა“ (მთ. 6, 28). „ბირთუნი და შროშანნი (სასანთლისანი) მისგანვე იყვნენ“ (O, გამოსლ. 25, 31). „ყუაოდენ ვითარცა შროშანი“ (ეს. 35, 31). „სოლომონმანცა… ვერ შეუძლო შემოსად სამოსელი, ვითარცა ერთი შროშანთაგანი“ (მ. სწ. 190, 32). საშ. ქართ. 1. შროშანი (სომხ.) სუნნელი ზამბახი – დ. ჩუბ. 2. შროშანთა შლილნი, ყარამფილნი, შვენვით ზვაობენ (ბეს. 50, 14). სხვანი ლხინისა შროშანნი ჰგიან ფერადნი, მეფეო (ვახტ. VI, 20, 5). 2. მრავალფერი ყუავილი მეტისმეტად სურნელოვანი. ჭიქისა ჭურჭელსა შიგა შაფად შექნა შროშანი (ქანან. 97, 30). ახ. ქართ. შროშანი 1. [Lilium candidum] ბოტან. თეთრყვავილა ბოლქვიანი მცენარე;მაღალი, შეფოთლილი;მოჰყავთ ბაღებში. 2. ამ მცენარის ყვავილი;მეტად მძაფრი სუნი აქვს. კოკობი ვარდი, ფერმიხდილი, ნაზი შროშანი…ერთად შევკონე თაიგულად და მოგიტანე, ჩემო კესანე! (ჭ. ლომთ.). თეთრი შროშანა დაგეცა გულზე და ლურჯი ფერით თვალი მთვრალია (გ. ლეონ.). მთის შროშანი [lilium szowtsianum] მთაში გავრცელებული ყვითელყვავილა ბოლქვიანი მცენარე (სინონ. რაჭ. თიორში, თიოში). მარინეს კალთაში… უყრია მთის შროშანი და დიყი (მ. ჯავახ.). შროშანი ებრაული šūšan-იდან მომდინარე ფუძეა (ივანიშვილი 2014). იხ. ასევე შროშანა – ქეგლ. საშ. ქართ. II. შროშანი ფრინ. – საბა. შროშანი სრულიად ჭრელი შაშვი თეთრით და სხვადასხვა ფერით დაწინწკლული მგალობელი და ლაპარაკსაც ისწავლის (თ. ბაგრატ). შროშანი შოშია, მარტია. ყნოსა შროშანთა, მღერა შროშანთა (შავთ. 14, 3). ახ. ქართ. შროშანი იგივეა, რაც შოშია. ყორანმა შაშვის ჯიბრით შროშანი მოკლა, – შენც შავი ხარ და ისიცაო (ანდაზა). მრავალგვარი ფრინველი ბუდობს საქართველოს ტყეებსა და მინდვრებში. ჩხართვი, შროშანი, ტარბი და სხვ. (ი. გოგებ.)

ძვ., საშ. ქართ. I. შტანგი «საბელი»: „დასდვა შენ სასწაულად: შტანგი ესე მეწამული გამოაბა სარკუმელსა“ M – „დასდვა ნიშანი: საბელი ძოწეული ესე მოაბა სარკუმელსა“ (G, ისუ ნ. 2, 18). შტანგი ძვ. „…ნიშანი რამე შორით დასანახავი, საცნობი“ (საბა). შტანგია ალამი, მცირე ბაირაღი (დ. ჩუბ.). ესე ყოველი სირცხვილის შემოკრებისა შტანგიაო (ქილ. 594, 35). ახ. ქართ. II. შტანგი [გერმ. Stange] 1. სპორ. სიმძიმის აწვაში – ლითონის ზრო, რომელსაც ბოლოებზე უკეთდება წყვილ წყვილად სხვადასხვა სიმძიმის დისკოები. 2. ტექ. დედმიწის მაგარი ფენის (ქვანახშირის) საბურღავი იარაღი – ლითონის (ან ხის) ზრო, რომელსაც ბოლოში მიხრახნილი აქვს საბურღავი ჭურვი.

ახ. ქართ. I. შტილი ძვ. იხ. II. სტილი. [ბერის] საუბარში აღარ ისმოდა «გარნა»…, აღარც რიტორიკა ანუ დოღმატიკიდან ამოკრეფილი «შტილი მაღალი» (მ. ჯავახ.). ახ. ქართ. II. შტილი [გერმ. stille, ჰოლანდ. stil] წყნარი, უქარო ამინდი ზღვაზე. დიალექტ. III. შტილი (ლეჩხ. იმერ.). შტილი < შთილი < ჩრდილი (ლეჩხ. ჩიქ.).

ძვ. ქართ. I. შტო, სტოა (ეკლესიის გვერდით სვეტებზე დაყრდნობილი ფრთა, გადმოხურული): „ეკლესიისა შტოსა დგიან მიყრდნობით კუერთხთა ზედა მათთა“ (ი. -ე 38, 12). სტოა ήτόα სვეტებიანი დარბაზი, კოლონადა ტალანივით „სტოვაები სამხრით კერძოთა ბჭეთასა“ (ეზეკ. 40, 18) – თ. ცქიტ. ძვ., საშ. ქართ. II. შტო: „შტოთა რაჲზომცა ჰკაფდე, იგი სხუასა მორჩსა გამოიღებს“ (ნოვ. I, 124, 7). ქართ. შტო (სომხ.) რტო, ნოშო, ღერი ზრო ხეთა;ტოტი მდინარისა, ან ზღუათა ჩამომავლობა (დ. ჩუბ). ალვისა შტო ირხეოდა (ვეფხ. 954, 1). ვაზსა რა შტოსა მოჰკუეთდნენ, ატირდების (ვისრ. 229, 33). ცაცხვი დგას ტურფად ნაზარდი შტო მსხვილი, შუა ვაკესა (ვახტ. VI, 27, 30). აწე მაგ ხესა გადიო და ასე დაწევ მას შტოსა შინა, ანუ არ გადმოვარდე და ანუ ხე არ შესძრაო (რუსუდ. 30, 36). ხისაგან ერთი მშვენიერი ახალი შტო ამოსულა (თიმს. 78ქვ. 1)საშ. ქართ., დიალექტ. გადატ. 1. შტო განაყოფი, დარგი „ტანად სარონი, კეთილსახენი, საქციელშემკობილნი, სიბრძნისა ნერგნი და მეცნიერებისა შტონი გარდაეფანჩათ“ (საბა). საშ. ქართ., დიალექტ. 2. შტო ხის რტო, გინა მდინარის გარდანადენი (საბა).შტო ჩამომავლობაც არის – შტო, სტო და რტო. ესე სამივე ხეთა რტოთა, გინა მკლავთა ხეთასა ნიშნავს (თ. ბაგრატ.). შტო წყლის, მდინარის ტოტი. ნავითა გავე, ზღვისაგან შტო რამე გამოვიდოდა (ვეფხ. 603, 1). ფშავის არაგვი შედგება ორი შტოისაგან (ვაჟა). „ძმა, ქალო, თათრებით მოგიკლეს, შტოს გაგიყოლეს წყლისაო“ (თუშ. ცოც.). 3. შტო ჰაერის ნაკადი. კაცი ხამს მისსა ხელოსნობისა წესს, ზედა მტკიცედ ეგოს და ნდომისა ჴლსა აქა-იქ ჰაერისა შტოებთა არ აწოდინოს (საბა). 4. შტო ჩამომავლობა, განაყოფი. ითვის-ტომა დავითის შტომა (დ. გურამ. 112, 45). ახ. ქართ. 1. შტო: დღეს მხოლოდ ეკლის შტო მიპყრავ იმ ტურფა თაიგულისა (ვაჟა). 2. მდინარის, ქედის, რკინისგზის… განაყოფი სხვადასხვა მხრისაკენ, განშტოება. კავკასიონის მთიდან დასავლეთისაკენ მიდის საკმაოდ მაღალი და გრძელი შტო, რომელსაც ნაქერალას მთა ჰქვი (ი. გოგებ.). 3. გადატ. განაყოფი, დარგი. [პირველდაწყებითი მწერლობა] მარტო ერთ თუმცა დიდგავლენიანს შტოს ლიტერატურისას ემსახურებოდა (ილია). 4. გადატ. ძირითადი გენეალოგიური ხაზის (მაგ., გვარში) განაყოფი (მაგ., ბიძაშვილის) ჩამომავლობა. ქართველების ტომის უფრო შორეულს შტოს სვანები შეადგენენ (ი. გოგებ.). რტო // შტო სიტყვების შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში ვკითხულობთ: 1. საწინააღმდეგო შეფარდებაა მოცემული ძველი ქართულის რტო-სა და ახალი ქართულის შტო-ს შორის (შტო-სტო?) (ჩიქობავა 1942, 170). 2. სიტყვა შტო-ში თავკიდურა ჯგუფი მონაცვლეობს რტ-სთან? (ფოგტი, 1961, 24). 3. შესაძლოა რტო ტორ-ისაგან მომდინარეობდეს და მიღებული იყოს რ-ს მეტათეზისისის შედეგად ტორ > რტო, მაშინ სარკვევი იქნებოდა ამ უკანასკნელის მიმართება შტო-სთან (ერთელიშვილი 1980, 107). ჩვენი აზრით, შესაძლო ჩანს შტო // რტო სიტყვების დაკავშირება. „ფესვის გამონაზარდის“, „ყლორტის“ აღმნიშვნელ ლათინურ შტოლო-სთან სტო(ლო) > სტო.

ძვ., ახ. ქართ. I. შური «…მწუხარება სხვისა კეთილსა ზედა» (საბა), წუხილი, სინანული სხვის რამე კარგზე, მოსაწონზე. შური «შურობა», <ბაძვა». „შურმან სახლისა შენისამან შემჭამოს მე“ (ი. 2, 17). „არა დაიდვა შური გულსა“ (ფლკტ. 141, 22). „რაჲთა... შურად და ბაძვად მოვიდოდით“ (ი.-ე. 14, 4). იხ. მოშურნე, მოშურნება, საშურელი, საშურვებელი, უშურველი. შურმა დაავსო ქვეყანა, ბაძილმა ააშენაო (ხალხ.). ელისაბედს... შურით აევსო გული (ილია). აღდგენილია, ს.-ქართვ. *სურ- „სურვილი > || შური“ > ქართ. სურ-: ზან. შურ-: სვან. შონ- < *შორ- (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. II. შური (სპ.) მძიმე ჰანგის სახელია – ი. გრიშ.

საშ. ქართ. I. შუშა მინის ჭურჭელი. დამიდგა კარგი სადილი, წინ ღვინით სავსე შუშაო (დ. გურამ. 150, 1, 6). მეორეს მხარსა – სულ ლამაზად დახატულის ნაბათით სავსე შუშებითა შაქრის ლერწმის და ხამის შაქრის მეტი (იდვა) (რუსუდ. 451, 37). აიღე ნარგიზი… და შუშაშიგან ჩაყარე და მზეშიგა დადგი (კარაბ. 427, 7). ოქროს შუშები მრავალი უყრია, ვითა სალია (ფეშ. 100, 3). შუშე მინის ჭურჭელი//ლამაზათ შეხრესენ და შუშეში, ემეში ჩადებენ (ჩაქ., შავშ.).ზან. (მეგრ.) შუშა შუშა;მინის პატარა ჭურჭელი (მეგრ. ქობ.). დიალექტ. II. (იმერ.) შუშა „ახალი, ნორჩი, თოთო“. ს.-ქართვ. *შუშ- „ნორჩი, თოთო“ > ქართ. შუშა : ზან. შქი-შქ-ილ-ა // შქჷშქ-ილ-ა < *შქუშქ-ილ-ა (ჩუხუა 2000-2003).

საშ. ქართ. I. ჩადრი ზეწარი ქალთა მოსაფარავი – საბა., დ. ჩუბ. თავსა ჩადრი გარდიბურა (ფეშ. 458, 1). ახ. ქართ. ჩადრი [სპარ. ჩადირ] თხელი განიერი წამოსასხამი (ჩადრით მუსულმანი ქალები სახესაც იფარავდნენ), – პირბადე. [ხანუმა] ჩადრს დაკეცავს, თავზე დაიდებს და ტახტზე ჩამოჯდება (ა. ცაგარ.). ყანიდან მომავალი ქალები… ჩემს ნახვაზე ჩადრს მოიფარებდნენ (თ. სახოკ.). იხ. აგრეთვე: ი. გრიშ. საშ. ქართ. II. ჩადრი კარავი პადილიონე B.;ჩადირ ZAaBCE, ჩადრი D.;ჩადრი საჩრდილობელი – ZABCa. – საბა. დიალექტ. ჩადრი (< თ. ჩადირ) კარავი, ფარდული. „იმსისხო ჩადრი იქნება, რომე ხემწიფემ თავის ჯარით რომ შევდეს, დჲეტევა“ (აჭარ. ნიჟ.).თურქულში სიტყვა ირანულიდაანა შესული. შდრ. ლაზური ჩადირი (ს. ჟღ. II, 212, გურგენიძე 1973, 31). ჩადრი სპარსულად იწერება და იკითხება ასე – [čâdor]. მისი მნიშვნელობებია: 1. ქალის წამოსასხამი;2. ჩამოსაფარებელი;გადასაფარებელი;3. კარავი [რუბინჩიკი 1983]. აღნიშნული ლექსიკური ერთეული ქართულ ენაში მცირე ფონეტიკური ცვლილებითა (ჩადორ > ჩადრ) და დავიწროებული სემანტიკით შემოსულა (ბართაია 2010, 119).

საშ. ქართ. I. ჩალა ზრო, ღერო მოლთა – საბა, ნ. ჩუბ. გარდაუგდეს ჩალათა წყალი (ქ. ცხ. IV, 112, 25). ზურაბის ჩალის ბოლოში ქუდურზედ… საყდარი დგას (სამ. VIII, 186). გადატ. ჩალა მაქვს და ნაბადია (ვეფხ. 304, 4). მას არ მიაჩნდა შვიდნივე მთიებნი დარად ჩალისა (ნ. ციც. 1044, 4). ამდენი მაქვს, აღარ მინდა, ოქრო მიჩანს, ჩალის წონათ (არჩ. 254, 354, 3). ახ. ქართ. ჩალა 1. სიმინდის, ღომის, ბრინჯისა და მისთ. ღერო და ფოთლები, მეტწილად ხმელი. სახლის მარჯვნივ კუთხეში კედელთან ეწყო ორი კონა ღომის ჩალა (ე. ნინოშ.). აწი, შვილო, ხარებიც შემოიყვანე, ჩალა ჩაუყარე (დ. კლდ.). 2. ჭაობის ან წყლის ნაპირის მაღალი ბალახია მეტწილად ერთლებნიანთა კლასისა. ხნულის იქით გვერდზე პატარა ნაკადი ჩამოუდიოდა, ჩალა ჩაყოლებული ჰქონდა ნაპირებზე (ვაჟა). რესტორანის ვერანდაზე ჩალის სკამებში ჩავსხედით (ნ. აგიაშ.). 3. კუთხ. (კახ. მთიულ.) იგივეა, რაც კ ა პ რ ა ში. დიალექტ. ჩალა (ინგ.) ლელ-კალამი, ისლი, იყენებენ სახლის სახურავად (დიალექტ., 625). ჩალაჲ ჩალისფერი (ცხენი ან დათვი). შაბლიანთ ჭერხო სამსვიაჸ ხქონდის ჩალას მოღებულ ალმის ტარებით. ჩალა დათვისად იციან მეტაჸ მარჴეიავ – ჩალისფერ დათვზე ამბობენ, ძალიან ავიაო (თუშ. ცოც.). საშ. ქართ. II. ჩალა (სპ. ჩალ) ორმო, ხარო, დილეგი, ჯურღმული. ჯერ ამ ჩალიდამ ავიდეთო და მერე სულ ყველას გაცნობო (შჰნ. III, 340, 29). იხმარება საპყრობილის მნიშვნელობითაც, ხან სიჩალის ჯურღმულსა დამატუსაღებ ხოლმე (შჰნ. II, 398, 33). დიალექტ. III. ჩალა სანთელი ღერი, ცალი სანთელი. ავიღე ორი ჩალა სამთელი და წავედი წმინდა გიორგში (კარალ.). მუხათავის ნიშში რო შავალ ხომე, რამი ათი ჩალა სამთელი დავანთო (ბროწლ., აგრეთვე ატ., საღ., ძეგ. ქართლ ლექსიკ.). ჩალა < ცალა < ცალი.

საშ. ქართ. I. ჩალიჩი ტილოს ლახტი საგვემელი ფუნდრუკობაში – დ. ჩუბ. ჩალიჩი (ჩალიკი Cb) საფუნდრუკო საგვემელი ტილოსა (ტილოსი B) ZAB. ჩალიჩი (ჩალიკი Cb) ეწოდების ტილოსა შეგრეხილსა საფუნდრუკოდ (+ საცემლად Cb) CD. See also: ჩალიკი – საბა. შდრ. ჩილიკა. ახ. ქართ. ჩალიჩი 1. თასმებისა, თივისა და მისთანათაგან დაგრეხილი თოკი. ნამჯის ჩალიჩი. || ამ სახის ორნამენტი. სვეტისთავს ზემოთ აქვს არაფართო ქიმი კოვზისებური ორნამენტით, ხოლო ქვემოთ – ხვეული ჩალიჩი (გ. ჩუბ.). 2. ლახტი, ლახტაობა. რამდენსამე კალოზე ყმაწვილებს გაემართათ ჩალიჩი (შ. არაგვ.). ხალხი… თვითონ იღებდა მონაწილეობას ჭიდაობაში, კრივში, ჩალიჩში (ა. ყაზბ.). ჩალიჩი თამაშობა (თონ., დვალ., ღოლოვ., ქართლ. მენთ.).დიალექტ. II. ჩალიჩი ვაჭრობა (ფარცხ.);იჩალიჩებს ივაჭრებს. წადი იჩალიჩეო, ივაჭრეო (ფარცხ., ქართლ. მენთ.). შდრ. ჩარჩი (სპარს.) მეწვრიმალე, მატრაბაზი;სარგოიანად გამსყიდავი – დ. ჩუბ. ჩალიჩობა [თურქ. ჩალიშმაქ-იდან «შრომა», «ცდა»] ვაინაჩრობა, მცდელობა. თუ ეს ხრიკები გააგრძელეთ, ახლავე წავალ ამ ქარხნიდან და შევაწყვეტინებ თქვენს მასეთ ჩალიჩობას (პ. კაკაბ.). შდრ. ჩალისი, ჩალისობა რიგით და რიგით ომი – დ. ჩუბ.

საშ., ახ. ქართ. I. 1. ჩალხი ცის ჩარხი;ზეცა;განგება. ჩალხისა ბრუნვამან, გატანჯვათა ჴელოსანმა, ჩემზედ ორგულობა და მტერობა გამოიჩინა (ქილ. 279, 22). ეგონათ სწორედ ტრიალი მრუდის საწუთროს ჩალხისა (დ. გურამ. 91, 202, 4). მაგრამ, ვაიმე! შედგა ჩალხი, გაბრუნდა ბედი! (რ. ერისთ.). 2. ჩალხი მშვილდის სახეობა, მაგარი მშვილდი. „ზოგნი მცირე ისარსაც უწოდებენ“ ისრის თვითმტყორცნელი (იუსტ. აბულაძე). ფარანდამან ჩალხისა ისარი მკრა გულსა (ვისრ. 198, 8). ჩალხი სალესი მოწყობილობა, ჩარხი. 2. ზმ., გლ ურმის ბორბალი, ურმის თვალი. ჩალხის მორგვი ურმის თვლის მორგვი, რომელშიაც სოლები („კბილები“) არის დამაგრებული (რაჭ. კობახ.). ჩალხის ქვა გუდ. ხ., მოხ. ქვა, რომლისგანაც სალესავ ქვას (ჩალხს) აკეთებენ – ა. შან. აგრეთვე: (თუშ. ცოც.).ჩალხი (ჩვეულ. მრავლ. ჩალხნი) ხ. მოხ., სალუდე ქვაბის გვერდებზე ჩაკერებული სპილენძის ფურცლები. „ჩალხამდე დაიწივაო“ (მოხ.). ჩალხი (=მთორე) ძირს არი, მთლიანი გვერდებისას ფესვები ჰქვია (გუდ.) – ა. შან. ჩარხი (სპარს) > ჩალხი. დიალექტ. II. ჩალხი, ჩარხი ცახი. ჩარხ დაუდებთ, როცა პარკი უნდა გაიკეთოს ჭიამა (ვარ.). აბრეშუმის ჭია ჩალხზე გადის (ქორ.). ცხრატყავას ჩალხათ ხმარობენ აბრეშუმის ჭიისა (ძეგ.) აგრეთვე ბრ., გარიყ., ზ. ხანდ., თამ., საღ., ქემ., ქართლ. ლექსიკ.). ამოსავალი სიტყვა უნდა იყოს ცახი < ბალახეულის კონა ან ფოთლებიანი ფიჩხი, რომელსაც უდებენ აბრეშუმის ჭიას პარკის გასაკეთებლად.

საშ. ქართ. I. ჩანა თოვლზე სათრევი (ციგა). ვერას საქმით დაიხსნების, თუ დაების ჩანა გზითა (შჰნ. III, 633, 4). ახ. ქართ. II. ჩანა [სპარ. čânare «ყბა», «ნიკაპი»] 1. ქვედა ყბა (ადამიანისა, საქონლისა). ქალს ჯირყვლებს უსინჯავდნენ იღლიის ქვეშ და ჩანასთან (ი. გრიშ.). 2. სიმებიანი საკრავის ტანი, მუცელი. 3. ტექ. კიბის საფეხურების შემაერთებელი გვერდითი ძელი ხისა (ან ლითონისა). დიალექტ. ჩანა ქვედა ყბის მნიშვნელობით დასტურდება: (ქიზ. მენთ., თუშ. ხუბ., ფშ. ხორნ., ფერეიდ. ჩხუბ.).დიალექტ. III. ჩანა საკრავი. „ეშიკ აღა მობრძანდება ჩანითა, ზუზუნითა, ღიღინითა, ხანითა“ (გოდერძის ლექსი) – ი. გრიშ.კოდი უპირველესად ხის ჭურჭლისა და საზომის სახელებია და შემდეგი საკრავის ნაწილის სახელადაც გამოუყენებიათ. ამათგან კოდი ქართულია, ჩანა კი საფიქრებელია ჩანახის ბოლო მოკვეცილი ფორმა უნდა იყოს… ჩანახი… თურქული სიტყვაა, რომელიც აღმოს. საქართველოში მე-17 ს. ჩანს გაჩენილი (ჯავახიშვილი 1990, 112). შენიშნულია, რომ, ჩანა, როგორც სიმებიან საკრავთან დაკავშირებული ტერმინი, სპარსულ ლექსიკონებში არ დასტურდება (ბართაია 2010, 119). ახ. ქართ. IV. „ჩანა მივეცი“ ე. ი. ბევრი ვეხვეწე, ილაჯი წავართვი“ (ი. გრიშ.). შდრ. II. ჩარა.

საშ., ახ. ქართ. I. ჩანგი [სპარ. čang] ურეზონატორო, სწორკუთხოვნად მოხრილი, სიმებიანი სამუსიკო საკრავი, რომელსაც თითების გამოკვრით აჟღერებენ. ქნარი: „წინა უროკვიდეს და სტჳრითა და ჩანგებითა ქებასა შეასხმიდეს“ (ბალ. 124, 20). მეჩანგე ჩანგის დამკვრელი. „ჰყვა… სხუანიცა ქალნი, მემგოსნენი და მეჩანგენი (ბალ. 124, 4). ამ ჴმის სიმღერას ჩანგითა და ჩაღანის პირით ისმენდენ (ქილ. 278, 4). დღეს იხარებს დავით, სულიერსა ჩანგსა თანა მღაღადებელი სულითა მეფე (ბეს. 122, 1). გამართეს ლხინი ზმითა, შაირით,/ გალობით, მღერით, ჩანგით, დაირით (დ. გურ. 251, 265, 2). ამოსა ჴმასა იტყოდეს, ჩანგის ძალს წამოზიდესა (შჰნ. I, 1232, 4). ერთი მომიტანეთ ჩანგი, რომ ავაჟღერო და სევდა გავიქარვოთ (აკაკი). დიალექტ. II. ჩანგი (ქართლ.) გუთნის პირველ უღელზე დაკიდებული რკალი, რომელშიაც გატარებულია ღვედები. შდრ. ჩანგალი- ქეგლ. ჩენგელი (თ.) – აჭარ. ნიჟ.დიალექტ. III. ჩანგიჲ (აზ. დიალ. ჩანგი) ურცხვი, უტიფარი;მსუბუქი ყოფაქცევის (ქალი) (ინგ. ღამბ.). დიალექტ. IV. ჩანგის დადგმა ყბის დადგმა. ჩანგა რო დაადგეს, იმით ამოიჭამეს (ჯავახ. ზედგ.). შდრ. ჩენგე ქვედა ყბა, ჩანა (აჭარ. ნიჟ.).

ახ. ქართ. I. ჩარი [სპარ. ჩაჰარ «ოთხი»] კამათლის ის გვერდი, რომელზედაც ოთხი წერტილია. ქონიაშვილი [აგორებს კამათელს] ჩარი-სე! ეს ჩარი…, ესეც სე… (გ. შარვაშ.). დიალექტ. II. ჩარი (თურქ.). čar მეფე, ხელმწიფე. ეს იყო ჩარ ალექსანდრ მეორის დროს (სტ. ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. III. ჩარი (თურქ. čar) ჩარშაფი (თურქეთის ზოგიერთ რაიონში მუსლიმანი ქალის ჩასაცმელი);ქალის თავსახურავი. ჩარი თუ არ მაცვია, ისე სოხახში ვერ გევიარ (ესქ. შ.). ზაათი ერთი ჩარი იყო, თავზე საბურველი (სტ.). დაბურული აქ ჩარი (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. IV. ჩარ ჭიაა ერთგვარი. საქონელს ბალახის ჭამის დროს, თუ შეჰყვა, კლავს (ინგ. როსტ., ღამბ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ჩარა ჩარა [თურქ.-მონგ. čâra/e] ძვ. «კათხასავით სასმისია ყურიანი» (საბა). მოიღეს დიდი ბადია, დადვეს… აავსეს ღვინითა. შიგ ჩარა იდგა, თავადთა ურიგდებიან იმითა (შჰნ. I, 230, 2). ვარდსა შუაზედა თვითო ოქროსა ჩარა ერთვის (შჰნ. III, 248, 7). სხუა ჩარა, ნავი, ჩოღრათო თეფში (შჰნ. III, 243, 24). კალაში უდგმენ ჩარებსა, ვერ შესმენ დაუმალავად (ფეშ. 168, 4). [დევები] სვამდნენ ჩარებით (გ. ლეონ.). საშ., ახ. ქართ. II. ჩარა ღონისძიება– თ. ბაგრატ. ჩარა [სპარ.čare] ილაჯი, ძალა, ღონე. [გლეხებს] უწყლობის გამო ჩარა ჰქონდათ გამოცლილი (ბ. ჩხ.). დიალექტ. ჩარა: ილაჯი, ღონე;საშუალება, გამოსავალი, საშველი. მე სხო ჩარა აღარ მქონდა (ინგ. ასრათ.). ჩარაჲ გაწყდომაჲ (ილაჯის გაწყვეტა) (ინგ. ღამბ., ინგ. იმნ.). მე ვერაფერ ჩარას ვერ გავხდი (ჯავახ. მარტ.). აგრეთვე (თუშ. ცოც., ქიზ. მენთ.). შდრ. ჩარე გზა, საშუალება, ილაჯი, ღონე. გვყოფ სულის ჩარედ – მტრით ვიზარენით! (ბეს. 68, 19). ჩარე (სპ.) საშუალება, საშველი, ღონე, ღონისძიება;გზა, გამოსავალი, – ჩარა (აჭარ. ნიჟ.).

ძვ., საშ. ქართ. I. ჩარბი არწივთა, შავარდენთა, ქორთა და მისთანათ ნისკარტთა ჩარბი ეწოდების, ხოლო სხვათა ფრინველთასა-ნიკარტი – საბა. ჩარბი: ჩარბფიცხელობაჲ „ნისკარტის სიმახვილე“: „ლომთა მჴეცთსახეობისა მიმართ დასახულობასა და არწივთაებრ ჩარბფიცხელობასა“ (A=884, 92v, 3-4). (ორბნი) მას მყრალს გლეჯენ ჩარბითა (ქილ. 963, 18). ახ. ქართ. ჩარბი 1. ტუჩი, ბაგე, ლაში. უფითრდებოდა სახე, უშრებოდა ჩარბები (ს. ქვარ.). ზედა ჩარბზე უკვე მოხშირებოდა ღინღლი, ორივეს შავად უბიბინებდა ზედა ჩარბი (გ. ბუთხ.). 2. მტაცებელი ფრინველის ნისკარტი. დიალექტ. ჩარბი „ტუჩი, ბაგე (ლეჩხ. ალავ.). 2. პირუტყვის ცხვირ-ტუჩს ჩინჩვირანი ეწოდება, ქვედა ტუჩს ჩირბე || ჩორბე ეწოდება (ხევს. ჭინჭ. 239, 11). შდრ. ჩირბ-ფუძიანი ნაწარმოები სიტყვა საჩირბული ცხენის დრუნჩზე, ჩირბზე მოსაბმელი თოკი (აბამენ დამაღის ამოჭრისა და მისთ. დროს). საჩირბული… ცხენს რო მაამბენ ტუჩთ საბელს, წაუბღრუჭებენ აიმას (ხევს. ჭინჭ). ამავე მნიშვნელობისაა ჩორბი ტუჩი, ჩიჩვირი (რაზიკ. ჭყ., მთ. შან.). ჩორბი ყბები (მოხ. ქავთ.). შდრ. სვან. ჩარბალ სქელი დრუნჩები (სვან. ლიპარტ.).ს.-ქართვ. აღდგენილია *ჩა(რ)ბ- არქეტიპი (ჩუხუა 2000-2003). დიალექტ. II. ჩარბი მსუქანი. მე იფო ჩარბი ვარ (ფერეიდ. ჩხუბ. 341). იხ. მოჩარბვა (194, 15) ცხიმის მოსმა საჯზე, მაჯმაზე შდრ (სპარს.) (ფერეიდ. იკე, XXIII). ამავე წარმომავლობისა ჩანს ჩარბი, ჩარბე, ჩირბე განსხვავებული ფერის თმა წარბში;სხვა ფერი (ლაქისებური) საქონლის ნესტოების გარშემო (მოხ. ქავთ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ჩარჩი მეწვრილმანე, მატრაბაზი;სარგოიანად გამსყიდავი- დ. ჩუბ. ჩარჩი [თურქ. ჩერჩი] ქორვაჭარი, სპეკულანტი. [თორნიკე ხარატელმა] ვეღარ გაუძლო მეზობელ მემამულეთა ქიშპობას და ოჯახი ჩარჩების ვალში ჩააგდო (მიხ. მრევლ.). შდრ. ჩერჩიჲ (ინგ. ღამბ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ჩარჩი (ფშ.) თოფიდან ძონძის ამოსაღები ხრახნილი (ი. ჭყ.). შდრ. ჩარჩიკი 1. ტექ. მომჭერი, რომელსაც წამოაცვამენ ნაკეთს მისი დამუშავების დროს. 2. სამხ. შაშხანის, ტყვიამფრქვევისა და მისთ. სამიზნო ჩარჩოს ან თამასის მოძრავი ნაწილი საჭირო მანძილზე სროლისათვის კორის დასაყენებლად.

საშ. ქართ. I. ჩარჩო (სპარს.) ბუდე, ხატის ჩასაყენებელი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ჩარჩო [სპარ. ჩარჩუბე] 1. ლარტყების ან ძელაკებისაგან შეკრული ოთხკუთხედი (ან სხვა ფორმის) საგანი, რომელშიც მინას, სურათს და მისთ. ათავსებენ. სურათის ჩარჩო. – სარკის ჩარჩო. – ფიჭვის ჩარჩოებზე მინის მაგიერად მეტად გამჭრიახ გონებას გაქონილი ქაღალდი გაუკრავს (ილია). 2. ტექ. ჩარჩოს ფორმის ამა თუ იმ დანიშნულების საგანი. || მეფუტკ. ხის შეკრული ოთხკუთხედი, რომელშიც ფუტკრები ფიჭას ამოაშენებენ. საშ. ქართ. II. ჩარჩო: ჩარჩო ბაზარი – დ. ჩუბ. ჩარსუბაზარი (სპარს.) ოთხკუთხა ბაზარი – დ. ჩუბშდრ. ჩარში (სპ. čarši) ბაზარი, ცენტრალური ადგილი (ჩვენ. ფუტკ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ჩარხი სპარს. čark ბორბალი, ან მანქანა საბრუნებელი- დ. ჩუბ. ჩარხი [სპარ. ჩარხ] 1. საბრუნებელი მანქანა (ლითონის, ხის და მისთ. დასამუშავებლად). ლითონსაჭრელი ჩარხი. – სალესი ჩარხი. – ზაფხულობით მოაწყობდნენ მთის ნაკადულზე სახარატო და სათლელ ჩარხებსა, თლიდნენ ხის ჭურჭელსა, ჯამებს, გობებს და ფიცრებს (გ. წერეთ.). დრო გაცდენას როდი ითმენს, მუდამ ჩარხივითა ბრუნავს (შ. მღვიმ.). 2. (ქიზ.). «საკირის გუმბათის გარშემო შემოსაყრელი ნამტვრევი კირქვა» (ს. მენთ.). შდრ. I. ჩალხი.დიალექტ. II. ჩარხი იხ. II. ჩალხი.

ძვ. ქართ. I. ჩაფი «სარწყული»: „მისცა რქისები ჴელსა ყოველთასა და სარწყულები ახლები“ G – „მისცა ნესტჳ რქისა ჴელთა მათ ყოველთასა და ჩაფები ახლები“ (O, მსჯ. 7, 16). საშ. ქართ. აღაპი იქნებოდეს სამოცისაჲ ჩაფითა ღვინითა (თისლ. 19, 28). ხოლო უკანასკნელ სპარსთაგან მიიღეს თუნგი, ჩარექი, და ნახევარ ლიტრა, და ჩაფი (კალმას. 558, 23). ერთის საპალნისაგან შვიდი ჩაფი ამოვიდა ნაწურით (სამ. VIII, 81, ქვ. 1). ახ. ქართ. ჩაფი 1. მოზრდილი ცალყურიანი ჭურჭელი თიხისა, დაბალყელიანი და ფართოპირიანი (ზოგჯერ პატარა ტუჩიც აქვს). შდრ. კოკა. პატარ გოგომ ჩაფით წყალი მოარბენინა (დ. კლდ.). [ლოპიანა] გავიდა და ჩაფების დაცლას შეუდგა (მ. ჯავახ.). 2. ღვინის საწყაო, დახლოებით ერთი ფუთის ტევადობისა;ამ რაოდენობის ღვინო. საუკეთესო ღვინო ჩაფი აბაზად ბევრჯერ ჰქონდა ნაყიდი [რაიბულს] (ვაჟა). 3. ხელჩაფი ჩაფობით ზმნს. ჩაფის წყვით. || ფიგურ. ნაღველს მასხამდნენ გულში ჩაფობით (ვაჟა). ჩაფკოკურა ერთგვარი საღვინე ჭურჭელი. [მჭედელი] ისხამდა ჩაფკოკურაში დარჩენილ ღვინოს (ბ. ჩხ.). დიალექტ, ჩაფი კასრის მენახევრე. ის პირმრგვალი და ერთსახელურიანი თიხის ჭურჭელია. არაფრით არ განსხვავდება ჩვეულებრივი წყლის ჩაფისაგან, საწყაოდ იგი დასავლეთ საქართველოში XVI, ხოლო აღმოსავლეთში XVII სს-ის საბუთებში იხსენიება (რაჭ. ფრ. 183). ჩაფი დასტურდება: (გურ. მრეწ. III2, 227;ქვ. რაჭა, მრეწ. III2, 185, გურ. კიწმ., ინგ. ღამბ., ზ.-იმერ. ძოწ., გურ. ჟღ., ჯავახ. ზედგ.).გადატ. ჩაფით უშვეფს წვიმას კოკისპირულად წვიმს. ახლა ვეღარ წახვალ, ჩაფით უშვეფს წვიმას (სვერი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). გვხვდება აგრეთვე: კნინ. ჩაფურა ჩაფრუკა, ჩაფუნა, პატარა ჩაფი – გ. შატბ. ჩაფრუკა (ქართლ. ლექსიკ.). ჩაფი (< თურქ. çap) (გურგენიძე, რუხაძე 2017, 45).ზან. ჩაფი ჩაფი (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ჩაფი (ხევს. მოხევ.) გრძელი, დაბალკედლებიანი მოწნული ლასტი;ხმარობენ საწოლად (შდრ. ჩაფარა, მნიშვ. 3). [ნასვამს] ჩაფში ცეცხლი გადავარდნოდა და დამწვარიყო (ვ. ბარნ.). ჩაფი ნავის ფორმის ჯინი წნელისა, რომელსაც საწოლად იყენებდნენ (ფშ. ჭინჭ. იკე, XVIII). ჩაფი წნელისაგან დაწნული უფეხებო საწოლი (ხევს. ჭინჭ.). იხ. II. ჩაფარი.

საშ., ახ. ქართ. I. ჩაფარი შიკრიკი. ხვანთქართან ჩაფარი გაგზავნა, და ლაშქარი სთხოვა (ქ. ცხ. II, 518, 4). ჩაფარი [თურქ. ჩაფარ «შიკრიკი». რევოლუციამდ. დაბალი ჩინის პოლიციელი (სოფლად). ბევრჯერ მინახავს, …მაზ რის უფროსის ჩაფარს [მამასახლისი] მათრახით წინ გაეგდოს (ილია). არსენამ და მისმა ძმადნაფიცებმა დაუხოცეს მაიორს ალგეთის ხეობაში ჩაფრები და სალდათები (მ. ჯავახ.). 2. ძვ. შიკრიკი, მალემსრბოლი. შეუდარებელი ჩაფარი ყოფილხართ, ერთის ფეხით ჩამოგასწრო ჩემმა შათირმა (ვ. ბარნ.). 3. კუთხ. (ფშ.) მცველი. კარებსა, მაგრა დაკეტილს, ათას მხრივ ედგა ჩაფარი (ვაჟა). დიალექტ. II. ჩაფარი/ე/ა ყავრის ლასტი. ჩონ ყავრით ჩაფარს ვაკითებთ (ინგ. ასრათ.) (აბრეშუმის ჭია) გადიყვანდი ერთი ჩაფარიდან ვოთხზე (გურ. ჯაჯ., ნიკოლ., რაცხ. გურ.). ჩაფარ [აზ. ჩფრ] ლერწმისგან მოწნული ჩელტი (უმთავრესად ხილის გასახმობად, ზოგჯერ აბრეშუმის ჭიის დასასმელად) (ინგ. ღამბ.).

დიალექტ. I. ჩაფარა 1. კუთხ. (გურ.) სიმინდის ჩალის ღერი. 2. კუთხ. (გურ.) ჩალის ღერებისაგან შეკრული ლასტი (აბრეშუმის ჭიის დასასმელად). დიალექტ. II. ჩაფარა კუთხ. (იმერ.) მრგვლად მოწნული ნაპირშემაღლებული ლასტი. იხ. II. ჩაფი.

საშ., ახ. ქართ. I. ჩაფულა «ფერხის საცმელი» (საბა), უქუსლო, დაბალყელიანი ფეხსაცმელი, – წუღა. ბალღებს საზამთროდ ჩაფულებს მაინც ვუყიდი (ლ. ქიაჩ.). დიალექტ. ჩაფულა || ჩაფულია ფეხსაცმელი. „მამათილმა ჩაფულები და კაბები მომიტანა“ (იმ.), „მეგ ლამაზი ჩაფულიები ვინ მოგიტანა?!“ (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.). ჩაფულა, ჩაფულია უყელო წინდა. შდრ. საცვეთები (აჭარ. ნოღაიდ.). შდრ. ჩაფლა ქალამანი: „გინა თუ მოგუნი გინა თუ ჩაფლანი… იკონომოსისაგან ითხოვიან“ (ი. -ე 44, 26). როცა წავლენ, ასსა თეთრსა ჩაფლსა გაუგზავნის მეფე (გარიგ. 87, 6). მოგვიც ფეხსაცმელი იყო და სარმუზა და ჩაფლაც, მაგრამ ამ უკანსკნელს ფეხზე კი არ, არამედ მოგვზე იცვამდნენ, კალოშის მაგიერ;ის ტყავის ფეხაცმელს წარმოადგენდა (ჯავახიშვილი III-IV, 1962, 158). ჩაფლა სპარსულიდან მომდინარედ ითვლება (აბაევი). იხ. აგრეთვე: (ბინიაშვილი 1997, 16). ს.-ქართ. *ცეფ- ქალამანი ზან. (ლაზ.) წუღა (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ჩაფულა კუთხ. (იმერ.) იგივეა, რაც ჩაფურა. მეორე კუთხეში [დგას] დოქი, ჩაფულა და ჩაფი (ი. გომართ.). ჩაფულა პატარა ჩაფი. ჩაფულათი წასულა წყაროზე. „შენხელა კაცი ჩაფულათი დადიხარ წყალზე“ (იმერ. გაჩ.). ჩაფულა მრგვალტუჩიანი თიხის პატარა ჩაფი წყლისათვის, 10-12 ლიტრამდე ტევადობისა. ჩაფულა მცირე ზომის ჩაფია, 12-ლიტრიანი უკვე ჩაფია (სანახშირე);ჩაფულაში 10-12 ჩარექამდე ჩადის (განთიადი). რო დავლემ წყალს, ევიღეფ ჩაფულას და დავდგამ იქანა (ლეღვანი). || საწყლე დოქი. ჩაფულა წყლის დოქია, უნიკარტო. თუნგულაც იხმარება, მარა უფრო ჩაფულა (ჩიხა);ჩაფულა რგვალტუჩიანი დოქია, ნიკარტიანი საღვინე დოქი. სონია, ერთი ჩაფულა წყალი მამიტანე (ზვარე). გოგო წევიდა თფილიში, იყიდა ჩაფულა და წყალს ყიდის. ღვინისას დოქს ეტყვიან, წყლისას – ჩაფულას (ქვები) (ზ.-იმერ. ძოწენ). ზან. ჩაფულა (ოგაფაში) კავის ქუსლი;კავის ის ქვედა ნაწილი, რომელზედაც წამოეგება სახნისი (კინახონა) (ყიფშ.). თიხის ჭურჭლის დასამზადებელი მოწყობილობის ნაწილი, − ფიცარი, რომელზედაც გამართულია ბორბალი (მეგრ. ქაჯ. III).

საშ. ქართ. I. ჩაქი კალთის განპებული ადგილი გვერდებზედ – ნ. ჩუბ. ახ. ქართ., დიალექტ. ჩაქი [სპარ. ჩაქ «ხვრელი», «ტანისამოსის გახეული ადგილი»] 1. ამოუკერავად დატოვებული ადგილი ზედა სამოსის გვერდითს კალთებზე. გვერდების ნაკერავებში ერთი ხელის დადება გახსნილი უნდა ყოფილიყო. ამ შეხსნილებს ჩაქებს ეძახოდნენ («შინამრეწვ.»). 2. კუთხ. (კახ. თუშ. ხევს.) გამოშვერილი ნაწილი ჩოხის ან ახალუხის უკანა კალთების გადანაკერებში (წელთან). ყოშიან ჩოხას… ნაოჭი ჰქონდა მიყრილი წელთან და აქეთ-იქით კი თითო-თითო ან ორ-ორი ჩაქი მოსდიოდა («შინამრეწვ.»). აგრეთვე: (ინგ. ღამბ., თუშ. ცოც.). საშ ქართ. II. ჩაქი გადაწყვეტილება, სიგელი, საბუთი, აქტი (ჩეკი ინგლ. check). აწ ბედისაგან აბეზარ-ქმნილ ვარ და ყოვლისა ლხინისაგან ჩაქი აბეზარობისა მიმიცემია (ვისრ. 202, 35).

საშ. ქართ. I. ჩელტი „საომარი გრძელი უტარო მათრახი თასმისა ან მეტალლისა“ – დ. ჩუბ. ქმნეს ჩელტები რკინისა, და იფარეს სპათა მისთა (ქ. ცხ. II, 328, 15). ბრძანა შექმნად ჩელტნი რკინისანი მრავალნი… (ქ. ცხ. IV, 264, 10). არამედ ჩელტის გამო ვერღარა შეუძლეს მიახლებად სპათა თემურისათა (ქ. ცხ. IV, 264, 12). შდრ. ძვ. ქართ. ჩელთი ბრტყელი მახვილი – საბა. „ყოველნი მოვიდენ შენ ზედა ჩრდილოჲთ ეტლებითა და ეტლის თუალებითა, კრებულისა თანა ერთაჲსა ფარები და ჩელთები“ (C, ეზეკ. 23, 24). ჩელთი საომარი იარაღი, რკალისებრი ფარი განმარტავს თ. ცქიტიშვილი. შდრ. celtium. ახ. ქართ. II. ჩელტი 1. იგივეა, რაც ლასტი. მინაიას… ერგო მხოლოდ ისლით დახურული ჩელტის ნალია (ნ. ლორთქ.). 2. ჩალის ღერებისაგან შეკრული ლასტი, – ჩაფარა. [მარინემ] ბჟოლის კანით შეკრული… ჩელტი ალაგეს მიახურა (ბ. ჩხიკვ.). 3. კუთხ. (გურ.) მოწნული ფარცხი. 4. კუთხ. (რაჭ.) წნელისაგან მოწნული ნაპირშემაღლებული განიერი ჭურჭელი რისამე გადასაზიდად (იდგმება ურემზე). რაჭაში… არსებობს სამი დანიშნულების ჩელტი: ყურძნის, საბზევე და ნაკელის… ყველაზე დაბალია ნაკელის ჩელტი, მისი სიმაღლე ურმის კოჭებს ვერ აღწევს (მ. გეგეშ.). დიალექტ. ჩელტი (ჩვენ. ფუტკ., რაჭ. კობახ., აჭარ. ნოღ., აგრეთვე: ზ. რაჭა, მრეწ. II, ქვ. რაჭა, მრეწ. I, 353, რაჭა, ფრ. 76, II, 194). ქვ. იმერ. მრეწ. II, II, 174, ლეჩხ. მრეწ. IV, II, 205, ზ.-იმერ. მრეწ. IV, II, 58, გურ. მრეწ. IV3, 163). ჭან. ჩელტი ლასტი, ჩელტი მეგრ. ჩერტი, ქართ. ჩელტი ჩელტ-მეორდება ქართულსა და ჭანურში უცვლელად;მეგრულში ლ-ს რ ენაცვლება. მნიშვნელობა ერთი და იგივეა (ჩიქობავა 1938). მეგრ. ჩერტი, სვან. ჩელტ. „ლასტი“, „ფარცხი“ (შდრ. ჩაჩნ. „ჩერთ“ „ჭილოფი“ ჩაჩნ. ჩერთ ჭილოფი. ჩერთ’ ხვდება ქართ. ჩელტსაც. ეს ტერმინი კავკას. და განსაკუთრებით ჩაჩნურ-ქართველურ ენათათავის საერთო კუთვნილებისაა (გონიაშვილი 1940, 613).

საშ. ქართ. I. ჩივთი ლურჯი საღებავი – საბა.ახ. ქართ. II. ჩივთი საოქრომჭედლო იარაღი – პატარა მაშა წვრილი ნაწილების ასაღებად. დიალექტ. III. ჩივთი (სპ. çifet) წყვილი. „ჩივთი გელინი ერთათ მეიყუანა, დააჩივთა (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). დააჩივთა (სპ. წყვილი) დააწყვილა. „ძლები დააჩივთა“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ახ. ქართ. IV. ჩივთი: ჩივთი-უთო (ქართლ.) სიმღერის მსგავსი ხმა (ცეკვის ასაყოლებლად). [გოგომ] პირით «ჩივთი-უთო» დაუკრა და ძარის ქვეშ კოხტად ლეკური ჩამოუარა (ს. მგალობ.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ჩითი ჭრელი ნარმა– საბა. ბარე აუკლიათ ქვეყანა, ამდენი სკალატი და ჩითი, ან ლეინი სად უშოვიათ? (კალმას. 217, 14). და ქსოვდენ ხამთა, ჩითთა და აბრეშუმთაგანცა (კალმას. 560, 6). ჩითი [ინდ. ჩით] 1. ბამბის თხელი, სახეებიანი ქსოვილი. ჩითის კაბა. სამი მეტრი ჩითი. – ფარჩის მაგიერ ჩითი რომ მიბოძოთ, დიდი წყალობით მივიღებ, სიხარულით გავცვეთ! (ლ. არდაზ.). [იეთარმა] თეთრფოთლიანი ჩითი რომ დაინახა, პირი… ყურებამდის გაეპო (შ. არაგვ.). ღაღანა ჩითი იხ. ღ ა ღ ა ნ ა. ფეხის ჩითი საბნის ქვევითა პირი (სარჩული). 2. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. თავჩითი.შდრ. ჩითმათი ჩითეული (ხევს. ჭინჭ.). დიალექტ. II. ჩით შინაური, მატყლის ნართისაგან ნაქსოვი და ნაკერი ფეხსაცმელი – „ფაჩუჩი“. ცოლის ჩაყრილო საგძალო, მინდვრად გაგიღებ ვეღარა, დედის დაკერილ ჩითებო, ფეჴზედ ჩაგიცვამთ ვეღარა (თუშ. ცოც.). კაცის ჩითს სამა[ა]ც (საკაცო) ჩით ეწოდება, დიაცისას-სადია[ჸ]ცო ჩითი; ორივეს ფეჴებსაც ეტყვიან. საკაცო და სადიაცო ჩითები ერთნაირად იქსოვება. მოყვანილობაც ერთი აქვთ. არის მარტო ერთი სადიაცო ჩითი, რომელსაც ყელი მაღალი აქვს;დანარჩენი სადიაცოც და საკაცოც ყველა დაბალყელიანია. ორივე ჩითს აქვს ნაჭრელები, განსხვავებული ერთმანეთისაგან. საკაცო ჩით შედარებით სადაა, სადიაცო ჭრელი (თუშ. მრეწ. III, 93). ჩითი მნიშვნელობის გადაწევით და ფონეტიკური ცვლილებით იგივე უნდა იყოს, რაც ძველქართულისეული შითი-მატყლის ძაფი (საბა). შდრ. რომელი პეპლითა და შითითა შეპყრობილ ხარ (ილარ. 198, 2). შიშინა სპირანტ შ-სა და შიშინა აფრიკატ ჩ-ს მონაცვლეობა ქართულში ცნობილია (ქავთარაძე 1964, 244). შდრ. ჩვათი, მრ. ჩვათები კვირტისაგან ნაქსოვი მოკლეყელიანი წინდები, ჩასაცვამი ჩვეულებრივ წინდებზე (თუშ. ხუბ). დიალექტ. III. ჩითი (çit) 1. ღობე, მესერი;მოწნული ჭურჭელი ბზის გადასატანად. „ჩითები გააკეთა გუშინ“ (ჰილ.) „ბზეს ჩავყრით ჩითში“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ჩით არაბაი ჩითდადგმული მარხილი. „ჩით არაბას მუაწყობდით და ბზე მოქვქონდა იმით კალოდან“ (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.).

ახ. ქართ. I. ჩითა ჩითივით ჭრელი. უკრანაში გვხვდება თეთრი, ჩითა, მოვერცხლისფრო და სხვა შეფერვის ქათმები (მეფრინვ.) – ქეგლ. იხ. I. ჩითი.ახ. ქართ. II. ჩითა ღაზლის სქელი წინდა, ორპირად მოქსოვილი (თუშები ფეხსაცმელად ხმარობენ) – ქეგლ. ჩითა ძირსქელი, ძაფით ძირგამოწნული წინდა. [ივანეური] ფეჴთით წაიყრის ჩითასა, შამაიბაწრავს ჯღანსაო (ფშ.-ხევს. პოეზ. 122, 13). [სისხლი] კალთათად გადანადენი ფეჴთ ჩითათ გადაზდიოდა (ალ. ოჩ. 28, 29, ხევს. ჭინჭ.). ხევსურულშივე გვხვდება ნაწარმოები სიტყვაც ჩითაიანი 1. ნაქსოვ-ნაქარგის სახეა. [თათი] არის დაკაულაიანი, ჩითაიანი, ბორბალაიანი (შინამრეწვ. 25-ა). 2. ჩითაჩაცმული. ისარნ ჴოშარას მოვიდეს, თუშ გორვენ ჩითაიანნი (ხევს. პოეზ. 141, 14) იხ. II. ჩითიდიალექტ. III. ჩითა (თ.) თამასა ხის. ვიწრო და თხელი ფიცარი, ფირფიტა (ქეგლ): „ჩითებზე ლისი დასხმული გვაქ“ (ბაზგ. შავშ.).

ახ. ქართ. I. ჩინი ქართული ანბანის ოცდამეექვსე ასოს სახელწოდება. «შინ»-ს ქართულ ანბანში «ჩინი» მისდევს (ივ. ჯავახ.). საშ. ქართ. II. ჩინი აკაური – დ. ჩუბ. აკაური, ასიდა, ჟრუნი მფრინ., კარაპი, ყუი – დ. ჩუბ. აღდგენილია ს.-ქართვ. *ჩი-ნ „ჩიტი“ არქეტიპი (ჩუხუა 2000-2003). საშ., ახ. ქართ. III. ჩინი სამხედრო პირთა და სამოქალაქო მოხელეთა სამსახურებრივი ხარისხი. კვლავ მოციქულად გაგზავნა ჩინით რჩეულნი ბერები (დ. გურ. 101, 274, 2). ახ. ქართ. „ხუთი წლის შემდეგ დამიპირეს ჩინზე წარდგენა“ (აკაკი). „პოლკოვნიკის ჩინი მქონდა, წარჩინებული ალაგი მეჭირა“ (ეკ. გაბ.). // საუბ. ამგვარი ხარისხის ნიშანი, – სამხრე. ვოინოვმა [ციხის უფროსს]… სახეში შემოჰკრა, ჩინები დაუგლიჯა (ჭ. ლომთ.). წარდგენილი ვარ ჩინზედ (ნ. ბარათ.). შდრ. ჩინებულება წოდება. „იხილეთ-ღა ჩინებულებაჲ ეგე თქუენი“ (I კორ. 1, 26).საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. IV. ჩინი (თ. čin) ჩინეთი, რომელ არს კიტაია (თ. ბაგრატ.). ჩინი ძვ. 1. ჩინეთი. ესე არაკი მართალი ჩინს ქვასა ზედა სწერია (რუსთაველი). აზია, მუნ მოიპოვების მრავალნი შაქართა ლელწამნი… ჩინის მიწანი და ჩინნი (კალმას. II, 6, 16). ესა ჩინი დველიდან მოსული ყოფილა (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). ჩინი-მაჩინი: ჩინი-მაჩინი, ერანი და ერაყი (ვისრ. 124, ქვ. 3). შენი ბრალები ჩინუმაჩინს გაიგზავნების (ბეს. 43, 4). წაკიდა იგი კაცი ჩინ-მაჩინს (საბა). „აგრე იცის მაგ ჯოხმა, არ უნდა ჩიჩინიო! ვერ გაუძლებს ჩხუბში, გინდ მოსდგეს ჩინ-მაჩინიო“ (აკაკი). საშ. დიალექტ. ქართ. V. ჩინი: ჩინური (მოჭიქული) ჭურჭელი. ქეიფი მაინც მოგვივა, გოგრითა ვსვათ თუ ჩინითა (ა. ჭავჭ.). დაიდგმენ ჩინისა ანუ ვერცხლისა ჯამითა გაღვიებულთა ნახშირთა (კალმას. II, 193, ქვ. 2). დიალექტ. ჩინი (თ. -სპ. çini) ჩინური მოჭიქულ-მოხატული ჭურჭელი) ფაიფურისა, ჩვეულებრივ ჩინური თეფში. „პაწაჲ ბეთმეზი დამიწინწკილე, გო, ამ ჩინკოზე, პირს გევკეთებ!“ (აჭარ. ნიჟ.). ჩინი (< თ. ςin) თეფში თურქულში არსებული მრავალი მნიშვნელობიდან აჭარულში გამოიყენება სიტყვის ერთი მნიშვნელობა და ისიც დავიწროებული სახით. აქ იგი აღნიშნავს „თეფშს“ მაშინ, როდესაც თურქულში čini ჰქვია საერთოდ ყოველგვარ „ფაიფურის ჭურჭელს“ და არა მხოლოდ „თეფშს“ (გურგენიძე 1973, 31). საშ., ახ. ქართ. VI. ჩინი ზეთისხის ფოთლის ფერი (საბა). || ფერი. [ენძელის ნახარშში] ჩადეთ [ძაფი]..., გადაბრუნეთ და ამოწურეთ;ამგვარად განიმეორეთ, მანამდის კარგი ჩინი მოვიდეს (ბ. ჯორჯ.). ◊ კაცის ჩინი არა აქვს ადამიანის ფერი არ აძევს (დაღლილობის, მწუხარების... გამო). „დაიძინეთ, აგიაშვილო, მოგკლავთ თქვენ ამდენი ფიქრი, კაცის ჩინი არა გაქვთ!“ (ჭ. ლომთ.). ჩინი ღია ფერის მწვანე. ეს თუთის ფოთოლი ხო მწვანეა, ჩინი სხვა ფერია, ეს ჯიგარია და ჩინი – ბაცი;რო შევღებამთ ნართსა საღებავში, ამოვა ჯიგარი მწვანეი, ახლა სხვა ნართს ჩავდებთ ი საღებავშია და გამოვა მწვანე ჩინი (ბროწლ., ქართლ. ლექსიკ.). დიალექტ. VII. მეორე ჩინი მოთიბვის შემდეგ ხელმეორედ ამოსული ბალახი (სპ.) čin – čidān „მოჭრა, ხელმეორედ გათიბვა“ (ფერეიდ. ჩხუბ. 106). საშ., ახ. ქართ. VIII. ჩინი ხედვის უნარი, მხედველობა (ჩვეულებრივ, თვალ-სიტყვასთან ერთად. მჭვრეტთა წამღები გულისა, სინათლე თვალთა ჩინისა (ნ. ციც. 1330, 3). ჩემი დარდი, თვალის ჩინი აქ არის (გრ. ორბელ. 336, 15). შენი ჭირიმე, ლამაზო, ნუ მკლავ, ნუ დამაღონეო, თვალებში ჩინი წამართვი, მკლავში ჯანი და ღონეო (ხალხ.). [ყმაწვილი კაცი] სათვალეებს ხმარობს, ვითომც თვალთ აკლდეს ჩინი (რ. ერისთ.).დიალექტ. ჩინი 1. ძალა, ღონე;2. თვალის სინათლე, მხედველობა. ჩინი აღარა დიმირჩა ტრიკებში (ტ.). ამ ავანტყოფობამ ჩინი ამართუა თუალებიდამ (ად., ჩვენ. ფუტკ.). ჩინი: თვალის ჩინი. „მეიწიე ახლო, ჩემო ტატულავ, ვეღარ გხედავ, სულ წემერთვა თვალის ჩინი (აჭარ. ნიჟ.). ჩინი ერთ-ერთი იმ ფუძეთაგანია, რომელთა საფუძველზე საერთო ქართველურისათვის აღდგენილია *ჩან-/ჩენ-/ჩინ-/ჩნ- არქეტიპები (ფენრიხი, სარჯველაძე).ჩინი IX. ნაოჭი (შდრ სპ. čin „ნაოჭი, „ნაკეცი“) (ფერეიდ. ჩხუბ. 254).

ახ. ქართ. I. ჩინიანი მხედველი. 2. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. თვალჩინიანი. იხ. VII. ჩინი. ახ. ქართ. II. ჩინიანი ჩინოსანი. ჩვენ უჩინონი, ჩვენ უჩინონი თქვენ, ჩინიანთა, ბუზად გგონივართ (ილია). იხ. III. ჩინი.

ახ. ქართ., დიალექტ. I. ჩირაღი [სპარ. čirak] იგივეა რაც კვარი. მოხევე გონს მოვიდა, გაამაგრა «ჩირაღი» კედელში (ა. ყაზბ.). ჩირაღი მკვარი, ჭრაქი (აჭარ. ნიჟ.). ჩირაღს ხმარობენ უმთავრესად ანთებულ კვარზე. … გადატ. ძვირფასი ადამიანი, სულისდგმა, მომავალი. „ბევრი შვილი მყავს, ეგ არი ჩემი მომავალი. ერთი ჩირაღი მყამდა და ისიც ომში მამიკლეს“ (ჯავახ. ზედგ.). აგრეთვე: (ინგ. ღამბ., იმნ. ხევს. ჭინჭ.).დიალექტ. II. ჩირაღი ილაჯი, ჯანი, ძალ-ღონე, არაქათი (აჭარ. ნიჟ., ჯავახ. ბერ.). ფარა, საქონელი როცა, გამოგზავნა, ჩირაღი ქნა (იმერხ. მარი) – ნიჟ. იხ. II. ჩირახი.

საშ. ქართ. I. ჩირახი ილუმინაცია. ჩირახი და ლხინი იყო (ამირან. 263, სქ. 1). ახ. ქართ. დიალექტ. ჩირახი 1. იგივეა, რაც ჩირაღი. 2. ფიჭვის ხმელი ანახეთქი. ჩემო ჩირახის ფანდურო, სჯობიხარ სპილენძისასა (ხალხ.). დიალექტ. ამ დროს მოდიოდა ერთი კაცი არხოტის ჭალიდან და ჩირახი მოჰქონდა (ალ. ოჩ., კალენდ. 144, 37). II. ფიჭვის ხის სამასალე მერქანი (ხევს. ჭინჭ.) აგრეთვე: ჩირახობა. დიალექტ. II. ჩირახი (თურქ.) ბედი, ხვედრი. ჩირაღი ეგ გოგოც მაგ ბიჭის ჩირაღია (ჯავახ. ბერ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ჩოღანი, ჩოღანო ტირიფის ძირი (იყენებენ ტყავის მოსაქნელად) (დ. ჩუბ.). ჩოღანი ჩაყარე ორ ჯამ წყალში და აადუღე, რომ ჯამ-ნახევარი დადგეს (ბ. ჯორჯ.). საშ. ქართ. II. ჩოღანი (ირან. ჩონდარ) მთის ჭარხალი. ჩოღანი ვითამცა და მთის ჭარხალიო მხურვალია და ნედლია (იად. 451, 28).

საშ. ქართ. I. ჩოღანო ბალ. – საბა.საშ. ქართ. II. ჩოღანო (ოსმ.) ტირიფის ძირი ხმარებული ტყავის მოსაქნელად – დ. ჩუბ.

ძვ. ქართ. I. ზეცა: „კსინავს მწუხარედ ცაჲ“ (მთ, 16, 3). „ცაჲ და ქუეყანაჲ წარჴდენ“ (მრ. 13, 31). „რომელი დამკჳდრებულ არს ცათა შინა“ (ფს. 2, 4). ზეცა: „ჴმაჲ იყო ზეცით“ (მთ. 3, 17). „უფალი, ზეცას არს საყდარი მისი“ (ფს. 10, 4). „ანგელოზთა… აჰყვანდა იგი ზეცად“ (ნრს. 78, 19). 2. ცა გადასაფარებელი: „გადასაფარებელი ანუ სამღდელოჲ შესამოსელი საკურთხეველისაჲ, ანუ პერექელნი, ანუ ცაჲ … მიიტაცონ“ (დიდი სჯ. 443, 18). საშ. ქართ. 1. აწ ამას ვღონობ, არ ვიცი, ქვესკნად წავალ თუ მე ცადა! (დ. გურ. 60, 14, 4) 2. ცა ჭერი, გუმბათისებრი (ნახევარწრიული) ჭერი. კედელი და ცა სულ ოქროსი იყო (რუსუდ. 521, 17). «ამირანდარეჯანიანში» ცა «ჭერს» აღნიშნავს: ძოწეულნი იყვნეს კედელნი, ზედა ცა თეთრი (ამრანდ. 89).3. ცა: ცის ლომი ზოდიაქო. თხისა რქისა ყინვით ცის ლომის კუდისა სიცხეს ნატრობდენ (ქილ. 398, 25). ცის ნადირი თანავარსკვლავედი. შვენიერთა მინდობა ესრე არ იქნება, როგორათაც თაგთირი და ცის ნადირი ერთად შეიყაროსო (ქილ. 731, 15). ახ. ქართ. ცა 1. დედამიწის ზემოთ არსებული სივრცე (რომელიც გუმბათის ფორმისა ჩანს), – ზეცა. ვინ დათვალოს ზღვაში ქვიშა და ან ცაზე ვარსკვლავები? (აკაკი). 2. ძვ. ვითომდა ცაში მყოფი ღვთაებრივი ძალა, – ღმერთი, განგება. მე ცა მნიშნავს და ერი მზრდის, მიწიერი – ზეციერსა (ილია). 3. იგივეა, რაც სასა. [პირუტყვის] ცის თავში მოგროვდება სისხლი, კბილებს გადმოეფარება შიგნიდან და უშლის ბალახობას. ამის გაწმენდა შეიძლება;ცა უნდა გამოჭრა კბილებთან დანით («დიალ.»). 4. გუმბათოვანი ჭერი;თაღი (საჭურჭლე ქურისა, ქვიტკირით ამოშენებული წყაროებისა და სხვ.). მარმარილოთ ნაშენი… იატაკი…, ცა სულ ინდოეთს გაკეთებული იყო (საბა). 5. ბოხოხის და კახური ქუდის შუა, აწეული ნაწილი (შდრ. კუშტულა). 6. თევზის საჭერი ბადის ზედა მრგვალი ნაწილი («შინამრეწვ.»). იხ. აგრეთვე: (ქვ. რაჭა, მრეწ. I, 337;ზ. გურ. კიწმ.;ჯავახ. ბერ.;თუშ ბოჭ., ქიზ. მენთ.;შ. კახ. მრეწვ., III, I, 50;ზ.-იმერ. ძოწ.). *ცა-არქეტიპი საერთოქართველური ფუძე-ენისათვის აღადგინა გ. კლიმოვმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ცა[-ვ] (გურ.) მიმართვის ფორმა ციცა სიტყვისა. ცავ, მანავ, არაფერი ამბავია? (ე. ნინოშ.). [ბეჟანა] მიუბრუნდა ხატიას და უთხრა: იყავ, ცავ, მაგას უყურებ? (ნ. დუმბ.). აგრეთვე (გურ., ჟღ.;ზ.-გურ. კიწმ.).

საშ. ქართ. I. ცეცქა მაშა, ოსპის მსგავსი სამარხო – დ. ჩუბ. ცერცვი ინდოთ საჭმელი – საბა. საშ. ქართ. II. ცეცქა ჩეჩქა – დ. ჩუბ. ვჰსჯეჯკ, დავჰჟეჟ – დ. ჩუბ. შდრ. ჩეჩქვა.

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ცილი არა ჭეშმარიტი, ტყუილად მოგონებული, ცილისწამება, ტყუილის მოგონების დამტკიცება (თ. ბაგრატ). ცილი სიცრუე, ტყუილი, ცრუ: „არა ცილი ჰფუცო“ (მთ. 5, 33). „სიტყუაჲ ცილისაჲ სძულს მართალსა“ (O, იგ. სოლ. 12, 4). „უკუეთუ ვისმე ცილი დავსდევ, მივაგო ოთხი წილი“ (ლ. 19, 8). ცილი: ცილის-მფუცველი «ცრუ ფიცი»: „(ყოველივე) ცილის-მფუცველი ამისგანვე შური იძიოს ვიდრე სიკუდილმდე I – ყოველი ცრუ ფიცი ამისგან ვიდრე სიკუდიდმდე შურის-ძიებულ იქნეს“ (pb.,ზაქ. 5, 3). ცილი: ცილის-შემწამებელი ცილის დამდები, ცრუ მოწმე, «ცილის-მწამებელი»: „აჰა ესერა ცრემლნი ცილის-შემწამებელთანი“ O, – „აჰა ცრემლნი ცილის-მწამებელთანი“ (pb., ეკლ. 4, 1). ცილი: ცილის შეწამება ტყუილის დაბრალება „ცილის-წამება“: „ღჳნოსა ცილის-შეწამებით სუმიდეს“ O, – „ღჳნოსა ცილის-წამების გამო სუმიდეს“ (O, ამოს. 2, 8). ცილის-წამება ცრუმოწმეობა, ცილის დაბრალება;„მიჴსენ მე ცილის-წამებისაგან კაცთაჲსა (ფს. 118, 134). ცილი: ცილფიცი ცრუ მოფიცარი: „ცილ-ფიც მკჳდრნი იგი ამისნი უკუნისამდე“ (I, ეზრა 2, 23). საშ. ქართ. შენ გწამობენ ცუდსა ცილებს (ვახტ. VI, 42, 67). [გრძნეულს] თქვენი დახოცის იმედი ასრე აქვს, რომ ცილს აღარ იდებსო, არც პირდაპირ შეგებმისთო (რუსუდ.). გულის სწორო, ერთის ცილით აგრე როგორ შეიცვალე (ნ. ბარათ.). ახ. ქართ. ცილი იგივეა, რაც ცილისწამება. აბლაბუდასებ გააბი ცილის და ჭორის ძაფები (ვაჟა). ცილი ცილობა. „ჩემმან თავმან თავსა მოგკვეთ, არად უნდა ამას ცილი“ (რუსთაველი). შდრ. ძვ., საშ. ქართ. ცილობა «ურჩება», წინააღმდეგობა, «ჴდომა», «სიტყჳის – გება», კამათი, დავა: „იყო ცილობაჲცა მათ შორის“ (ლ. 55, 13). ისეთი არის, მეფეო, მაღალ ღმერთს ვფიცავ ცისასა, რომ ცილობასა გაუწევს სიმშვენიერეს მზისასა (ვაჟა).როგორც ძველ ისე ახალ ქართულში გვხვდება ცილ- ფუძიანი სიტყვები სხვადასხვა წარმოებით და სხვადასხვა სინტაგმებთან ერთად. მაგ. ნაცილი ძვ. იგივეა, რაც ტ ყ უ ი ლ ი. [მგზავრმა] თავი იდრიკა დარცხვენით, – ამას არ ვუბნობ ნაცილსა (რ. ერისთ.). «ქა, … ამისთანა ნაცილი გაგონილა!» (ა. ახნაზ.). მაცილი (ფშ.) ეშმაკი, მაცდური. «იქნება ხელშეკრული ხარ, ან იქნებ თოფი შეგეკრა და იმით ალი, მაცილი თოფის ლიშანზე დაგეკრა!» (ვაჟა). «დროდადრო ისმის ხარხარი, დარბის, იცინის მაცილი, მგზავრს გზას გაურკვევს სადამე ქალის ეთერის სიცილი» (ბაჩ.).*ს.-ქართვ. *ცილ- არქეტიპი აღადგინა – ილია (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ცილი 1. (იმერ.) ცილა. „ჩვენი შადრევანი აქაფებულ კვერცხის ცილსა ჰგავს, ხომ?“ (ნ. ლორთქ.). დიალექტ. 2. გადატ. ცილს ჩვენ ვეძახით კანის შემდეგ რომ არის. ახდილ ცილს გავაპობთ ცალკე შვაზე და გაიხდება ყავრით. ამ შვა დახდილ ცილს კიდევ გავაპობ შვაზე და მესამეჯერ გავხთი ყავრათ და ამოვა ორი ღერი ყავარი, და სახთელი ცილი მთლიანათ ხუთი ვერშოკი იქნება სისქით (ქვ. იმერ. მრეწ. I, 322). *ცილ- ქართ. ცილა ფუძის შესატყვისი ჩანს მეგრ. ცილა (და იმავე მნიშვნელობის) ლაზ. ცილა და სვან ცილ- (< *ცილა ბოლოკიდურ პოზიციაში ა ხმოვნის მოკვეცის შედეგად). ქართველურ ენათა მასალა შეაპირისპირა არნ. ჩიქობავამ (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).ს.-ქართვ. *ცილ- „კანი,ქერქი“ (ჩუხუა 2017).

ახ. ქართ. I. ციცა (გურ.) გოგო, ახალგაზრდა ქალი. ციცავ, შენ ნუ ხარ ნამეტარი გულდიდი! (ე. ნინოშ.). სახლიდან გამოიხედავს ქალი და გოგოს… ეკითხება: რაიო, ციცავ?! (რ. ერისთ.). აგრეთვე: (რაცხ. გურ., ზ. გურ. კიწმ., აჭარ. ნიჟ., ჩვენ. ფუტკ.). ს.-ქართვ. *ციცა- „ქალიშვილი“ (ჩუხუა 2017). დიალექტ. II. ციცაი თვალის ჩინი. „თუალის ციცაი ატკენია ზავალსა და ანაგებათ ვეღარ ხედავს“ (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). ციცა: თვალის ციცა (ზ.-აჭარ.) ჩინი: თვალის ჩინი. „მეიწიე ახლო, ჩემო ტატულავ, ვეღარ გხედავ, სულ წემერთვა თვალის ციცა!“ (აჭარ. ნიჟ.). ციციე თვალის კაკალი. „რო მოქხვთენოდა ეი ნაპობე თვალში, ხო წამოგიგდებდა თვალის ციციას“ (საჩინ. შარაშ.).შდრ. თვალის ბაია და ბაია ბავშვი. საშ. ქართ. III. ციცა კატა. მის ხისა სიახლოესა ერთი ციცა დაბუნაგებულიყო (საბა II, 58, 24). ახ. ქართ. ციცა 1. საუბ. კატა;ფისო. ჩახედავს დინჯად არყიან ყანწს და ციცასავით ენით ტუჩებს ილოკს (ვაჟა). და შემდეგ მიუალერსებს ისვე ცუგოს და ციცასა (შ. მღვიმ.). ციცა 1. კატა. თაგვებისად გვყავ ციცაი, ჩიტისად ისარ ვიცითა (ალ. ოჩ. 134, 29). რა უყოთ, ერთხან მეფესაც ხო შახყურებდა ციცაო. 2. გადატ. ქურდი. ტიკებ ქვე რასა-ღ გექვივნა, შე კარტოხაის ციცაო? ღამი[თ] კარტოხას იპარავ, დღისი[თ] გამახოლ, ხფიცა (ხევს. პოეზ. 573, 2). ჯამბარაების ციცასა რა უქნავ სახელიანი? (ეთნ. კალენდ. 38, 612). ჴელში ქვან დამცნა იჩომა, პატივ არ დამდვა ციცამა (ხევს. პოეზ. 650, 4) – ალ. ჭინჭ. იხ. აგრეთვე: (ფშ. ცოც., ფშ. ხორნ., ჯავახ. ბერ., გ.-კახ. სახლთხ. ინგ. ღამბ., მესხ. ფეიქრ.).გვხვდება სხვადასხვა დაბოლოებით ციცა, ციცო, ციცუა, ციცურა, ციცურიკა, ციცურუა, ციცირუკა – ალ. ჭინჭ. ცინცულა კატის კნუტი, კინტულა (მთ. კაიშ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ციც-ა „კატა (სახეობა) (ჩუხუა 2017). საშ. ქართ. IV. ციცა ნიგოზთა და თხილთ მჭადა ZAB. ნიგვზისა და თხილის ყვავილი CD. See also: მჭადა. ◊ ხეკატა – საბა. ქეგლ –ციცა ბოტან. მტევნისებური ყვავილედი (არყისა, ვერხვისა და სხვ.). ახ. ქართ., დიალექტ. ციცაბარდა (იმერ. რაჭ. ლეჩხ.) იგივეა, რაც კატაბარდა – ქეგლ. ციცაბარდის ნორჩ ყლორტებს ფხალში ვხმარობთ (რაჭ. კობახ.). დიალექტ. ციცალაი მდგნალი (ტირიფის მსგავსი). „ციცალაი კუკულ რომ გამეიღეფს, მიხდი, რომ გამოსული მოსულა“ (თ. ქ., ჩვენ ფუტკ). ციცუნა „დგნალის ყვავილი“ (თ. რაზიკ.). „დგნალს კატის კნუტებივით ფაფუკი ციცუნა ეკიდა (ფშ. რაზიკ.). ტყე იჩირთების, წნოლსა და დგნალსაც ციცუნა ასხავ (ხევს. ჭინჭ.). შდრ. სვან. ციცუნდრა ბოტ. მდგნალი (სვან. თოფ. ქალდ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. ფუძე *ციც- (ჩუხუა 2000-2003).

დიალექტ. I. ციცარი იხ. I. ციცირი. ახ. ქართ. II. ციცარი [Numida meleagris] ზოოლ. ქათმის ჯიშის ფრინველი;აქვს მუქი ნაცრისფერი, თეთრკოპლებიანი ბუმბული. წინა [წერო] უკანას ხმას აძლევს, უყვირის, როგორც ციცარი (რ. ერისთ.). ქათმები ჩიტებივით დაფრენენ ტოტიდან ტოტზე. ციცარი – გასართობად. სავსე ოჯახი! (ნ. ლორთქ.).

საშ. ქართ. I. ციცირი მუხუდო – დ. ჩუბ. შდრ. ცერცუ cicera, cicercula, legimen Faba. „მოიღე თავისა შენისა… ცერცჳ და ოსპნი, ფეტჳ და ასლი“ (I, ეზეკ. 4, 9).ახ. ქართ. II. ციცარი / ციცირი იხ. II. ციცარი. კაცი კი არა, მაიმუნი უნდა დამიძახო, თუკი რაღაც ციცირის გულისთვის თავის დაღრჩობას მოვინდომებ (ი. მაჩაბ. თარგმ.).დიალექტ. ციცირი, ციცარი (ქიზ. მენთ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ცუცუნა 1. «მეტად პატარა» (საბა), – ერთი ციცქნა. ერთი ცუცუნა მცირე, მეტად პატარა (გურ. ღლ). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ცუცუნა (ხევს.) ფხვიერი (მიწა). ცუცუნა < ცურცუმელა. ცურცუმელა (მცურველ-მცურველა) 1. მშრალი სილა. ჴელვარცლით ანიავებენ წმიდა ხვავს. აკეთებენ საფქავს. არჩევენ ქვასა-დ’ ცურცუმელას (შინამრეწვ. 166). ცხრილს მარტო ცურცუმელაი-დ’ ნალო მარცვალ უნდა გაუვიდას. იმდენად მტკიცე- ას (შინამრეწვ. 168). 2. მცენარეთა თესლშერეული სილა, რაც მარცვლეულის დარკვევის შემდეგ რჩება. როდესაც „მჴარკაბარჭას“ იჭერენ მახით. ქერის მაგიერ მას „ცურცუმელას“ (ბალახის თესლს“ დაუყრიან (მ. ბალ. ნ. მაკალ. 153) – ალ. ჭინჭ. დიალექტ. III. ცუცუნა (კნინ.) ციცა, კატა (რაჭ. დიალექტ., 690).

ახ. ქართ. დიალექტ. I. ცუხი (ქვ. -იმერ.) ცუღლუტი, გაიძვერა, თაღლითი, მატყუარა. „დათუნია ტყუის, იმიტომ, რომ ცუხია და სხვა არაფერი“ (პ. სამს.). ზან. ცუხი ეშმაკი, მეტყუილე (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ. II. ცუხი ფუტკრის სანთლის ნარჩენი, რომელსაც ხსნადი ნივთიერებები არ ურევია – ქეგლ. აღდგენილია ს.-ქართვ. *ცუხ-მცუხი;ფიჭვის ნაწური იმერ. გურ. ცუხი ფიჭის დაწურვის შემდეგ დარჩენილი წვენი (ჩუხუა 2017).

ძვ. ქართ. I. ძალი ძალა, ძალუფლება: „ესე არს ძალი ღმრთისაჲ“ (საქმე 8, 10). „ძალნი ზეცით მოსრულნი“ (ბ. კეს. 176, 30). 2. ძალი მხედრობა, ჯარი: „მისცნა იგინი მსახურებად ძალთა ცისათა“ (საქმე 7, 42). 3. ძალი სასწაული: „ძალსა არა მცირედსა იქმოდა ღმერთი“ (საქმე, 19, 11). 4. ძალი აზრი, მნიშვნელობა: „არავინ იყო გამომთქუმელ და მეტყუელ და მთხრობელ მისა ძალსა მას ჩუენებისასა“ (დაბ. 41, 8). „იავი“ არს სიტყუაჲ სარგებელისაჲ, რომელისა ძალი დაფარულ არნ“ (ბ. კეს. 122, 15). საშ. ქართ. ძალი ძალა. წამიხდა ძალი მხართა და მკლავისა (ვეფხ. 348, 2). მომეც ძალი დათმობისა (ვეფხ. 354, 2). თუ არა კაცობრივი ძალი შენ ვერა მოგერეოდაო (ამირან. 172, 10). პაპუნას ძალი დაემართებოდა (სამ. IV, 162, ქვ. 2). ფეხზედ დამაყენოს გაბედვამ და ჩემა ძალიმ (არჩ. 472, ქვ. 1). შვიდს წელს იყო წესი მისი, აწ უყურე ღვთისა ძალსა! (ნ. ციც. 424, 13). ძალი საქმისაი: გასამართლებას „გამოძიება“ უძღოდა წინ. მსაჯულს ჯერ უნდა საქმის უტყუარი ვითარება გამოერკვია. საქმის ვითარებას მაშინ ეწოდებოდა „ძალი საქმისაჲ“. ეფთჳმე მთაწმინდელს თავისი მართლმსაჯულებითი მოღვაწეობის დროს, როდესაც რაიმე შფოთი, ან სხვა დანაშაულება მოხდებოდა, წესად ჰქონდა, რომ ჯერ „ცნის ძალი მის საქმისაჲ ძმათაგან“, რომელნიც ამ დატრიალებული ამბის თანადამხდური და თვითმხილველი მოწმენი იყვნენ, ხოლო შემდეგ დამნაშავეთა გასამართლებას შეუდგებოდა ხოლმე (ჯავახიშვილი VII, 1984, 362). ახ. ქართ. ძალი თანამედროვე ქართულში ამ ფორმით უკვე იშვიათად გვხვდება, ძირითადად დიალექტებსა და სასაუბრო ენაში. უსამართლო ძლიერებას საუკუნო არ აქვს ძალი! უძლეველი საბოლოოდ არის მხოლოდ სამართალი (აკაკი). როგორც ძველ, ისე ახალ ქართულში ფართოდაა გავრცელებული ძალ-ფუძიანი ფუძიანი როგორც ზმნური, ისე ნაწარმოები სახელური ფორმები სხვადასხვა სემანტიკით. სიტყვის კონაში წარმოდგენილია მისგან ნაწარმოები შემდეგი სიტყვები: აძალდა, გააძალიანა, გეძლო, მძლავრი, ნაძალადევი, საძალო, უძლური, ღუაწლსამძლე, შეუძლია, ძალად, ძალნი, ძალოვანი, ძლება, ძლევა, ძლეული, ძლიერება, ძლიერი, ძლივ, ძლით. დ. ჩუბინაშვილიც ძალა და ძალი სიტყვებს სხვადასხვა ლექსიკურ ერთეულებად წარმოადგენს. საბა უთითებს ასევე ფონეტიკურად ცვლილ ძან ფორმაზე. ძან: „თქვენ ზედან არა ძან გიყოთ“. ძვ. ქართ. II. ძალი ლარი, სიმი: „მსგავს არს ძრვასა მას ძალთა ებნისათა“ (გრ. ნოს. კაც. აგებ. 159, 10). გვხვდება ამავე ფუძისაგან ნაწარმოები რთულ სიტყვებიც: ათძალი ათსიმიანი: „ათძალითა მით საფსალმუნისაჲთა უგალობდით მას“ (ფს. 32, 2). ორძალი: „ორძლითა და სტჳრებითა სუმენ ღჳნოსა მას“ (H -2251, 285v). სამძალი სამსიმიანი საკრავი: „მოვიღოთ სამძალი იგი ძლევისაჲ“ (საკ. წიგ. II, 8, 19). საკრავთა ხმარობდენ ჟამსა მას: საყვირთა, ჩანგთა, ხუთძალთა და დაფთა (კალმას. 559, ქვ. 10). მას დღესა სმა იყო ღამემდის, მღერა მუტრიბთა ძალისა (ნ. ციც. 435, 6).ძალთა ცემა სიმების ცემა, დაკვრა. მისისა ძალთა ცემასა, და მუსიკათა ქცევასა და ხმათა მიმოცვლასა გონება ცოდნის ანდაზათცა ვერ მისწვდებოდა (საბა II, 96, 12). ახ. ქართ. ცხვრის (თხის…) ნაწლავის დაგრეხილ ძაფი;იყენებენ ლარად. ჩონგურსა ძალი ავაბი (ხალხ.). სადიდებლად მომართა ბევრმა ჩონგურის ძალები (ვაჟა). დიალექტ. ძალი სიმი, ალყა. სრუ მუდამ დაუდგომია მაგის ფანდურის ძალიო (ალ. ოჩ. 140, 30) – ალ. ჭინჭ. ხევსურულში დასტურდება, ძველი ქართულის მსგავსად, ლარის რაოდენობის აღმნიშვნელი რთული სიტყვები: სამძალი/სამძალიანი იგივეა, რაც სამლარიანი. გიზალიაის ფანდურსა ფანდურ აღარ უჯობ სამძალი (ალ. ოჩ. 107, 6). ცხრაძალიანი ცხრასიმიანი. იქით მოუტანავ კიდევ ოქროს ფანდური, ცხრაძალიანი (ხევს. პოეზ. 548 შნშნ., ხევს. ჭინჭ.). 1. ძალი სამეცნიერო ლიტერატურაში დაკავშირებულია ძნობა სიმებიან საკრავზე დაკვრა, გალობა;„განცხრომა“ სიტყვასთან (კეკელიძე 1912, 341).2. სიმის აღმნიშვნელი *ძალ- საერთო ქართველური ძირია (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).3. ავთ. არაბულის აზრით, მართალია, ძალი კონსონანტურ შესატყვისს წარმოაჩენს სვანურში. მაგრამ ხმოვნის საკითხი საკვლევია. მას საგულისხმოდ მიაჩნია ნ/ლ ალტერნაციული მონაცვლეობის თვალსაზრისით სიმებიან საკრავებთან დაკავშირებული ტერმინების ურთიერთობა: ძნ-ობა – ძალ-ი (არაბული 2001, 121).4. ს.-ქართვ. *ძალ- / *ძილ- ნაწლავი. ძვ. ქართ. ძალი „ნაწლავი, სიმი“, ძილი „სიმი“ (ჩუხუა 2017).

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ძაძა «ფიჩჳ», «თალია», ტომარი: „ყოველსა, რომელსა შთავარდეს მკუდარი ამათგანი, არაწმიდა იყოს: ყოველსავე ჭურჭერსა ძელისასა…, გინა ძაძასა“ O, – „ყოველსა, რომელსაცა ზედა დაეცეს მათგანი, მო-რაჲ-მკუდარ იყვნენ იგინი, არაწმიდა იყოს ყოვლისაგან ჭურჭლისა ძელისა… ანუ ფიჩჳსა“ (G, ლევიტ. 11, 32). „ერთი ოდენ თალიაჲ იფქლისაჲ (რომელ არს ძაძაჲ) უქმნით მას წელიწადსა შინა“ (მ. ცხ. 108r). „აღავსენით ძაძანი თქუენნი იფქლითა“ (დაბ. 45, 17). 2. უხეში ქსოვილის სამოსელი: „შთაიცუეს ძაძაჲ და გარდაისხეს ნაცარი თავსა თჳსსა“ (I ნეემ. 9, 1) „ძაძაჲ შეიმოსო და ნაცარი დაიფინო“ (ეს. 58, 5) – კ. დან.დრო მიებაძა, სტავრა და ძაძა კაცთა გამოცდად შენნი წყრომანი (ქილ. 493, 24). ძაძისა შემოსვა მომასწავებელი იყო სინანულისა და მყუდროებისა (კალმას. II, 538, 3). ძაძა ღაზლის შალი – საბა.ახ. ქართ. ძაძა 1. უხეში ქსოვილი (ღაზლისა), || ტომარა (ასეთი ქსოვილისაგან). არაბმან უთხრა: „[ფული] ერთს ძაძაში ჩამიყარეთ, თვარა რით წავიღოთ? (საბა). 2. სამგლოვიარო სამოსელი [თალხი და შემოუქობავი]. იულონს ნიშნად გლოვისა ძაძა ეცვა და სახლიდნ არ გამოდიოდა (ნ. ლორთქ.). 3. მთიულ. სადა, უარშიო ლეჩაქი. ძაძა ნაქსოვი სრულად ნაქსოვი. „ძაძა ნაქსოვი თხელია (შდრ ფოტვი ნაქსოვი, ღლაბი ნაქსვარი (აჭარ. ნოღაიდ.).ს.-ქართვ. *ძაძა „ტომარა, ძაძა, ძონძი > ქართ. ძაძა, ძაძები. ზან. ძონძი, ძანძა (<*ძონძა): სვაგ;ძაძ – ძაძ-რა (ჩუხუა 2000-2003).ახ. ქართ. II. ძაძა წვლილი ლობიო – საბა. ძაძა 1. [Vigna sinensis] წვრილმარცვლიანი, შავკუჭიანი პარკოსანი მცენარე (სინონ. პირშავი ლობიო, მამაკალია. იმერეთში ერთფერიანი ძაძის ჯიშია გავრცელებული, ლიხთიმერეთში კი ჭროღაა (ივ. ჯავახ.). 2. იმერ. იგივეა, რაც სოია. ძაძაი ლობიოს ჯიში. „წრევლაი მარტო ძაძაი მაქ დარგული“ (თ. ქ.) (ჩვენ. ფუტკ.). დიალექტ. III. ძაძა ღობის თავის შესახვევი ფიჩხი;აკეთებენ ბოსტნის დასაცავად შინაური ფრინველისაგან (გურ. შარაშ.). შდრ. ძაძვი ეკლნარი, ჩირგვი, ჯაგი (მოხ. ყაზბ., IV, ძიძიგ.). შდრ. ძეძვი რომლისათვის აღდგენილია *ძეძ არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000;ჩუხუა 2017).

ძვ., ახ., ქართ. I. ძერი, ძერა voltur, vultur. „არა შჭამოთ, რამეთუ საძაგელ არს: ორბი, ყანჩი და ძერა“ O – „არა შჭამნეთ რამეთუ საძაგელ არს: არწივი, და ძერაჲ და ყანჩი“ (G, ლევიტ, 11, 13). ძერა [Milvus] ზოოლ. დიდი მტაცებელი ფრინველი შავარდნისნაირთა რიგისა. მეთორმეტე [ვარია] დაკარგულა, წაუღია ძერასაო (ხალხ.). მტრის ლეშს კი ამ დროს წიწკნიდნენ სვავნი, ორბნი და ძერანი (ვაჟა). საერთო ქართველურისათვის აღდგენილია *ძ,ერ არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990). საშ. ქართ. II. ძერა ანისული – დ. ჩუბ. შდრ. ზირა/ზირაკი/ძირა (Cuminum cyminum) ერთწლოვანი მცენარეა სურნელოვან ნაყოფიანი, რომელსაც ხმარობენ საჭმლის საკმაზად. ძირა მეგრულშიც „თალგამურაა“. მეგრულში ძეროც დასტურდება „კამის“ ე. ი ცერეცოს მნიშვნელობით (ჩანტლაძე, იოსელიანი 2015, 107-108).

ახ. ქართ. I. ძილი ქართული ანბანის ოცდამერვე ასოს სახელწოდება. თავისი გარეგნობით «ძილი» ასომთავრულ «მანს»მიაგავს (ივ. ჯავახ.). ძვ., საშ., ახ. ქართ. ძილი სიფხიზლის საწინაღმდეგო ფიზიოლოგიური მდგომარეობა, რომლის დროსაც ცნობიერება მოდუნებულია და ორგანიზმი ისვენებს. „ვსცე ძილი თუალთა ჩემთა“ (ფს. 131, 4). „ტკბილ არს ძილი მონისა“ (O, ეკლ. 5, 11). „ძილითა განძღა ეფრემ“ (I, ეს. 29, 8). იხ. მოძილი, ნაძილევი, ნაძილევება, უძილი – ილ. აბულ. იხილა ძილსა შინა ჩუენებით. . ნინო (არჩ ცხ. I, 101, 6). ძილი: ჯერ ძილი, მერე სიზმარიო (ანდაზა). [ბავშვებს] ძილი შეეპარათ და. გადახვეულებმა ტკბილი ხვრინვა ამოუშვეს (შ. არაგვ.). || ფიგურ. გაზაფხულის სითბომ ხეებიც ზამთრის ძილისაგან გამოაფხიზლა (ი. გოგებ.). ქართულში ფართოდაა გავრცელებული ძილ სიტყვიანი კომპოზიტები, იდიომები და ფრაზეოლოგიზმები – იხ. ქეგლ. ს.-ქართვ. აღდგენილია *ილ და *ინ- არქეტიპები (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ახ. ქართ. II. ძილი (გურ.) ჩონგურის უმოკლესი სიმი. 2. იგივეა, რაც ზილი. მთქმელი იწყებს, მაღალი ბანი მოსზახებს, კრინი აბამს… და ძილი ატკბობს (აკაკი). 1. ქართული და სვანური ენების მასალა შეაპირისპირა და საერთოქართველური ფუძე-ენისათვის *ილ არქეტიპი აღადგინა ჰ. ფენრიხმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). 2. ს.-ქართვ. *ძალ-/ *ძილ- (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. ძირა, ძირაკი ზირა – დ. ჩუბ. ძირა… კამა და თეთრი შაქრი და სანდალი… კიდეცა შეიცხონ (ქანან. 140, 2). შდრ. ძვ. ქართ. ძირაკი Ciminum, cuminum: „მოიათევსით პიტნაკისაჲ, ცერეცოჲსაჲ და ძირაკისაჲ“ C, – „მოიღებთ ათეულსა პიტნაკისა და ცერეცოჲსასა და ძირაკისასა“ DE (მთ. 23, 23). „სთესის გულის-სარეველი და ძირაკი“ (I, ეს. 28, 25). … ძღვენსა ძღვნიდენ ძნეულებად ძირაკს ძირად (ვახტ. VI, 66, 9). ძირაკი სპარსული [zīre]-დან მომდინარე ფუძეა (მ. ივანიშვილი). ქეგლში ძირითად სალექსიკონო ერთეულად მიჩნეულია ზირა, ზირაკი. ახ. ქართ. II. ძირა 1. ქვედა, ქვევითა, ქვემოთა. 2. ვაზისძირა ნიგვზისძირა. ხარისძირა. ღობისძირა- ქეგლ. ძირა დააძახა გადატ. გამოსცალა;მთლიანად შეჭამა. მე წესიერათ ვერც მოვასწარი დაჟდომა, რო ზაქრომ უკვე ძირა დააძახა ღვინოს (მესხ. ფეიქრ.). ძირა < ძირი.ძირი: 1. სპარს. ზირ – „ძირი, ქვედა ნაწილი“ (ანდრონიკაშვილი II, 1996).2. აღდგენილია ს.-ქართვ. ირ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).დიალექტ. III. ძირა თალგამურა. იყენებენ საქონლის საკვებად;ფესვი იჭმება სინონ. ფხალთალგამა (აჭარ. ნიჟ.). ძირაი თალგამი. „ძირას ჟავე ჩავდევით, წრევლაი იმდენი იყო“ (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.). ზან. (მეგრ.) ძირა, თალგამურა (ქაჯაია 2009, 565). ამ მნიშვნელობის ძირა სავარაუდოა, ქართულ ძირს- უკავშირდებოდეს. საკმაოდ რთულია სახარებებიდან და ძველი კარაბადინებიდანვე ცნობილი ბალახის წარმომავლობის გარკვევა ქართველურ ენებში, სადაც მას ფონემთა შესატყვისობები არ მოეპოვება. დ. ჩუბინიძისეული და თანამედროვე ძირა სპარსულია და ზირე (ძირა, კვლიავი, შდრ. ზირ ძირი) უნდა იყოს ნასესხები (ივანიშვილი 2014;117-118), ქართულიდან კი, როგორც ჩანს მეგრულშიც შევიდა (ჩანტლაძე, იოსელიანი 2015, 107-108).

ძვ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. წალი «ვაცი». „მოჰგუაროს…წალი თხათაგან ცოდვისათჳს“ G, – „შეწიროს… ვაცი თხათაგან ცოდვისათჳის“ (O, ლევიტ. 5, 6). საბა – წალი ჩეფიჩი, წლამდი თიკანი. წალი თხა, რომელსაც ჯერ თიკანი არ მოუგია. გამოჩნდა რამდენიმე თხა და წალი, რომლებიც შედგნენ და დაუწყეს ყურება ამ ორ მეტოქე ხარს (ა. ყაზბ.). დიალექტ. წალი ციკანი ექვსი თვის შემდეგ პირველ მოგებამდე. ციკნები მეტი რა მყავ, წალებმაც კი უკვე დაიგეჲ (გ.-კახ. სახლთხ.). აგრეთვე: (იმერ. გაჩ., თუშ. ხუბ., ხევს. ჭინჭ., ჩვენ. ფუტკ., ქსნ. ქართლ. სომხ.). 2. წალი ერთი წლის დედალი ნიამორი (ხევს. ჭინჭ.). უშობელი ჯიხვი, ნორჩი ირემი, ნუკრი – სულ პატარა, ძუძუმწოვარა ირემი (მოხ. ყაზბ., ძიძიგ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *წალ- (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). საშ. ქართ. II. წალი კარავთ დასაბმელი თოკი (დ. ჩუბ.). შდრ. სვან. ჭარა სიგრძეზე წასამატებელი, დასაგრძელებელი რაიმე (თოკი…) (სვან. თოფ., ქალდ.). ახ. ქართ. III. წალი ობლად ამოსული წვრილი ხე („დიალ.“). იხ. II. წალა.

ძვ. ქართ. I. წალა თხელი ბაყლი წყლებრ(ი), ზალა – საბა. „ყოველივე მატლ და წუთხ და წალა იქმნას“ (მ. სწ. 225, 23). „მიყო ჴელი თჳსი წუთხსა მას და წალასა“ (მ. ცხ. 172v). ახ. ქართ. წალა 1. ნარწყევი კუჭის წვენი და ნაღველი (ზაფრის აშლისას), – ბალღამი (მნიშვ. 2). გულჩათხრობილი ფშიარში დადის ყვითელი მავნე თეთრ სამოსში, ძიგძიგებს, ზმუის და არწყევს პირიდან ციების წალას (დ. შენგ.). 2. იგივეა, რაც ზ ა ლ ა – ქეგლ. დიალექტ. წალა გაწყალებული ჩირქი. ჭრილობიდან წალა ადის (ქიზ. მენთ.). ზან. წალა ნაღველი, კუჭის წვენი, ნარწყევი;შხამი, გესლი ციებისა;მაგარი, ძნელად დასამუშავებელი, გადასამუშავებელი (მეგრ. ქობ.). აღდგენილია აქეტიპი *წალ- 1. მასალა შეაპირისპირა ჰ. ფენრიხმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000);2. (ჩუხუა 2017).ახ. ქართ. II. წალა კუთხ. (ლეჩხ.) მაგარი, ძნელად დასამუშავებელი მერქანი. აღდგენილია ს.-ქართვ. *წალ-ამ- „წალამი, შხაპრი“ (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. III. წალა 1. იგივეა, რაც წ ა ლ ი (მნიშვ. 1). 2. ურწანი თხა. იხ. I. წალი.საშ. ქართ. IV. წალა ძვ. კარვის დასაბმელი თოკი (დ. ჩუბ.). იხ. III. წალი.

ძვ. ქართ. I. წამი თუალის ქუთუთოთა მოსაკეცესა ზედა, გრძლად მოვლებულნი ბეწუნი, ანუ თვით ქუთუთონი (ნ. ჩუბ.). თვალის ქუთუთოს ბალანი, წამწამი (დ. ჩუბ.). წამი წამწამი, დახამხამება: „წამნი თქუენნი გარდამოადინებედ წყალსა“ (O, იერემ. 9, 18). „თუალნი შენნი მართლ ახედვენ და წამნი შენნი სიმართლესა წამებედ“ (იგ. 4, 25).წამი „ბეწვი“. ს.-ქართვ. *წამ- „ბეწვი, სხეულის თმიანი საფარი > ქართ. წამი: ზან. ჭემ-ი <*ჭომი (ჩუხუა 2000-2003).ძვ. ქართ. II. წამი წუთი. „ნუმცა განვეშორების, ნუცა დღისი და ნუცა ღამე, ნუცა ჟამ ერთ და ნუცა წამ ერთ“ (მ. სწ. 210, 29). „ერთსა შინა წამსა... უპატიოსნესი ნაშობი მათი განრყუნილ იყო“ (O, სიბრძ. სოლ. 18, 12). „წამსა შინა თუალისასა მიიწინეს სახლსა მის ყრმისასა“ (A-92, 154). საშ., ახ. ქართ. წამი აქვს ჟამსა ერთსა წამი სამოცი;ხოლო ერთსა წამსა წუთი სამოცი – წუთი სამოცი;წამი თვალი(ს) ქუთუთოთ ნიშნება ZA. წუთი. წამი – დ. ჩუბინ.: სოფელი... წამია კაცთა თვალისა (ვეფხ. 1668, 2). ერთი ჟამი განიყოფების სამეოც მინუტად ანუ წამად, ერთი მინუტი – სამოც წუთად (კალმას. 160, 11). ახ. ქართ. წამი 1. წუთის მესამოცედი ნაწილი, სეკუნდი. იჩქარიან წამები, მე-კი არ მენანება: ცრემლით არ ინამება სამუდამო ბალიში (გ. ტაბ.) // გადატ. დროის მცირე მონაკვეთი, ბნელაში ვრჩები, მიჭირს გაძლება წამისა (ბაჩ.). 2. დრო, მომენტი. 3. ზოგჯერ ხმარობენ წუთის მნიშვნელობით. „ხუთი-ათი წამი დამითმეთ, რომ დაწვრილებით გაგაცნოთ საქმე“ (დ. კლდ.). 4. რკალის მონაკვეთი-გრადუსის ერთი სამასმესამოცედი ნაწილი. მისი ნიშანია (იწერება ციფრის ზემოთ, მარჯვნივ, მაგ., 80° 30¢ 15²). // ამ ზომის რკალზე აყრდნობილი კუთხე (აღინიშნება ისევე, როგორც რკალის მონაკვეთი). ზან. წამი 1. წამი (მეგრ. IV, ქაჯ.).1. ქართულ-ზანური ერთანობის ხანისათვის აღდგენილია *წამ-, ხოლო საერთო-ქართველური ფუძე-ენისათვის *წამ-წამ- (ЭСКЯ 242) (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990).2. ს.-ქართვ. *წამ- „ხვალ, ქართ. წამ-, რა-წამ-ს (ჩუხუა 2017).ძვ. ქართ. III. წამი სასწორის უღლის შუაზე აღმართული ისარი: „ვითარცა წამი სასწორისაჲ არს ყოველი სოფელი შენ წინაშე“ (O, სიბრძ. სოლ. 11, 23), „ყოველნი წარმართნი... ვითარცა წამი სასწორისაჲ შეირაცხნეს“ (I, ეს. 40,15). წამი სასწორი უფლისა მიერ, რამეთუ საქმენი მისნი სასწორ სიმართლისა (იგ. 16, 11).წამი სასწორისა [11, 23 სიბრძნე] პოიტი სასწორის უღლის საშუალი – საბა. ძველქართულისეული წამი სასწორის უღლის შუაზე აღმართული ისარი“ წარმომავლობით იგივე უნდა იყოს რაც სვანური წამ მნიშვნელობით: წამ − 1. პალო. 2. წვეტიანი ჯოხი (სარეველა ბალახის ამოსაგდებად) (სვან. თოფ., ქალდ.).

ძვ. ქართ. I. წბილი: წბილ-ყოფა გაუგემურება: „უკუეთუ მარილი იგი წბილ იყოს, რაჲთა დაიმარილოს?“ DE, – „უკუეთუ მარილი განწბილდეს“ (C, მრ. 9, 50). სიწბო: „მდიდარი, რომელი პურსა ითხოვნ, სიწბოჲ და სირცხჳლი დაიმკჳდრის მათგან, რომელნი იცნობედ მას“ (ბ. კეს. -ექუს. დღ. 124, 33). საშ. ქართ. გადატ. უმეცარი, შლეგი წბილი (ვეფხ. 759, 3). გაწყრა იგი… და წბილად აგინა დარეჯანისძესა (ამირან. 492,7). ქალი უქეს დიდვაჭრისა, ამას გკადრებ, თუცა წბილად (ნ. ციც. 419, 7). ნუღარ ჰქრი თბილადა, თვარ გაგხდი წბილადა! (დ. გურამ. 239, 13,4). ახ. ქართ. წბილი 1. არასანაქებო, სათაკილო. || უგვანი, ცუდი ზნის ვინმე. [ბატონმა] გააგდებინა ბეჭედი ბოროტს, გესლიანს და წბილსა (რ. ერისთ.). 2. იგივეა, რაც გაწბილებული. შევაშინე და გაბრუნდა წბილი [სიკვდილი] (ს. ჩიქოვ.). 3. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. პირწბილი. წბ–ილ-ი, მიმღეობაა, გამოიყოფა წბ- ძირი.ახ. ქართ. II. წბილა, წბილი 1. [Festuca gigantea] ბოტან. წვრილ და მაღალღეროიანი მარცვლოვანი მცენარე;გავრცელებულია ტყის ჩრდილებში;იხმარება ცხოველების საკვებად. მაგრამა ნახე ლაშარსა ერთი ტანმომცრო ქალიო, იმ წბილასავით წვრილამა გულში დამინთო ალიო (ვაჟა). 2. წვრილი და გრძელი ღერო, უპირატესად მარცვლოვანთა და ისლისებრთა ოჯახის წარმომადგენლებისა. [მიხოზე] ადრე ვერავინ მოიტანდა ხოლმე ბალახის წბილებზე ასხმულს მარჯანივით წითელ მარწყვსა (თ. რაზიკ.). შდრ. II. წველი.ს.-ქართვ. *წ-ელ „წველი, წბილი“ (ჩუხუა 2000-2003).

საშ., ახ. ქართ. I. წედა ყოველივე ღვინის შესასმელი ჭურჭელი – საბა. შდრ. ძვ. ქართ. წედი თეფში;ყვავილნარი, სანერგე. წარიღო ბორვალები იგიცა და წედები იგი ოქროჲსაჲ“ (O, IV, მფ. 25, 15). „ძმის-წული ჩემი შთავიდა მტილსა თჳსსა, წედთა მათ საკუმეველთასა მწყსად“ (O, ქება 6, 1). ახ. ქართ. მწდე ძვ. ღვინის დამსხმელი, – მერიქიფე. [ლეონმა] ჯუმბერ მწდედ დაიყენა (საბა). საფიქრებელი… არის, რომ მწდე მეღვინეთ-უხუცესისი ერთი ხელქვეითთაგანი ყოფილიყო (ივ. ჯავახ.). აღდგენილა ს.-ქართვ. *წედ- თეფში, ჭურჭელი (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. II. წედა გამომწვარი შირიმის ქვა (კირ.). იხ. II. წიდა.

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. წელი lumbus: „შევჰმოსო ყოველთა წელთა ძაძაჲ“ (O, ამოს. 8, 10). „წელნი მოაბელისანი ღაღადებენ“ (I, ეს. 15, 4). „სარტყელი ტყავისაჲ ერტყა წელთა მისთა“ (მრ. 1, 6);„ნეკი ჩემი უმსხმო არს წელთა მამისა ჩემისათა“ (O, III, მფ. 12, 10). სამსახურითა თქვენითა გვტკივა ზურგი და წელია (დ. გურამ.).წელი¹ 1. ადამიანის სხეულის ნაწილი – ნეკნების დასასრულსა და თეძოს ძვლებს შორის. [ქრისტინეს] ხშირი თმა წელზე ეყარა (ე. ნინოშ.). ლამის სახლში შემოვიდეს თუთა, ლამის წელზე შემომხვიოს წელი (ანა). 2. შუა ნაწილი, შუა ადგილი. [გზირი] გველივით მოქნილ იფანს ეშხიანად ზნექდა წელში (ვ. ბარნ.). 3. ნაწილი (გამოთქმებში: ზემო წელი, შუა წელი, ქვემო წელი) შუა წელიდან თხემამდე მთა თეთრი თოვლით იყო გალესილი (ვაჟა);[რიონი] ზემო წელში დასავლეთ-ჩრდილოეთიდან მოდის (ი. გოგებ.). დიალექტ. წელის ხე თავხე. წელის ხე არი სახლის სახურავის მთავარი ხე;წელის ხეზე მაღლა გადებულია (შეკრულია ერთად) ნალოს ხეები, აქეთ-იქით დაქანებულია და დახურული (კავთ., ქართლ. მესხ). საწელე წელში, სახში შუა ადგილზე დასადები ხე (მახ. გურ. ჯაჯ.). წელი შეიძლება წენ-ის სახითაც შეგვხვდეს: წენი ტკიოდა და სულ იწვა (შომახეთი);წენის ტკივილმა მამკლა ღარმე (ხევი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). წენი ღვედი გლ. თაფხური. წენის ღვედი (რაჭ. კობახ.). 1. გ. კლიმოვმა *წ,ელ-არქეტიპი აღადგინა ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისათვის (ЭСКЯ, 249) (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000;ჩუხუა 2017). ძვ. ქართ. II. წელი ნაწლევი. ნაწლავი, „შინაგანი“, მუცლიერი“, „ეზოჲ გულისაჲ“: „ცმელი, რომელი არს ნაწლევთაჲ“ (G, ლევიტ. 7, 3);„ახს აღსასრული შენი ჭეშმარიტად ნაწლევთა შენთა“ pb., „მოახს აღსასრული შენი ჭეშმარიტად ეზოთა გულისათა შენისათა“ (O, იერემ. 9, 13).გადატ. წელი მოწყალება;ნაწლევი: „ვითარ წელნი არა დაჰჴსნდეს“ (ოქრ.-პეტრე და ილია 322). „მელმიან წელნი ჩემნი შენთჳს“ (ფლკტ. 145, 171). ახ. ქართ. წელი ნაწლავი. მეორე დღეს პატრონმა მატყლის ნაფლეთები და წელების ნაგლეჯებიღა იპოვა თავისი ცხვრისა (აკაკი). საშ. ქართ. წელი: წელთ ნახვეწი: თუ კაცი გახსნით იყოს და წელთ ნახვეწიც სცვიოდეს… ნურას ფერს მჟავესა ნურც ასმევთ და ნურც აჭმევთ, თვარადა უსათუოდ წელებსა დაუზიანებს (იად. 431, 14). წელწული: და თუ ავადმყოფსა ან ძარღვები ან წელწული და გული და სტომაქი სუსტად ჰქონდეს… მჟავესა სამელსა და შარბათებსა ნურც ასმევთ და ნურც აჭმევთ (იად. 124, 18);ნა-წლ-ევ სიტყვაში გამოიყოფა ნა- – -ევ აფიქსები და -წლ < წელ ძირი, სხვა ქართველურ ენებში ნაწლავის მნიშვნელობით იხმარება წელ-ძირის კანონზომიერი ფონეტიკური შესატყვისი ფუძეები (გელენიძე 1974, 117). 2. *ელ- (ფენრიხი, სარჯველაძე 1990). ს.-ქართვ. *წელ „ნაწლავ-ი „ნაწლევი“ (ჩუხუა 2000-2003). ძვ. ქართ. III. წელი წელიწადი: „იყო იგი ათორმეტის წლის ოდენ“ (მრ. 5, 42). „იგი სცვალებს ჟამთა და წელთა, დაადგინებს მეფეთა და გარდაადგინებს“ (O, დან. 2, 21). „ესეთსა მას ციხესა შინა ექუს წელ პყრობილ იყო“ (შუშ. XIV, 27). აქათ სამ წელი მომიცადე (ვეფხ. 157, 2). ჩვენ გაგვიშვია ქვეყანა თვრამეტ-ცხრამეტ წელია (დ. გურ.). „კმა, რაცა შევსცოდე როსტანს წლეულად მე წელად (ვეფხ. 1484, 2).ძველ ქართულში დასტურდება წელიწადი წელი. დრო მეცით მე ამას ხოლო ერთსა წელიწადსა (მ. სწ. 99,3). წელი ძირეული ქართული, უმოტივაციო სიტყვაა. წელითი წლად მარტო თეორიულად აღდგენილი ფორმა როდია;იგი გვხვდება, მაგალითად, დავითნის უძველეს ხელნაწერში, სადაც ვკითხულობთ, „ხოლო დადგომასა იანვარისასა წელითი წლად დაერთვის ერთი ნიადაგად რიცხუს მას ერთი რიცხუად ყოველნი წელნი (უნივ. სიძველეთა მუზეუმის №38 ხელნაწერი (შანიძე 1981, 312). საინტერესო სემანტიკური შინაარსისაა ლექსემა აგრეთვე წელიწადეული, წელიწდეული თიკანი, კრავი, ხბო, საერთოდ პირუტყვი ერთ წლამდის: შეწირეს... წელიწადეული თხათაგან... ათორმეტ (O, II, ეზრა 6, 7). მოიბთ... ტარიგი წელიწდეული მსხუერპლად (O, ლევიტ. 9, 34)ქეგლის მიხედვით წელი პოლისემიური სიტყვაა: 1. წელთაღრიცხვის ერთეული – დრო, რომელსაც დედამიწა მზის ირგვლივ შემოვლას ანდომებს, თორმეტი თვე, – წელიწადი. სრული სამი წელი ვცხოვრობდით ჩვენ ერთად (ჭ. ლომთ.). 2. ასაკი, ხნოვანება (წლობით, თორმეტთვეობით ნაანგარიშევი). „მე მაშინ პატარა ვიყავი. გიოს წლისა ვიქნებოდი (ლ. ქიაჩ.). 3. დროის მონაკვეთი (დაახლოებით ერთი წლის ხანგრძლივობისა), განკუთვნილი რაიმე გარკვეული საქმიანობისათვის (შეიძლება ზუსტად არც ემთხვეოდეს კალენდარულ წელს). 4. თორმეტი თვის მომცველი დროის მონაკვეთი, რომელიც პირველი იანვრიდან ითვლება (ასეთ შემთხვევაში წელიწადი ჩვეულებრივ არ იხმარება). სავსეა მთელი მინდვრები უხვი წლის მოსავალითა (შ. მღვიმ.). 1. *წელ- არქეტიპი ქართულ- ზანური ერთიანობის ხანისათვის აღადგინა გ. კლიმოვმა (ЭСКЯ, 242;ფენრიხი, სარჯველაძე 2000).ს.-ქართვ. *წენ - „წელი;შარშან“ (ჩუხუა 2017).2. წელიწადი მიღებულია წელითი წლად-ისაგან, რომლის პირველ ნაწილში გვაქვს ერთი გადავარდნილი და გადაშენებული ბრუნვის ფორმა, აბლატივის მნიშვნელობით წელ სიტყვისაგან (შანიძე 1981, 313).

ახ. ქართ., დიალექტ. I. წერი 1. კუთხ. (ხევს.) ჭვავის ძნის ოთხკუთხედი ზვინი, რომელიც სამ წერილას (63 ძნას) შეიცავს. 2. კუთხ. (ზ.-რაჭ.). სარზე ასხმული რამდენიმე [ჩალის] კონა, დაახლოვებით 30-35-მდე («შინამრეწვ.»). შდრ. ძვ. ქართ. წერეული, წერული acervus: „დაწვა იგი ზჳნსა მას წერეულისა (წერულისა O) მისისასა“ M (რუთ. 3, 7).შდრ. წერილა (ხევს.) 21 ძნა, ერთმანეთზე ჯვრისებურად დალაგებული გამოშრობის მიზნით (შდრ. წ ე რ ა, წ ე რ ი1). სამ-სამძნიანს შვიდ სამეულს ერთად აგებულს წერილაი ჰქვიან («შინამრეწვ.») – ქეგლ. ძველ ქართულშიც, როგორც ჩანს ხევსურულის მსგავსად გარჩეული იყო წერი და მისგან ნაწარმოები წერეული. სამს ძნას ერთად ხქვიან სამეული, შვიდს სამეულს ერთად − წერილა (დიალექტ. 5, 23) – ალ. ჭინჭ. წერი სამი წერილა ერთად აგებული. სამს წერილას ერთად შახყრიან, ააგებენა-დ’ აიმას წერ-ხქვიან (შინამრეწვ. 77). დიალექტ. წერი, წერანი, წერონი სელის 90 ხელეური (შდრ. მარჴილისუბე). „…ოთხმოცდაათი ჴელეური ერთად შაკრული საბლით, იმას წერი ექინა“ (მოხ. ქავთ.).აღნიშნული სიტყვები როგორც მითითებულია სამეცნიერო ლიტერატურაში საერთოქართველური წარმომავლობისაა (ჩუხუა 2000-2003). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. II. წერი შავი საღებავი. [ღამე] სიბნელითა წერისა ფერად შავი იყო (ვისრ 59, 21). წერი 1. (ლეჩხ. რაჭ. იმერ. გურ.) კაკლის ხის ქერქის გამონახარში საღებავი, რომელიც მოყავისფრო შავად ღებავს. 2. კუთხ. (ხევს. ფშ.) ნავთობი;კუპრი – ქეგლ. მ. ჩუხუა ზემოდასახელებულ წერს აკავშირებს ამავე შინაარსის ზან. (მეგრ.) ჭჷლ-ა || ჭილა სიტყვებთან. აღადგენს ს.-ქართვ. *წარ-ფუძეს. ს.-ქართვ. *წარ- „კანი, გარეკანი“ > ქართ. წარი > || წერ-ი: ზან. ჭილ-ა || ჭჷლ-ა (*ჭორ-ა). მისი აზრით წარ-ს უკავშირდება: ნახ. ჭარ „კანი, გარეკანი;თმა“;ხუნძ. ჭირი, ტინდ. მიჭა და სხვ. (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. დიალექტ. III. წერი (გურ.) ქარიყლაპია – ქეგლ. წერი თევზი ერთგვარი (იმერ. გაჩ.). თევზის ერთი სახეა (ლანჩხ., გურ. ჯაჯ.).ზან. წერი ზოოლ. თევზის ჯიშია ერთგვარი, – გრძელი და წვრილი თევზია, იხვისას მიუგავს, პირში გოჭისებური კბილები აქვს (მასალები, ტ. V, 72;მეგრ. ქაჯ. III). ახ. ქართ., დიალექტ. IV. წერი 1. კუთხ. (ზ.-იმერ.) მწერია ერთგვარი. ბუზ-პეპლები: ფუტკარი, ბზიკი, … წერი, კოღო, ქინქლა (აკაკი). 2. კუთხ. (გურ). იგივეა, რაც ბუზი. წერი < მწერი.მწერი ძველქართულისეული სიტყვაა. როგორც ცნობილია ფუძე წერ- კანონზომიერად არის წარმოდგენილი ჭანურში ჭაჯ-ის სახით, მეგრულში ჯ-ს წინ განვითარებულია ნ-;ჭაჯ- || ჭანჯ-;საინტერესოა, რომ სწორედ ეს ზანური ჭანჯ- (ნ-ს ჩართვით) შეთვისებული აქვს სომხურს) (ჩიქობავა 1938). გ. კლიმოვმა საერთოქართველური ფუძე-ენისათვის აღადგინა *ერ- და *მერ არქეტიპები (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000).

ძვ. ქართ. I. წერა: „ამან იცოდა ჴელოვნება – წერაჲ“ (Sin – 6, 146v). „ყოველივე წერით ჴელითა უფლისაჲთა მისცა დავით“ (I ნშტ. 28, 10). ახ. ქართ. წერა 1. სახელი წერს, იწერს ზმნათა მოქმედებისა: 1. ასოების გამოყვანა ქაღალდზე ან სხვა საწერ მასალაზე. მელნით წერა. [ათანასემ] არც წერა აცოდა, არც მხედრულის კითხვა (ე. ნინოშ.). 2. აზრის წერილობით გამოთქმა. და თუ ვიწყებ შორით წერას შენთან, ხელი მიკანკალებს (აკაკი). 3. თხზვა;შემოქმედება. მე არ ვიცი ლექსების წერა, თორემ… (ჭ. ლომთ.). 4. იგივეა, რაც ხატვა. პორტრეტების წერას… მხატვრობაში უკანასკნელი ადგილი უჭირავს (ილია). ცრუმორწ. ადამიანის ბედ-იღბალი, ხვედრი (შდრ. ანაწერი, მნიშვ. 3). სადაც მთელი ხალხი ურევია, მეც იქ ვიყო, მეც იმათთან მოვკვდე, თუ ჩემი წერა ეს არის (ბ. ჩხ.). საშ. ქართ., დიალექტ. წერა ბედისწერა. ზააქს აღარვინ ახსენებს, ნახეთ ბედისა წერანი, და სალარო-ზარდახშანისა ახლავ შეიქნა წერანი (შჰნ I, 32, 99, 4). რას აქნევს კაცსა ღაფალსა, ნახეთ, საქმენი წერისა (ნ. ციც.). წერა ბედი, საბედო. „ადგა აბესალომი, მივიდა ქალთან და უთხრა, – შენ ჩემი წერა ხარო“. ეგ ბიჭი „და ქალი ერთმანეთის წერა იყვნენ, ერთურთი გაიტანანო“ (მოხ. ქავთ.). დღე-წერა განგების მიერ დაწერილი ხვედრი. „აი ეგრეა თავის დღე-წერა“ (ფშ. ცოც). წერა-მწერელი ბედის გამგებელი, ღვთის განგება. „ეხლა ი წერამწერელიც თუ არი“ (ფშ. ცოც.). წერა: უწეროდ უდროოდ, მოულოდნელად, უბედური შემთხვევით (სიკვდილი). ეგ ეგეთი ამოსავარდნელი რამ ირდება, რო უწეროთ სიკვდილი არ აჲცდება (წილკ.);ჩხუბობდნენ თურმე, ეს წეეშველა, ამას დაარტყეს და მოკლეს თურმე, უწეროთ მოკვდა, მაა, თავი დღით მოკვდა?! (ბროწლ., აგრეთვე ძეგ., ქართლ. ლექსიკ.). აღდგენილია *წერ- არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ახ. ქართ., დიალექტ. II. წერა კუთხ. (მთიულ. ფშ.) 6-8 ძნა ერთმანეთზე მიყუდებული (გამოშრობის მიზნით). შდრ. წ ე რ ი.წერა (რაზ.-ჭყ) „ოთხ-ფეხათ დადგმული ძნა“. ერთად აგებული ხუთი ძნა“. შემდეგ ძნებისაგან მინდორში დასდგამენ წერაჲს (ათი ძნაა) (გუდ. მრეწ. IV2, 191);გადახუთულებული, გადამსხვილებული ორი წერა − ხუთულაა, ასი ნაწყობი (ფშ. მრეწ. IV2, 186). ახ. ქართ. III. წერა: ძაღლიწერა (ძაღლის მწერა) გრძელი წაბლისფერი ბუზია, კბენს პირუტყვს, უფრო ძაღლს (რაჭ კობახ.). იხ. IV. წერი.

ძვ. ქართ. I. წუელი, წუელა ჩალის ნამცეცი, ნაწვერალი (< ნაწველარი), ღერო, «ლელწამი»: „რაჲსა ხედავ წუელსა თუალსა შინა ძმასა შენისასა?“ (ლ. 6, 41). „დაშთის მას შინა წუელი (ლელწამი pb.)“ O, ეს. 17, 6). „ვითარცა წუელაჲ ესე ჩალისაჲ შეურაცხიეს“ (მ. ცხ. 46v). წულეული ღერო: „ნაყოფიერებაჲ ჩუენი წულეულსა შინა იხილვების და არა ნაყოფსა“ (A– 92, 319). შდრ. ძვ. და ახ. ქართ. წველი 1. პურეულის ღერო თავთავამდე, – წბილა. 2. ანატ. ზურგის ტვინის განშტოება. სიმპათიკური წველი – ქეგლ.წველა თმის ღერი – საბა. წველა 1. ღერი (თმა, ბალანი...);2. ერთი აწყვეტა ძაფი (ღაზლა.), ნემსზე ასაგები ძაფი (აჭარ. ნიჟ.), აგრეთვე: ჩვენ. ფუტკ.).*წელ- არქეტიპი საერთოქართველური ფუძე-ენისათვის აღადგინა გ. კლიმოვმა (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ს.-ქართვ. *წ-ელ არქეტიპს შესატყვისები მოეპოვება მონათესავე იბერიულ-კავკასიურ ენებში (ჩუხუა 2000-2003). იხ. აგრეთვე (ჯავახიშვილი V, 1986, 91;კახაძე 1987, 70). ძვ. ქართ. II. წველა წუელა მოწველა, კრეფა: „ჰმსახურებდენ მათ ნაყოფთაგან მათთა და წუელისაგან საცხოვართაჲსა და ზროხათაჲსა“ (ნრს. 70, 17). იხ. მოწუელა, მწუელელი – ილ. აბულ. ახ. ქართ. წველა 1. ცურიდან რძის გამოდინება. [დედა] მორჩებოდა ძროხების წველას (ვაჟა). 2. გამონაწველი. მთიელ ოსს წველა, საკლავი საოჯახოდ ძლივსა ჰყოფნის (ილია). 3. ყველის კვერი (ერთი ნაწველისაგან). „წველა ყველი – სამი შაური“, – ითვლიდა ... მიკიტანი (ნ. ლორთქ.) 4. იგივეა, რაც მაწონი. ჩვენი წველა ტალივითა, მეზობლისა – წყალივითა (ხალხ.).დიალექტ. წველაჲ ცხვრის რძის მაწონი. აჸდუღებენ ზეს, ჩაჸსხმენ ერთ-ორ კოჩხო შრატს. შეჸგდება-დ წველა (თუშ. ცოც.). წველა: წველა მაწონი (ქიზ. მენთ.). სკიდან თაფლის ამოღება, თაფლის დაწურვა, ხილვა. 2. რძე. „იმ ზაფხულს სალიხი აკვნის ჩვილი იყო, წველა არ ჰქონდა სახლში“ (ფ. ხალ.). ეს გელიშეჭმული, ხობო თუ არ მყვანე, ისე წველას არ მოქცემს (აჭარ. ნიჟ.). წველა რძე (მეწველი ძროხის ყოლა). „წრევლაი ზამთარში წუელა არ ქვქონდა“ (ბახ.;ჩვენ. ფუტკ.).ს.-ქართ. *წელ- „წველა, მეწველი (ჩუხუა 2017).

ძვ. ქართ. I. წიდა ჭუჭყი: „წმიდანი იგი ჴელნი უფლისანი წიდასა განჰბანდეს“ (Ath. –11, 83r). „წიდაჲ იგი გონებათაჲ განწმიდოს (წამალმან)“ (H – 341, 627). „ნუ იყოფი მეუღლის-მოყუარე, განიბანე წიდისაგან“ (Sin. – 97, 73v). წიდა ყურის ღრუში ჩაგროვილი ჭუჭყი. რო ვეღარ გეყურება კარგა, გეტყობა წიდა ჩაგიგროვდა ყურებჩი და იმისი ბრალია თორო რაი დროს შენი დაყრუებაა (მოხ. ღუდ.). შდრ. ნაწიდარ ცხვრის ღამის სადგომი ადგილი მთაში. ნაწინდრად ქვიშიან ალაგს ავარჩევთ, რო ავდარში არ ალაფდეს (თუშ. ცოც.). ნაწიდვარი (რაზ. -ჭყ.) ცხვრის ჩაბინავება (ა. შანიძე). იგულისხმება ცხვრის კურკლი დაფენილ-დაგებული (ფშ. ხორნ.). წიდა, წიდოვანება, ჭუჭყი-სათვის აღდგენილია არქეტიპი *წიდ- (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000;კელაურაძე 2014, 32). საბაც აღნიშნავს წიდა სიბილწე და ფინთი რამე, ხოლო წიდოვნება სიტყვასთან კი მიუთითებს წიდა ფინთ-ფუნთად ითქმის, კაცისა იყოს თუ რკინისა ანუ ნივთთა რომელთამე, ამისთვისცა დედათა წესი(ც), რომელ არს დაშტანი წიდოვნებად უთქვამსთ და კაცთა ბილწებაც(ა). შდრ. სვან. ფირი წიდ „ძროხის მონაყოლი“ (მშობიარობის შემდეგ).საშ. ქართ. II. წიდა. აიღე: ჟანგარა და ოქროს წიდა გარეცხილი (ქანან. 214, 33). გამრავლებით გარდაადნევ, წიდა ნახო დანაწვანი (ვახტ. VI, 43, 83).ახ. ქართ. წიდა 1. გადადნობის (ან ჭედვის) მინერალური ნარჩენი, – ხენჯი. შედუღების წიდა. – ბრძმედის წიდა. – წითელ ძმარს მოადუღებთ და შიგ ჩაყრით უხმარებელ სამჭედურის წიდას (ბ. ჯორჯ.). 2. გეოლოგ. გაცივებული მაგმა.დიალექტ. მას გარდა, აძლევდნენ თელის წიდას. გლეხები სწვამდნენ ცოცხალ, ფეხზე ნადგომ თელას. ის ჩამოიღვენთებოდა ფისივით და იმას უშვრებოდნენ ვერხვიც შეიძლებოდაო (ქიზ. მრეწ. II, II, 26). სამჭედურიდან მოვიტანდით წიდას (შ. კახ. მრეწ. II, II, 40). წიდაჲ წრთობის შედეგად მიღებული მაგარი ნივთიერება (თუშ. ხუბ.).წიდასთან ერთად ნაგალიც უნდა ჩაერიოს საღებავის გაკეთებისთვის (ერწ.-თიან. მრეწ. II, II, 57). გ. მაჭავარიანის მიხედვით ქართ. წით- (<*წი (შდრ. წიდა „რკინისა და ილეკროს ნადნობი (საბა) და მაშასადამე მეგრ. ჭან. ჭით- <*ჭიდ, ქართველური *წიდ || *ჭირ ფუძე პარალელებს პოვებს დაღესტნისა და ნახურ ენებში, სადაც სათანადო ფუძეები „ცეცხლის“ მნიშვნელობით იხმარება (მაჭავარიანი 1965, 53). რ. გორდეზიანი თვლის, რომ ქართულ-ზანურ დონემდე ამოსავალ ფუძეში დადასტურებული წით-ძირი, რომელიც, როგორც ჩანს, თავდაპირველად „გავარვარების“ მნიშვნელობას შეიცავდა. შდრ. წიდა „რკინისა და ილეკროს ნადნობი“, სემანტიკურადაც და ფონეტიკურადაც ადვილად დასაკავშირებელია ბერძნული „მოხარშული“, „გავარვარებული“, „დუღილის ორთქლი“, დენტალის ნაზალიზაცია ჩვეულებრივი მოვლენაა წინაბერძნულში. ბერძნული ტერმინის ეტიმოლოგია დაუდგენელია (გორდეზიანი 1982, 87). წდობაჲ (აწთობს) წრთობა. „ხმალი სისხლში წვდებაო (თუშ. ცოც.). წიდ- / წიდა – მეტალურგიასთან ჩანს დაკავშირებული. ამავე კავშირისაკენ მიგვითითებს წრთობა ზმნის პირველსახე – წდობა (არაბული 2001, 44).

ძვ., საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. წიდოვანი, წიდოანი თვიურით შეპყრობილი. „შეეხო მას დედაკაცი იგი წიდოვანი ფესუსა სამოსლისა მისისსასა“ (ოქრ. -გურიტ. 227,11). „ვითარცა ძონძი დედაკაცისა წიდოანისაჲ“ (ეს. 64, 6). „სულსა მაგას რაჲსა წიდოვანს იქმ?“ (ოქრ. -მარხ. და იონ. 110, 25). წიდოვანის სინონიმად ძველ ქართულში დასტურდება „სისხლის დენა“ და სომხური წარმოშობის სიტყვა „დაშტანი“. და ერგების დედათა და რომელთა გამოუვიდოდეს სისხლი წიდოვნებისა დიადი, გადამეტებული (ქანან. 70, 17). შდრ. და ასეთი საჭმელები არა აჭამონ რა, რომელსაც დედათ წესის სისხლი შიგნით დარჩომოდეს ის ჩამოშალოს და ყუელა ჩამოიწმიდოს (იად. 120, 6). (ფშ.) წიდოვანი…დედაკაცები ერიდებიან წმინდა ადგილებს (ვაჟა) – ქეგლ. იხ. I. წიდა.ახ. ქართ. II. წიდოვანი, სადაც წიდა ყრია. წიდოვანი ბილიკი. იხ. II. წიდა.

ახ. ქართ. I. წილი ქართული ანბანის ოცდამეცხრე ასოს სახელწოდება. მე ყველაზე ბოლოში ვეწერე, რადგანც ჩემი გვარი წილზეა (აკაკი). ძვ. ქართ. II. წილი ხვედრი, «ნაწილი», «საზომი», «სამკჳდრებელი». „განიყვეს სამოსელი მისი და განიგდეს წილი“ (მთ. 27, 35). „მისცეს წილი მათ“ (საქ. მოც. 1, 26). „მიგცეს შენ წილითა დამკჳდრებად მას GG, – მოგცეს ნაწილად მკჳდრობისა შენისა“ (M, II, შჯ. 25, 19). „კუართი იგი ხუდა წილით მცხეთელთა მათ ურიათა“ (ქ. ცხ. 94, 12). იხ. აგრეთვე: განაწილება, განმრავალწილება, განწილვა, თანა-მონაწილე, მონაწილე, ნაწილება, ნაწილი, ორი წილი – ილ. აბულ. საშ. ქართ. მზე უშენოდ ვერ იქმნების, რადგან შენ ხარ მისი წილი (რუსთაველი). რაცა ვინ ქნა ამ სოფელსა, მასვე მიხვდა მისი წილი (ვახტ. VI, 43, 80). თურის ტახტი ერთი წილი საქონელი შენ ადარე (შჰნ. I, 124, 412, 3). თუშნი და დიდონი არიან წილნი ლეკოსისა (ქ. ცხ. IV. 552, 2). ჩვენთა ბრალთა წილმცა დასაჯენინ შენმან მაცხოვარმან დღესა მას საშინელსა სამსჯავროისასა (ბეს. 209, 9). ახ. ქართ. წილი 1. იგივეა, რაც ნ ა წ ი ლ ი. ჭანების ერთი ნაწილი კეისარს ემორჩილებოდა, ერთი წილი კიდევ, მთებში მობინადრე, კეისრისაგან ყოველწლივ საჩუქარს იღებდა (ივ. ჯავახ.). 2. ხვედრი, არჩივი, კერძი. [მახარე] თავის წილ სადილ-სამხარ-ვახშამს… გულიანად შეექცა (შ. არაგვ.). || ერთ-ერთი მემკვიდრეთაგანის ხვედრი სამკვიდროში. მე და ჩემმა ქმარმა ვიანგარიშეთ და ჩემს მაზლს წილი არ ერგოო (ანდაზა). 3. ტოტის საგანგებო გადანაჭერი (დაახლ. 1 სმ სიგრძისა) წილის საყრელად. [ბერიძემ] მოსტეხა ცეცხლზე წართულ ფიჩხს ტოტი და დააკეთა თვითონ წილები ხისა (ვაჟა). 4. (თუშ.) მოხარშული ხორცის ნაჭერი (სინონ. რაჭ. ნერჭი). ნაწილის მნიშვნელობით დასტურდება წილა–ც. იხელთებდა თუ არა დროს, ჯემალთან მიიპარებოდა, თავის წილა პურს მიუტანდა (ა. ხახუტ.). დიალექტ. წილ-ნ-ი 1. რძის დღვებისას გაჩენილი კარაქის ნიშნები, კარაქის მარცვლები. 2. იგივეა, რაც საძმაზლონი (ეთნ. III, 25, სქოლიო) – ალ. ჭინჭ. იხ. აგრეთვე (თუშ. ხუბ., ცოც., ჩვენ. ფუტკ., ინგ. ღამბ., ხევს. ჭინჭ., ქიზ. IV, III, 175). ხევსურულში დასტურდება წილ-სიტყვიანი შემდეგი რთული სიტყვები:წილკერძი მოდგმა, შთამომავალი. წილკერძს ვეტყვით შვილსა, შვილშვილსა, ჩამონავლსა, რავი (ლამ.). წყევლაში ვიცით, შენი წილკერძი გაწყვეს, შენიო, ვითომ შენი შვილები, მომავალი გაწყდესო (ბროწლ., ქართლ. ლექსიკ.). წილ-კერძი ვისიმე ნაწილი, ვისიმე კერძი. იმავე წუხრას წაუტანენ დიასხლისსაც ლუდს თავის წილ-კერძს (ეთნ. კალენდ. 13, 272). ბევრ ქალ გინახავს წილ-კერძსა, არაყიანსა მინასა (ეთნ. სწორფრ. 50) – ალ. ჭინჭ. წილ-ბურკვი ჭირის სუფრიდან ნათესავთათვის გასატანებელი ერთი პური (კვერი) და ერთი გირვანქა ერბო. წასვლისას მოკეთეებს ეძლევა წილ- ბურკვი – ერთი კვერი და ერთი გირვანქა ერბო (ს. მაკალ. 200,17) – ალ. ჭინჭ. წილ-ნამაშვრალი ქმრის სახლიდან წასული ქალისათვის მისაცემი ქონება. ჯერ მე გამისტუმრ, დედოო, მამეც წილ-ნამშვრალი, დედო (ეთნ. III, 735). წილ-ნაწილი იგივეა, რაც წილი (მნიშვნ. 2). „დედოო… აღარ დაგიდგამ ტაბლათ, წავალ და ჩემ წილ-ნაწილს წავიღება’ აიმით შავენახვიები“ (ს. მაკალ. 197, 29) – ალ. ჭინჭ. ველის წილი მონადირეებს ხატში მიაქვს ნადირის რქები და ხორცის ნაწილი. ამას ჯვართ ენაზე „ველის წილი“ ეწოდება. შდრ. მაღარეტი. დიდო მიქიელო, შენა სამთავროდ, შენა გასამაარჯოდ მაიჴმარი ეს ველის წილი, შამაწირული რქაჲ… (ეთნ. კალენდ. 58, 693) – ალ. ჭინჭ. -ილ სუფიქსი უნდ გვქონდეს წ-ილ-შიც… და აღმოუჴდა წილი ასიაჲსა იოვანჱს ზ˜ა (სვან. 212, ჩიქობავა 1942). აღდგენილია არქეტიპი *ჭილ- (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ქართულ წილ-ს შეესატყვისება მეგრული წილ- და ლაზური წილ-;ქართველურ ენათა მასალა შეაპირისპირა არნ. ჩიქობავამ (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000).საშ., ახ ქართ. დიალექტ. III. წილი: ადრე გნახავ, დაგფქვას წილმან (ბეს. 150, 4). წილი 1. ტილის კვერცხი. დღეის სწორამდე მენახოს მათი ცოლები ქვრივია, დასძველებოდეთ პერანგი და დახვეოდეთ წილია (ხალხ.). 2. მოხევ. კანის ავადმყოფობაა;აყრის კანზე წითლად და ძლიერ ექავება („დიალ.“). წილ სიტყვა გამოიყოფა შემდეგ კომპოზიტებში: წილკაოტი ავადმყოფობაა– ფეხის თითების გამოყელვა;ფეხის თითებს შორის სითხის დენას და ქავილს იწვვევს;თითებშორის შალის ძაფის ჩაბმით მკურნალობენ, – კუმატა (შდრ. კავატი) – ქეგლ. წილჩავატი / წილჩაოტი: წილჩაოტი 1. დიალექტ. წილჩაოტი თვალის სატკივარი ერთგვარი, ჯიბლიბო – ქეგლ.რა ქენი, ვერ მოირჩინე ეგ წილჩაოტი? ვინც ძაან მოხუცია, იმის სიკვდილამდინ ქათამი თავს არ შევჭამ-თქო, უნა თქვაა და მოგირჩება (წვ., ქართლ. მესხ.).აღდგენილია ს.-ქართვ. *წილ-არქეტიპი (ჩუხუა 2017;კელაურაძე 2017, 30).

ახ. ქართ. I. წილობა ნაწილი. უმეტესი წილობა პყრობილთა საციმბიროდ იყვნენ გაგზავნილნი (ა. ყაზბ.). || შე დალოცვილო, ხუთი ვაჟკაცი ერთი წილობაა და ორი წილობა ოთხმა ნაღირტალა ბიჭმა უნდა წაიღოს? (ა. ერ. ხოშტ.). 2. (ფშ. ხევს.) ჩამომავლობა, ახლო ნათესავები, (შვილები, და-ძმები, მათიშვილები…) „შენდაც მშვიდობა, გაცოცხლოს თავის ქმრითა და წილობით!“ (ვაჟა). 3. გასანაწილებელი ნაჭერი (ხორცისა, ქადისა). წილობებს ცალკე ამოვიღებთ, წვენს ცალკე დავასხამთ ჯამებში („შინამრეწვ.“). ეზოში დაჯარებულ ხალხს „მრიგეები“ ურიგებდნენ ლავაშებს, ხმიანდსა და ქადის ნაჭრებს, ხორცის „წილობებს!“ (ვაჟა). იხ. II. წილი. ახ. ქართ. II. წილობა (რაჭ.) ყანის ბაია.

საშ. ქართ. I. წინწილი „ტკბილი საკრავია“. წინწილ-კითარი ნახო, ვით არი, ხუროს წაუჴდეს ქონა ძალისა (ქილ. 757, 28). გაგრძელდა სმა და პურობა, ხმა წინწილისა, ვახისა (დ. გურამ. 91, 202, 2). დადუმდა ენა რიტორი, ორღანო მზახი, წინწილი (არჩ. 419, 111, 10).წინწილი [ებრ. წელწილიმ] საკრავი, – ლითონის თეფში, რომელსც მეორე ამნაირივე თეფშის დაკრით ახმაურებენ (ივ. ჯავახ.). ვისთვის აჟღერებთ წინწილსა, ვის უწკრიალებთ ებანსა?! (ა. აბაშ.). საშ. ქართ. II. წინწილი მდაბიურად – წერტილი ნაწერთა შინა (ნ. ჩუბ.). დიალექტ. III. წინწილი გაწინწილებული, წვეტიანი (ვ. ბერ.). შდრ. III. წინწილა.

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. წინწილა მუსიკალური საკრავი: „ვითარცა წინწილანი რაჲ ჴმობედ“ (I კორ. 13, 1). „იმღერდა წინაშე ღმრთისა… ებნითა, ბობღნითა და წინწილითა და ნესტჳთა“ (M, I ნშტ. 13, 8). „ყოფად… შესხმითა ნოვაგითა და წინწილაჲთა (წინწილითა O) და ბობღნითა“ (I ნეემია, 12, 27). „დაადგინნეს წინწილითა რვალისაჲთა“ (M, I ნშტ. 15, 19). ხმა წინწილისა, ებნისა (ვეფხ. 1122, 3). და ბუკსა ჰკრეს და წინწილას, რა რიგადცა ეგებოდა (შჰნ. I, 1874, 4). შდრ. (სომხ.) წ,ნწლა (იუსტ. აბულაძე).ახ. ქართ. აქ მოგროვდა ყოველნაირი საკრავი… დოლი, სტვირი, დაფი, ჟღარუნა, წინწილა და სხვა მრავალი (გ. წერეთ.). ბუკ-წინწილა ქოს-წინწილა. წინწილ-ებანი წინწილი და ებანი. ამ ლექსითა მინდა შენთან ხლებანი, მით ვადიდო შენი წინწილ-ებანი (რ. ერისთ.). დიალექტ. II. წინწილა (ქვ. -იმერ.) მეტად ცივი, სუსხიანი, გამყინავი (ქარი). ახ. ქართ. III. წინწილა საუბ. 1. წვრილი, პატარა. სოფლის წინწილა ზარებმა უთენია მოუხმეს მორწმუნეებს (პ. ჩხიკვ.). დიალექტ. 2. წინწილა წვრილი ხეებისაგან გაკეთებული საცალფეხო ხიდი. წინწილაზე ძლივ გამოველი. წინწილით წვრილად (ჯავახ. მარტირ.).

ძვ. ქართ. I. წუმწუბა, წუნწუბი, წუმწუბი, გოგირდი: „აწჳმა ცეცხლი და წუნწუმი და წარწყმიდნა ყოველნი, DE – „აწჳმა ზეცით ცეცხლი და წუმწუბი და წარწყმიდნა ყოველნი“ C (ლ. 17, 29). „წჳმდეს ცოდვილთა ზედა მახჱ… წუმწუბაჲ“ (ფს. 10, 6). აგრეთვე: ძვ., საშ. ქართ. წუნწუბი მთის ფისი: „იშენებოდა მცხჳრისა ალიზისა მიერ, წუნწუბისა თანა შეკრულისა“ (ფლავ. 1: 4, 3). წუნწუბა და ნავთი აიღეს (ქილ. 325, 11).დიალექტ. წუმწუბა გადამდნარ გოგირდში ამოვლებული დაგრეხილი ბამბის ძაფი. წუმწუბა მივეცი, არ ქონია (ზ.-იმერ. ძოწ.). დიალექტ. II. წუმწუბა, წუმწუბი, წურწუმა, კუმკუმა ხელსაბანი ჭურჭელი;ვერცხლის პატარა ჭურჭელი, რომლითაც ადუღებდნენ წყალს მღვდელმსახურების დროს (ზ.-იმერ. წერეთ.).

საშ. ახ. ქართ. I. წუმწუმა: წუმწუბა, წუმწუმა (სომხ.) ხე გოგირდის კერასი, ჩხირი ასანთები – დ. ჩუბ.წუმწუმა იგივეა, რაც ა ს ა ნ თ ი. ნავთი გადაასხა იქაურობას ქალმა. წუმწუმას გაჰკრა და ბურდოს შეუკეთა (ნ. ლორთქ.). წუმწუმა: გვაჯია ასე მზადდებოდა: წამოვადუღებდით, წუმწუმას და ავურევდით დანაყილ ნახშირს (ქვ. სამეგრ. მრეწ. I, 402). შდრ. წუმწუმი – ბამბა გოგირდის ფხვნილში ამოვლებული და სანთლად დაგრეხილი. „გოგირდის კერასი“ (საბა). წუმწუმა, წუმწუპა გოგირდი, ასანთი (იმერ. გაჩეჩ.). იხ. აგრეთვე: წუმწუმა, წუმწუმელა დამწვარი გოგირდის კვამლი (ქართლ. ლექსიკ.). ახ. ქართ. II. წუმწუმა წურწუმა, ვიწროყელიანი სპილენძის ჭურჭელი. ქალმან… წუმწუმით წყალი გარდაღვარა (თეიმ.). გააფერვინე წუმწუმა, სურა და ტაშტიო (ნ. ლორთქ.). წუმწუმა იგივე წუნწუბა, წურუმა. ერთხელიანი, მაღალყელიანი სპილენძის სამისი. ტაშტ-წუმწუმა, ე. ი. ტაშტი წურწუმით (ი. გრიშ.). დიალექტ. III. წუმწუმა მილი. ბალახის ღრუ ღერო ან სხვა რამ გუბიდან წყლის ასაწოვად (ღოლოვ. ქრთლ. მენთ.). აგრეთვე: (ჯავახ. მარტ.).IV. წუმწუმა (კახ.) ცახცახა;ქრისტესსისხლა, ბალახია (ა. მაყ.).

საშ. ქართ. I. ჭა 1. საკნად გათხრილი ორმო. სისხლის ცრემლითა ტიროდეს, ვით ჭასა შემწყვდეულია (შჰნ. II, 5031, 4).უკანამან წინა ნახა ჩავარდნილი შიგან ჭასა (ვეფხ. 255, 3).2. ესე არა ქალაქია, მაგარი, ღრმა და ბნელი ჭაა (ვისრ. 81, 14).საშ. ქართ. II. ჭა ჯურღმული წყალთა – საბა. ჭა [სპარ. ჩაჰ] 1. ღრმა და ვიწრო ორმო (ჩვეულებრივ, ქვით ან სხვა მასალით ამოშენებული), რომელშიც მიწისქვეშა წყალი გროვდება. იქვე ძველი ჭა ამოეწმინდათ და თავზე თლილი ქვის გვირგვინი მოედგათ (გ. წერეთ.). იღებდნენ წყალს ჭიდან, გეჯაში უსხამდნენ [საქონელს] და ისე ასმევდნენ (თ. რაზიკ.). ◊ არტეზიული ჭა ჭაბურღილი, რომელშიც წყალი ამოუტუმბავად (მიწის ზედაფენების წნევის წყალობით) ამოდის. 2. სპეც. ორმო სხვადასხვა ტექნიკური საჭიროებისათვის. კაბელის ჭა. – სათვალიერებელი ჭა. სპარსულში ჩაჰ ჭა 1. ჭა, ორმო, ჯურღმული;2. საკანი საპყრობილე, ხაფანგი. ქართულშიც ასევე დასტურდება (იუსტ. აბულაძე 1934).

საშ. ქართ. I. ჭანგი ფრჩხილი არს კაცთა თითთა რქანი. ჭანგი არს მჴეცთა ფერქის ფრჩხილი – საბა, დ. და ნ. ჩუბ. ჭანგოსანი ბრჭყალიანი. რანიცა ჭანგოსანნი არიან (ეტლ. 5, 17).ჭანგი: [მხეცის]… თვითო ჭანგი – სამ-სამი მწყრთა (ამირან. 755, 11). მაშინ თუ ცხენსა არ ექნა, ვერ დაეჴსნოდა ჩემს ჭანგსა (შჰნ. II, 4069, 3). უთუოდ ჩემის ჭანგითა ვეღარ წავაო, აწვე უნდა დედამ გამოიტიროსო (რუსუდ. 543, 26). თუ კაკაბი ბადეს ებას, არწივი ჭანგს რად იმახავს?! (შჰნ. I, 523, 1). ვითა ლომ[მ]ა მრისხანემა, გმირმა ჭანგი გაიმახვა (შჰნ. III, 53,1). ოთარს ვეყმე გზით პირზანგი მე ორესტი ლომის ჭანგი (ბეს. 117, 20). წელი საომრად შეირტყა და ჭანგსა მოიმახევდა (ნ. ციც 670, 4). ახ. ქართ. ჭანგი [სპარს. ჩანგ.) 1. ბრჭყალი, კლანჭი. აგერ, ჭანგებიც გამოუჩნდა, ჩანს მტაცებელი ფრინველია, მაგრამ რომელი? (შ. ამისულ.). 2. სპეც. ფეხზე დასამაგრებელი ნამგლისებური კბილებიანი ლითონის მოწყობილობა, რომლის საშუალებითაც ბოძზე ადიან. [ელექტრომონტიორმა] რკინის ჭანგები… მოიხსნა (კ. გამს.). 3. რკინის კაუჭი, ზოგჯერ რამდენიმე კაუჭი, ერთად გაჭედილი (ღუზის მსგავსად). დიალექტ. ჭანგი სახერხ ხარაჩოზე ხის დასამაგრებელი ქიმებიანი რკინა (მახ., გურ. ჯაჯ.). დაჭვანგვა ბრჭყალებით, ფრჩხილებით დაკაწვრა. თუ საფუხარი არ გევიკეთეთ ხელზე, ხელს გვატკენს, დაგვჭვანგავს (გურ. იმნ.).საშ. ქართ. II. ჭანგი ჟანგი. ჭმუნვის ჭანგი გულისაგან მომაშორე ურვით ბერსა (ქილ. 545, 25). საშ. ქართ., დიალექტ. III. ჭანგი „სიმჟავე, ჭმახი“. გამოუგზავნა პური. ნაცარრეული და ჭანგი ღვინო (ი. ბარათ. 268, 13). ღვინოს ჭანგი მიცემია (ქორეთი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). შდრ. ჭანკი მჟავე, ჭმახი. ამათ აქთ აი, კაი ღვინო! – კაი არა ისა, ჭანკი იყო, აბა, რა დასალევი იყო ისა?! (საკორ., ქართლ. მესხ.). შდრ. წანკი თუშ. ცუდი, უხეირო – ქეგლ.

ახ. ქართ. I. ჭარი ქართული ანბანის ოცდამეათე ასოს სახელწოდება. ასომთავრული «ჭარი»… ძალიან მიაგავდა «დონს» (ივ. ჯავახ.). ახ. ქართ. II. ჭარი განაძრობი კანი (გველისა, აგრეთვე ფრინველის ფეხისა). კოდალამ გამოათრია კარგა მოგრძო ჭია, გველის ჭარის მსგავსი (ვაჟა). ქალებმა დაყვლიფეს ბატები, დაწიწკნეს, დატუსეს, ფეხებსაც ჭარი წააძრეს (თ. რაზიკ.). დიალექტ. გველის ჭარი, „ქალებმა დაყვლიფეს ბატები, დაწიწკნეს, დატუსეს, ფეხებსაც ჭარი წააძვრეს (თ. მოთხრ.) – ივ. ქეშიკ. ჭარი ტყავზე, ადამიანის კანზე ანაფცქვენი, ანაფხეკი. „საქამბლეს ჭარი ეხყარი (თუშ. ხუბ.). ჭარ გველის გამონაცვალი კანი. „ჭარივ გველის ტყავისად იციან“ – ჭარს გველის ტყავს ეძახიან (თუშ. ცოც.). ჭარი 1. ქერქი;კანი. ქელ-ფეჴ გექნება დამძრალი, ჭარ-ატანილი ჯღნისაო (ხევს. პოეზ. 225, ბ, 7). 2. რძეზე მოდებული ცხიმის აპკი, – ნაღები. იჭარების ჭარს იკეთებს (რძე). მახენეთ, ე ზისვარ იჭარების, მალე ამადუღდებ! (ხევს. ჭინჭ.). ჭარ თხელი ზედაპირი მიწისა, ქვეშ რომ ქვიშა აქვს. მიმსგავსებული მნიშვნელობით იტყვიან: ფექზე ჭარ წამივიდავ“, ე. ი. ტყავი გადამძვრაო (თუშ. მრეწ., IV, II, 179). დიალექტ. III. ჭარი (რაჭ.) დაბალი, ნოტიო ადგილი, ლენჭყი, ჭენჭყი (ვ. ბერ.). ჭარი ნესტიანი, წყლიან-ბალახოვანი ადგილი. ჭაროფი ნესტიანი ადგილი (მაგრამ არც მთლად ჭაობი (რაჭ. კობახ.). ახ. ქართლ., დიალექტ. IV. ჭარი (იმერ. რაჭ.) იხ. I. ჭარო. შდრ. ჭაჰრი lalus, garia: არა შჭამოთ… სერი და ჭაჰრი და მსგავსი მისი“ (O, ლევიტ. 11, 16).IV. ჭარი გეოგრაფიული ტერმინი. ქ. ზაქათლის მხარე. ვენახის ღვინო დაძვირდა, ქართლს დაემტერა რა ჭარი, / ვიმცვრივე ჭალას ბაბილო ნაქაჯი, დანაჭაჭარი (დ. გურამ. 58, 23).

ძვ. ქართ. I. ჭარმაგი თეთრი შავი ჭინწკლებიანი ცხენი: „მოვიდა წმიდაჲ ახოვანი და მისცა ჴელთ ცხენი თჳსი ჭარმაგი“ (A=85 348r, 18-20). საშ. ქართ. კაცი ვინმე ჭარმაგსა ცხენსა ჯდა და მოვიდოდა (ამირან. 275, 6). ორნი-ჭარმაგნი შავ-თეთრნი რბიან და არ დაშვრებიან (შჰნ. I, 1707, 1). სხუამ ჰკითხა: „ერთი ჭარმაგი ანათობს, დიდი მთა ვითა“ (შჰნ. I, 1697, 1). ჭარმაგ-იდან იწარმოება სიტყვა ჭარმაგოსანი, რომელიც აღნიშნავდა იმას, ვისაც ჭარმაგი თეთრი ცხენი ჰყავდა. შეხედნა, იცნა ტარიელ, თანა ყმა ჭარმაგოსანი (ვეფხ. 1355, 2). იგი ჭარმაგოსანი კაცი და სხუნი ბევრნი კაცნი ჭარმაგთა ჯორთა სხდეს, ყუითლითა აკაზმულობით (ამირან. 276, 4). ნახე, რაზომი დაჴოცეს თავადნი ჭარმაგოსნი (შჰნ. I, 2077, 4). …მარ ტო იმ სოფლით იტყოდნენ შვიდასსა ჭარმაგოსანსა (არჩ. 179, 358, 3). დიალექტ. ჭარმაგი 1. ბაცი ფერი (ქიზ. მენთ.). 2. ბედაური (მთ. მაკალ.). 3. ცხენის ეპითეტი (ხევს. ჭინჭ.). ჭარმაგი სპ. ჩარმა, ჩარმაგ თეთრი, საკუთრივ იგი ნიშნავს თეთრ ცხენს (იუსტ. აბულაძე 1916, 843). ახ. ქართ. II. ჭარმაგი ჭაღარა, ხანში შესული ვაჟკაცური იერის მქონე მამაკაცი. იქიდან გამოვიდა ერთი მოხუცებული, მაგრამ ჯერ კიდევ ჭარმაგათ მყოფი, მაღალი, განიერ მხარბეჭიანი გენერალი (გ. წერეთ.). მათი მეთაური მოხუცი, მაგრამ ჯერ კიდევ ჭარმაგი ტაია ჩიქოვანი დაფაცურობს ყველაზე უფრო (დ. შენგ.). შეჭარმაგებული: ბიჭებს კიდევ არა უშავთ რა, ხანდიხან შეჭარმაგებული კაცებიც კი კადრულობენ მისთანა რამეებს (რ. ინან.). ჭარმაგი იშვიათად გვხვდება მხნე, ხანშიშესული ქალის დასახასიათებლადაც. ქალს… გამოჰყვა… მოხუცებული ჯერ ისევ ჭარმაგი დედაკაცი (ნ. ლომ.). სამოცდაათ წელს გადაცილებული იქნებოდა მელანა, მაგრამ კიდევ ჭარმაგად იყო (ლ. მრელ.).ვფიქრობთ, რომ ჭარმაგი < ჭარმაღი.ჭარმაღი წვერჭრელი ZAB. (უჴმ.) ჭაღარა სომხურია, ქართულად მჴცო და ჭარმაღი ეწოდების. ჭარმაღი უთქუამთ, ერთსა ჭარმაღსა კაცსა ორი ცოლი ჰყვა (საბა). ამათში მოჩნდა უფროსი, ჭარმაღი, წვერმოხდენილი, სახელად ერქო გარსევან, ვაჟკაცი გამოჩენილი (რ. ერისთავი).საბას „სიტყვის კონაში“-ც ფონეტიკურად გარჩეულია მნიშვნელობები ჭარმაგი (ოთხფ.) „თეთრზე შავით დაწინწკლული“ და ჭარმაღი „ჭაღარა, მჴცოვანი“.

ძვ., საშ. ქართ. I. ჭარი, ჭარო – ნ. ჩუბ. ჭაჰრი larus, garla: „არა შჭამოთ… სერი და ჭაჰრი და მსგავსი მისი“ (O, ლევიტ. 11, 16). ვითა ჭაროს ბარტყი იზრდებოდა (ქილ. 746, 11). ხოლო ჴორცისმჭამელნი: ყაჯირი, სუავი… ჭარო, ყორანი (ქ. ცხ. IV, 42, 15). ჭარო „ქორსა ჰგავს, ხეზედ ჯდების, წყლით თევზს აღმოიტაცებს და სჭამს“ ერთსა დღესა ჭარო სხვაგან წასრულიყო (ქილ. 747, 24). ჭაროს ჭლიკთა შევაგლეჯდი (ბეს. 120, 21). ს.-ქართვ. *წერ-ო „წერო“ > ქართ. წერ-ო : ზან. ჭარ-ო (ჩუხუა 2000-2003).დიალექტ. II. ჭარო შემოუსვლელი, უმწიფარი სიმინდი, პური;ნოტიო ადგილი (ლეჩხ. ალავ. 1). შდრ. III. ჭარი.დიალექტ. III. ჭარო მეტსახელია (ჭროღა) კაცისა (ქიზ. მენთ.). შდრ. ჭრელი.

საშ., ახ. ქართ. I. ჭიმი აღვირი, ლაგამი: „ჭიმითა და აღჳრითა უქცინე ღაწუნი მათნი“ (Z, ფს. 31, 9). „მიიყვანეს იგი ჭიმითა ეგჳპტედ“ (O, ეზეკ. 19, 4). „სულ-თქუმით ვალ მე თჳნიერ ჭიმისა“ (იობ. 30, 28). მოჭიმული შებოჭილი, შეკრული. „შეკრულ არიან და მოჭიმულ… და არა უწყიედ, რასა იქმედ“ (ოქრ. -მარხ. და იონ. 104, 22).ჭიმ-მეაღვირე ლაგამ-მეაღვირე. ჴორცებრთა ნებათ, ყოვლად ჭიმ-მეაღჳრეთ, ღირსთა წმიდათა… იმეოხ-მრთელებს ყოვლად ნეტარი ესე (წყობ. 015, 1).ახ. ქართ. ჭიმი „კანაფის ავშარა (საბა);(ლეჩხ.) აღვირი;ფოლადის ბაგირი, მავთული, რომელიც გარკვეულ მდგომარეობაში აჩერებს შესაერთებელ ნაწილებს;მრგვალი ჯოხი, სიგრძეზე ორად გაყოფილი, მეუნაგირენი ხმარობენ ტყავის გადასაჭიმად (ვ. ბერ.). დიალექტ. ჭიმი (იმერ.) ბაჭაჭყი;მრგვალი ჯოხი სიგრძეზე ორად გაყოფილი, მეუნაგირენი ხმარობდნენ ტყავის გასაჭიმავად (ვ. ბარნ.). შდრ. ჭიმია ვინც, რაც იჭიმება. მოდით, რასა დგეხართ და იცქირებით? გასწით, გავგლიჯოთ ეს ოხერი [ჭიაყელა]. აბა, გასწით, ჰა! ეგრე აი, ეგრე! აი, შე ჭიმიავ, შენა! (თ. რაზიკ.). || გადატ. ამპარტავანი, ყოყლოჩინა. ახ. ქართ., დიალექტ. II. ჭიმი (ინგილ.) ბარით ბალახიანად მოჭრილი მიწა, ბელტი. ჭიმ [აზ. ჩიმ] ბელტი მიწისა. ჭიმ სხოჲს (სხვაა), ბორტოჲ სხოჲს. ბორტოჲ გურგლ კეჰტევ (მრგვალია), დაფარცხაში ზოგ იფშნვის, ზოგ ბორტოჲ ჩევის (რჩება). ჭიმ ახალ ლაფოტკაჲთი მანაბრუნევს (დაბარულს), ამნაღევს (ამოღებულს) ებნევიან (ინგ. ღამბ.). ახ. ქართ. III. ჭიმი (თუშ.) ჭყიმი ჭიმ ველური საჭმელი ბალახია, ქოლგოსანთა ოჯახისა. იზრდება უმეტესად ქერის ნათესებში. ღეროს ჭამენ უმად, ამწნილებენ კიდევაც. „რაჸიც ყანებ აღარ იჴვნებ, ჭიმიც აღარაჲ“ (თუშ. ცოც.). ჭიმი ერთგვარი მცენარეა, უფრო ყანებში მოდის, მისი ღერო და ძირი იჭმება, კარტოფილისნაირ ძირს იკეთებს. ამ მცენარეს ნახურის სამსავე ენაში ჭიმ-ს უწოდებენ. ამ მცენარეს მთის კილოებშიც ჭიმი ჰქვია. აქ იგი ნახური წარმომავლობისად უნდა მივიჩნიოთ (უთურგაიძე 1966, 69). ამ შემთხვევაში შეიმჩნევა კომპლექსთა ჭიმი/ჭყიმი ლექსიკალიზებული დატვირთვა (არაბული 2001, 126).

საშ., ახ. ქართ. I. ჭოტი ბუს მსგავსი მომცრო ფრინველი ღამისა. შდრ. წოტი „პატარა ბუ“. არა წოტსავით კლდეს იჯდე, ნატამალშია სრინევდე (ქილ. 249, 29). ჭოტს ბუსგან განსხვავებით „ყურები“ არა აქვს. ბუს მსგავსი მომცრო ღამის ფრინველია. ჭინკები ჭყიოდნენ ჭოტებივითა (ვაჟა). ეზოში სამჯერ იკივლა ჭოტმა (გ. ტაბ.).გ. გვანცელაძე გამოყოფს ჭოტის შემდეგ მნიშვნელობებს 1. ვინც ღამით აქტიურობს. ეგენი ჭოტებივით არიან – დღისით სძინავთ, ღამით დაწანწალებენ. 2. ვინც მკვეთრი ხმით გაჰკივის.;ჭოტის ხმა აქვს ამ ოხერს. 3. ვინც რისამე კარგად დასანახად კისერს იგრძელებს. დედაკაცები წამოყუყდნენ, ჭოტებივით წაიგრძელეს კისრები და გადაჰყვეს თავები საცრისაკენ თითქო შიგ უნდა ჩაძვრენო (ს. მგალობ.) – გვანცელაძე 1997. აღდგენილია ს.-ქართვ. *ჭოტ- „ჭოტი“ (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ. II. ჭოტი ბოტან. 1. ჯვაროსანთა ოჯახის მცენარეთა (კომბოსტოს, ბოლოკისა და სხვ.) ნაყოფი;ორი ნაყოფის ფოთლისაგანაა შემდგარი და შუაში სიგრძეზე ტიხარი აქვს. [კომბოსტოს] თესლი ერთდროულად არ შემოდის. 2. ძვ. პარკოსან მცენარეთა (ლობიოს, ცერცვის და სხვ.) ნაყოფი, – პარკი. ◊ ჭოტი ლობიო პარკი ლობიო, მწვანე ლობიო. ჭოტი ლობიო სარის უბეწვო ლობიო. ბრტყელია, ჭრელი გემრიელია (ქიზ. მენთ.). ზან. ჭოტი ორსაგდულიანი ნაყოფი, რომელსაც სიფრიფანა ტიხარი აქვს (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ. III. ჭოტი ბრტყელი, სახელურიანი რკინა, იხმარება ნაკვერჩხლის გამოსაღებად («დიალ.»), – საღადრე. შდრ. წათი.

ახ. ქართ. I. ჭყურტი საუბ. შაქრის ავადმყოფობა, – დიაბეტი, წყურტი. || წყევ. უთუოდ დასალევად წავიდნენ. ჭყურტიც გასჩენიათ ყანყრატოებში (ბ. ჩხ.).ჭყურტი < წყურტი. წყურტი „სნეულობა არს, რომელი მრავალს წყალსა ასმევს კაცს და განახმობს სიმჭლით – საბა. აღდგენილია არქეტიპი *წყ-ურ-ტ- „წყურტი“ (ჩუხუა 2000-2003).დიალექტ. II. ჭყურტი ნორჩი, ქორფა, შემოუსვლელი (თხილი, კაკალი, ლობიო, ყველი...) ჭყურტი ყველი სუფრაზე მიტანამდე შეიჭმება (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).შდრ. ჭყინტი 1. ნედლი, უნდილი, თოთო (უმწიფარი) ნაყოფი (სიმინდისა, ლობიოსი...). ჭყინტი სიმინდი. – პასიკია ჭყინტ ლობიოს არჩევდა (ნ. ლორთქ.). 2. ახლადამოყვანილი, ჯერ გაუფუებელი (ყველი) – ქეგლ. ახ. ქართ. III. ჭყურტი (გურ.) «ადგილობრივი ენის უცოდინარი» (გ. შარაშ.). ჭყირტი > ჭყორტი > ჭყურტი.შდრ. ჭყირტი 1. „მეპასუხე მოუთმენარი“ (საბა). ჭყირტად და ამაყად მოუბარი ნახა (ამირან. 432, 30). 2. ავი, ცუდი. რა ესეთი ჭყირტი სიტყუა გაიგონა (ამირან. 150, 9).ჭყირტი თავდაუჭერელი, მოუთმინარი, ენის შემომბრუნებელი. ჭყირტი ბაღვია, თქმას არ დააცლის, იმსოლოღში შამოკრავს სიტყუას (სტ., ჩვენ. ფუტკ.).ჭყორტი ლირწი, უტიფარი, უსირცხვილო;ენაჭარტალა, ენაგატლეკილი. „თუ გინდა იგი დიდ ჭყურტი და ბეჩი იყოს… გეტყვის: ჩემი ძველი ქართველი – გურჯი იყოო“ (ა. წულ.).

საშ. ქართ. I. ხაბაზი [არაბ. ხაბბაზ] პურის მცხობელი, – მეპურე. იმ ხაბაზს თუ აქ სამართალში არ მოიყვან… ნაკლებობა იქნება (სამ. VIII, 211). შენ მე როგორ დამიჭერდი, ბიჭი ვიყავ თუ ხაბაზი? (არჩ. 227, 226, 3). ღომის ხაბაზი მოდის და ერთი დიდი ქვაბი ღომი მოაქვს (ი. ბაგრატ. კალმ. 480, ქვ. 2).ახ. ქართ. [ბატონმა] გუშინ ხაბაზს სულ ყბები შემოამტვრია, – პური უღვივარი მოგსვლიაო (ს. მგალობ.). ხაბაზები გუშინვე შეუდგნენ პურის ცხობას (მ. ჯავახ.).ხაბაზი როგორც არაბიზებული სამოხელეო ტერმინი, მისი დამკვიდრება ქართულში უშუალოდ არაბულს ეკუთვნის, დაახლოებით VII საუკუნიდან (იმედაძე 2014, 170). საშ. ქართ. II. ხაბაზი (არ. ხაბბაზი) Althaea ficinalis. ხათმი ხაბაზი, ნილოფარი, ამათგანი ოთხოთხი დრამი ესე ყუელა ჯუმლად დანაყე (ქანან. 63, 6).

ძვ. ქართ. I. ჴადილი || ხადილი 1. დაძახება: „ხადილსა ჩემსა ესმა ჩემი ღმერთსა“ (ფს. 4, 20). „ხადილსა მას მორწმუნეთა მოუწოდე“ (ოქრ. -უძღ. შვ. 5, 18).მათგან მოსწყდების თურანი, ჰქონდეს ნადირთა ხადილი (შჰნ. II, 3105, 4).მიმხადელი დამპატიჟებელი: „არა გასწრაფებენ თქუენ მიმხადელნი პურად“ (ბ. კეს. ექუს. დღ. 121, 19). საშ. ქართ. უთხრა, თუ: შენზედ ვაჭამო დათვთა და მგელთა ჴადილი (შჰნ. III, 52, 3). ახ. ქართ. ხადილი ძვ. შერაცხვა. მოუმართე ხელი… იმას, ვინც თავის საკუთარ ბედნიერებად ხადის მთელი ქართველობის ბედნიერებას და ამ პატიოსანი ხადილით განდიდებული… გამოვა სამოქმედო მოედანზე (ილია). ახ. ქართ., დიალექტ. 2. ხადილი წვეულება, ლხინი;შექცევა. მოიღეს ხადილი… რა ხადილი დასრულდა, თამაზ ორბელიანი, ეშკააღაში, გამოეთხოვა ბატონიშვილს თავის სოფელში ვაშლოვანს წასასვლელად (კალმას. 277, 8). დიდრონი მუხების ქვეშა გადავიხადეთ ხადილი (ვაჟა). ხადილი იმერულსა და რაჭულში ქალის დანიშვნასთან დაკავშირებული წვეულებაა (ნათელას) ათხოვებენ… დღეის სწორს ხადილი აქვთ (გ. წერეთ.). ნიშნობა. ხადილი იყო, რო დანიშნემდი, ნიშანს დოუტოვებდი ქალს, თუ გინდა ხელი დეიშვენო (მახათაური). ნიშანს რო მოუტანს საცოლესა, − ხადილი ქვია (მერჯევი). პირველათ რო ნახამ ქალსა და მოგეწონება, მერე ნიშნის მიტანა იციან, ამას უძახიან ხადილს (ჯალაურთა). 2. ნიშნობასთან დაკავშირებული წვეულება. ჯერ ხადილში ვიყავით, მერე ქორწილში (მოხვა). ხადილზე არ იყო და მერე აღარც ქორწილზე მიეკარა (შომახეთი). ხადილი აქ იმ გლეხსა (ქვაციხე). ხადილობა „ხადილი“: ხადილობაზე არ ვყოფილვარ და ქორწილში რატო წევიდოდი! (ბერეთისა). ხადილოფს ნიშნობა აქვს. ყველიერის დაურწყებას ვხადილობ (შომახეთი);იხადილებს დაინიშნება. ნიშანი მეიტანა, ვიხადილეთ, მოიტანა ბრასლეტი, საათი. მაშვალობით გავთხოვდი (ჩიხა). ქვეც ვიხადილეთ, ქვეც ჯვარი დევიწერეთ (შომახეთი). დაახადილეფს ქალის დანიშვნასთნ დაკავშირებით წვეულებას გადაიხდის. მანამდე რო ინიშნებოდა ქალი, ნათესავებს, ახლო მეზობლებს დაუზახებდით, − დავახადილებდით (გეზრული). ნახადილარი დანიშნული. 7 კვირე ვიყვი ნახადილარი (შომახეთი). 6 თვე მყავდა ქალი ნახადილარი (წირქვალი). მოხადილე საპატარძლოს ნიშნის მომტანი, დამნიშვნელი. თინას მოხადილეები მოდიენ (ხვაშითი). სახადილოთ დასანიშნვად. ნიშანი წევიღეთ და წევედით სახადილოთ (წირქვალი). ყველიერის ოთხშაფათი იყო, სახადილოთ რო წევედით აქიდან (პერევი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ხადილი, ხადილობა 1. „ნიშნობა, დანიშვნა. 2. წვეულება ნიშნობასთან დაკავშირებით (რაჭ. კობახ.). ხადილი ფშაურში ქეიფი, დროსტარებაა. ამავე ფუძეს უნდა უკავშირდებოდეს კაცის სახელი ხადილა (ფშ. ხორნ.). იხადილებს იმხიარულებს, მოილხენს. განა მე არ მინდა ჩემმა შვილმა იხადილოს, მაგრამა წელი რო არ მოგვდევს! (მერ.). რაცა ხანია გაიღვიძა, იცინა, იხადილა და ჭამი დროც მოუიდა (გრაკ., ქართლ. ლექსიკ.). ხადილობა შექცევით დროს გატარება (კახ. მარტირ., იმნ.). 3. ხადილი გვხვდება სურდოს შესალოც ლექსში. სურდო გვესტუმრა ხადილათ, რა მივართვათ სადილად (ჯავახ. ბერ.).ძველ ქართულში „ღაღად-ყოფა“, „წოდება“, „ჴმობა“, ძახილს შინაარსით ხად- // ხდ-ფუძიანი ლექსემები ფართოდაა გავრცელებული. ხად-ი-ს – ხად-ი-ლ-ი (ჩიქობავა 1942, 221). ხადის ზმნაში გამოყოფენ -ხ- ძირსა და -ად დეტერმინანტ სუფიქსს. -ხ- იმავე სემანტიკურ ოდენობადაა მიჩნეული, რაც გვაქვს *დ-ხა-არ > თ-ხ-არ (უ-თხრ) თხრ-ობ-ს ზმნაში ფუძეში (ქავთარაძე 1954, 291). დიალექტ. II. ხადილი საყანე მიწის გადასახადი. იგივეა, რაც საყანული, წილი მოსავლისა. ეფისკოპოსიც იღებდა ხადილს – საყანულს (ჯუმ., გურ. ჯაჯ., ქეგლ). მეხადილე ბატონის გლეხი, რომელსაც ყოველწელიწადს ბატონისათვის უნდა მიერთმია ერთი კარგი ხარი (ს) (გურ. ჯაჯ.). შდრ. (თურქ.) ხადირ ფასი, ღირებულება.

საშ. ქართ. I. ხადუმი არაბულია, ყვერულს ჰქვიან- საბა. ხადუმი (არაბ. ხადუმ) მოსამსახურე, ევნუქი, საჭურისი. ზურგით უთქს ჯარი ხადუმთა (ვეფხ. 480, 2). ფალავნნი და ხადუმნი საყუირით, გვირგვინოსანნი, არიფნი წინა მიუდგეს (შჰნ. I, 1165, 2). სხვანი დედოფალნი და ხადუმნიცა გამოეგებნეს და ჴელმწიფესა თაყვანი სცეს (შჰნ. II, 392, 34). საშ. ქართ. II. ხადუმი (არაბ. ხადუმი), მოახლე გოგო, მოსამსახურე ქალი. ორმოცდა ათი ხადუმი წინ შემოუძღვა მთავრეთა (შჰნ. I, 293, 1). რა ხადუმმა მისი სიტყუა დაასრულა, მან ქალმა სიტყუა უგო (ქილ. 578, 20). შემოუძღვა ხადუმთა უფროსი და ხადუმნი შემოასხნა (რუსუდ. 64, 19). ახ. ქართ. ხადუმი [არაბ. ხადიმ «მსახური») საჭურისი ან მოახლე. [ცოლები შაჰ-აბაზს] არ მოელოდნენ: ხადუმთ უფროსს არ რა უბრძანა (ვ. ბარნ.). სპარსულში ხდემ – ნიშნავს «მოსამსახურე», «მსახური», ხოლო ხდამ – «საჭურისი», «მსახური მოძღვრის». ქართულში ორი მნიშვნელობის დამთხვევა მოხდა (ქაზემი 2008, 62).

საშ. ქართ. I. ხავარი აღმოსავლეთი (ზოგჯერ დასავლეთი). ხავარით ბახოთარამდინ ცხენოსანნი მებრძოლნი ეგზომნი მოვიდეს შენზედა, რომელ ცხენთა ფერჴთა იავარ-გყონ (ვისრ. 161, 9). ხავარის ქუეყანა ხორშედს უბოძეს მშობელთა მისთა (ვისრ. 296, 23). ჩვენ ხავარ ზამინის ანდერზს ვერ გავტეხთო (შჰნ. III, 325, 38). ახ. ქართ. II. ხავარი იგივეა, რაც სიმსივნე. ◊ ხავარს აკრეფს იგივეა, რაც დასივდება (შდრ. ხაოს აიყრის). [ბეჟიამ] დასველებული მრავალძარღვას ფოთლები გადააფარა [იარას], რომ ჭრილობას ხავარი არ აეკრიფა (ა. ყაზბ.). დიალექტ. ხავარი // ხაო სიცხისა და სიცივისაგან ჭრილობის გამიზეზიანება. შდრ. ღუბი. იტყოდეს წამალსა;რაის წამალსა?ხავრისასა, ხირაჯისასა, წითელქრისასა (ეთნ. მედიც. 10, 116). „იქაური ჰაერი ხავრიანიაო, ტერხენა (ჴევია სიონში) ხავრიანიაო“ და სხვ. გვხვდება ზმნური ფორმებიც: დაახავებს, დაუხავებს დახავება, დახავრავს წყლულს გაამიზეზიანებს, გაასივებს (სიცხე, სიცივე) (ხევს. ჭინჭ.). შდრ. ხაო უკრიფა, ხაოს უკრეფს, ე. ი. აშუპება სიცივისაგან ან დასველებისა – დ. ჩუბ. ხავილ ჭრილობის გამიზეზება სიცივის გამო (ინგ. როსტ.). ხაო ორხოათ ნაკვეცი, სიცივით წყლულთ გასივება – საბა. ხავაროჲ (თუშ. ცოც.). ხაო (ჯავახ. ზედგ.)ს.-ქართვ. *ხა- ქსოვილისებური მაერთებელი ქართ. ხა-ი (საბა). სხვა ქართველურ ქვესისტემებში სათანადო ძირებს ვერ ვპოულობ, თუმცა, ამის მიუხედავად, ხა-ო ფუძეში გამოყოფილი *ხა – საერთოქართველურ წარმომავლობისად მიიჩნევა. მას მეტად სარწმუნო იბ.-კავკ. შესატყვისები გააჩმნია. სიტყვის მნიშვნელობის დასაზუსტებლად რელევანტური ჩანს სამედიცინო თუ ბიოლოგიური ტერმინოლოგია თანამედროვე ქართულში, სადაც ხელშესახები ხდება ქსოვილის შინაარსი (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. ხაზი ღრამი, წრე, გულის ხაზი – დ. ჩუბ. შენგან გვაჩნია გულებსა ხაზი (ბეს. 286, 5). მოხაზულება «ზომი», გამოსახულება: „წარავლინა მსგავსება სამსხუერპლოჲსა და მოხაზულება მისი და ყოველი ქმნულება მისი“ pb – „მიუძღუანა ზომი და მოასწავა მსგავსებაჲ ქმნულებისა მისისაჲ“ (O, IV მფ. 16, 10).ახ. ქართ. ხაზი [არაბ. ხატტ] 1. ვიწრო ზოლი რისამე ზედაპირზე, – წირი. [წიწილას] ფრთები შავად დაეტყო…, შუბლზედაც წითელი ხაზი დააჩნდა (თ. რაზიკ.). 2. რისამე (ან ვისიმე) განლაგება ერთ რიგად, ერთ მწკრივში. [მებრძოლებმა] გადაჭრეს მტრის ხაზი (ს. კლდ.). 3. წარმოსახვითი ზოლი, რომელიც აღნიშნავს რისამე მიმართულებას, საზღვარს, დონეს. დამიზნების ხაზი. – სანაპირო ხაზი. 4. ზოლის სახის მქონე ტექნიკური ნაგებობა. რკინისგზის ხაზი. – ტელეფონის ხაზი. 5. მამა-პაპათა ან ჩამომავალთა (ნაშიერთა) თანმიმდევრული რიგი. ნათესავები ქალის ხაზით. 6. საუბ. გრადუსის მეათედის აღმნიშვნელი დანაყოფი თერმომეტრზე. სიცხის საზომი წამდაუწუმ ხელში ეჭირა [ვაშალომიძეს], ერთი ხაზის დაკლება ან მომატება ისე აღელვებდა (კ. ლორთქ.). 7. კუთხ. (გურ.) ჯოხი, რომელსაც ერთ ბოლოზე ლურსმანი აქვს და რომელიც იხმარება კაწარას, საფხაჭის მაგიერ. 8. ძველი რუსული ზომის ერთეული;უდრის მეათედ დუიმს (რუსულ შაშხანას ლულის განივკვეთის მიხედვით სამხაზიანი შაშხანა ეწოდება). საშ. ქართ. II. ხაზი საქონლის ხაზა – დ. ჩუბ. ხაზი დანაყილი ცმელი – დ. ჩუბ. ხაზვა: გული მეხიზვება გული მიმსუყდება – დ. ჩუბ. შდრ. ხიზი ქვევრთა და ჭურთა წასასმელი ქონი – დ. ჩუბ. ხიზი (< თურქ. hiz) (გურგენიძე, რუხაძე 2017, 50).

საშ. ქართ. I. ხათა ხატაეთი. შენ სურნელი მუშკ-ხათაი (თეიმ. I, 86, 203, 1).შდრ. (სპ.) ხატა – ჩინეთი, ხატაი – ხატაური, ჩინური. მერმე დარუბანდი ჯიონის წყლამდისი, ხატავეთი… (შჰნ. III, 254, 22). ასი სტავრა ხატაური, ცხენი ოქროს ლაგმოსანი (შჰნ. II, 3339, 2).ახ. ქართ. II. ხათა [არაბ. ხატა] «შეცდომა», «შეცოდება», «დანაშაული»] საუბ. იგივეა, რაც ხათაბალა. ვა, ხათაა? მომშორდი, რაღა, თავიდან! (ი. ეკალ.). შდრ. ხათავ, ხათაბალა, უბედურება, განსაცდელი (დ. ჩუბ.).დიალექტ. ხათა (სპ. hata) შეცდომა. ხათა დეემართა და რა ქნას, ჭიაყელასავენ წინასწინ თუალებ ხომ ვერ დეითხრის?! (ინ. ჩვენ. ფუტკ.).; ხათაჲ [აზ. ხათა] ხათაბალა, საფრთხე, ხიფათი. იმ ერ ოთაღში ცხრათავიან დევ არის, აჲჰანა (არიქა) არ გაუშო, ხათა რამს იქსავ;შენთან ნადიროვან წასლაში ინსანს (ადამიანს) ხათაჲ არ დააკლდევავ;ხათაჲთი უცაბედად, შემთხვევით (ინგ. ღამბ.). დიალექტ. III. ხათა (მოხევ.) არყის გამონახადი, – ბუზალაყი. ხათა „ბუზალაყი“ (ა. შან.). არაყ რო არ მაგვეჴელას, გვეპოვებიან ხათანი, კოშით რო გადაგასმივა, გასჭრის ქვე, როგორც სტაქანი (ხევს. ჭინჭ.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ხალი ორხაო – საბა. ხალი [სპარს.hali] ხაოიანი, სახიანი მძიმე ქსოვილი, იხმარება საფენად, – ნოხი (შდრ. ხალიჩა). იატაკზე მოფენილი იყო ხალები და ფარდაგები (გ. წერეთ.). და ქსოვს იგი (თუში ქალი) ფარდაგსა და ტილოს… ჩანთასა და სათიკვას, ჩულსა და ტომარას, ხალსა და წინდას (ტ. ჭანტ.). ერთი ხალი ქონდა და ამბობდა: აჲ ხალი ბათუმში მერდევანზე დაგებული მქონდაო (უსტ. შავშ.). აგრეთვე: (ჩვენ. ფუტკ., თუშ. ხუბ., ჯავახ. ზედგ., აჭარ. მრეწ. I, 423). როგორც ივ. ჯავახიშვილს აქვს გამორკვეული საფენლის ზოგად სახელად ძველ ნათარგმნ და ორიგინალურ ქართულ ძეგლებში ძოლო || მძოლო იხმარება;X-XI ს-დან სახელი თანდათან ქრება და სამაგიეროდ შემოდის და ძირითადად ვრცელდება ნოხი, შემდგომ კი ხალი და ხალიჩა. განსხვავებით სპარსულისგან, თანამედროვე სალიტერატურო ქართულში ხალიჩას დაუკარგავს კნინობითობის მატარებელი შინაარსი (ბართაია 125). საშ., ახ. ქართ. II. ხალი [არაბ.hal] წერტილივით ლაქა კანზე, ჩვეულებრივ, ოდნავ ამობურცული. ძლიერებისა წინ […] დიდად მოღვაწეთ ხალნი გამოჩნდებიან (ქილ. 197, 7). ახლა ზილფითა და ხალით მეთამაშე და სხვარიგათ ნურას მკადრებ (ხოსრ. 63, 16). პირად თეთრსა ასხდა შავი ხალი (დ. გურამ. 179, 1, 3). პირსა მზეს უებროსა შავი ინდი აჯდა ხალად (თეიმ. I, 55, 60, 2). ბროლის ცაზედ ქუფრად ხალნი იმკობის (ბეს. 168, 5). კალმითა დახატულია, ლოყაზე აზის ხალები (ი. დავით.). ნარგიზას ხალი მარცხენა ძუძუს ქვეშ… ჰქონდა (გ. ლეონ.). [კრამიტებს] ხავსის მწვანე ხალები გასჩენიათ (რ. ინან.). ხალი (არ. hal) კანის ზედაპირზე არსებული ფერადი ნიშანი. „ზრუქში სულ ხალები ქონდა გატყეპილი, ნიშნები“ (სტ., ჩვენ. ფუტკ.).ხალი წერტილივით ლაქა კანზე, – ხალი ზან. (მეგრ. ქაჯ. III). ძვ. ქართ. III. ხალი (სპარს. xäle ლატანი, ჭოკი): „ხალებითა გრძელებითა აჭენებდეს (ნავსა)“ (Sin-11, 357v). ხალი საზომისაჲ საზომი ჯოხი: ხალი იგი საზომისაჲ ჴელთა მისთა;და იწყო მან ზომად შინაჲთ, გარდაჲთ (ეზეკ. 47, 3). ახ. ქართ. დიალექტ. ხალი 1. კაკლის დასაბერტყი ჯოხი, ხალხა, ჭოკი. მძიმედ ეშვება გრძელი ხალი თვალშეუდგამი ხის გაბარდღნილ ჯერ კიდევ ნედლ ტოტებში (რ. ჭეიშვ.). უცებ რაღაცა ახრიალდა, გეგონება გრძელი ხალით კაკალსა ბერტყავენო (ნ. შატ.). 2. (მთიულ.) გრძელი, წვრილი ჯოხი, რომელსაც თივის ბულულს ამოაკრავენ ხოლმე. აგრეთვე: (მოხ. ღუდ.). იხ. I. ხალა.ახ. ქართ. IV. ხალი: (ფშ.) იგივეა, რაც ქუმელი – „მოხალული ფქვილი (საბა). ხალი დახალული ხორბალი, დაფქული და მარილით შეზავებული. ცივი წყლით უნდა მოზილო, გამოცხობა აღარ უნდა. ისე იჭმევა (ნ. კეცხ.). ხალის გუდასავით მოთელილი ნადირი (კვირისამ) მარცხენა რქით აიტაცა (ს. ქეთელ.). აგრეთვე: ხალი მარცვალი (დიკის, ქერისა) მოხალული (ჯავახ. ზედგ., კავთ., ქართლ. მესხ., ფშ. მრეწ. III, II, 109). ძველ ქართულში აღნიშნული მნიშვნელობით დასტურდება ჴალი. ამავე ჴ-არიანი სახითაა გავრცელებული თუშურსა და ხევსურულში. ახ. ქართ. V. ხალი მხალი. ქართლურში მხალი ძირითადად ხალი ფორმით დასტურდება: ხამაჭიჭა ხალი წვრილი დაკენსილივით (შეჭრილ-შემოჭრილი) ფოთოლი აქვს;კვაფჩხილა ხალი… ისიც ყანებში იზრდებოდა;ღორიქონა ხალი მინდვრად იზრდება;შალგი ხალი მინდვრის ხალია ესეც;დანდური ხალი სუყველას ჯობნია ღორიქონა. ხალი მინდვრად იზრდება, დაბალია (ზ. ქართლ. მრეწ. III, I, 137). აგრეთვე: (საინგ. მრეწ. III, II, 71, ზ.-იმერ. ძოწ., მოხ. ღუდ.). *მხალ- არქეტიპი ქართულ-ზანურ ერთიანობის ხანისათვის აღადგინა ტ. გუდავამ (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000). ს.-ქართვ. *(მ-)ხალ- „ფხალი, მიწაფხალი“ > ქართ. მ-ხალ-ი > || ფ-ხალი: ზან. ხულ-ი: სვან. ბჷ-ხჷ < *მჷ-ხჷლ (ჩუხუა 2000-2003).

საშ. ქართ. I. ხალა გრძელი ჯოხი განმარტავს საბა. ხალე ანძა, ნაქუსი ხომალდისა – დ. ჩუბ. იხ. III. ხალი.ხალა: მცირე ზომის ნავებს საჭე კორპუსზე არ უმაგრდებოდათ. ამ მიზნით იყენებდნენ გრძელსა და წვრილ ჯოხს რომელსაც „ხალას“ უწოდებდნენ (ბერაძე 1981, 37). ახ. ქართ., დიალექტ. ხალა 1. კაკლის დასაბერტყი ჯოხი, ხალხა, ჭოკი. მაშინ ავიღებ გრძელ ხალას, ავალ ზედ და, რო დავრეკავ, ხრრ! წამოვა ძირს (რ. ინან.). 2. (მთიულ.) გრძელი, წვრილი ჯოხი, რომელსაც თივის ბულულს ამოაკრავენ ხოლმე. აგრეთვე: (ზ. ქართ. მრეწ. IV, 3, 33;ზ. -იმერ. ძოწ., ჩვენ. ფუტკ., გურ. ჯაჯ.). შდრ. ხალიკანაჸ (თუშ. ცოც.).ს.-ქართვ. *ხალ-(ა) „ჭოკი“;წნელი (გრძელი) (ჩუხუა 2000-2003). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ხალა (რაჭ.) მოხარშული მარცვლეულისაგან მოზელილი ცომი – ქეგლ. იხ. IV. ხალი.საშ. ქართ. III. ხალა დედიდა – საბა. ხალა (არაბ.) დეიდა. დიალექტ. ხალა ჰალა დეიდა (მამიდა ლიტერატურული) (იმერხ. ფაღ., ცინც.). აგრეთვე: (ჩვენ. ფუტკ., აჭარ. ნიჟ., შავშ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ხალასი წმინდა, გამობრძმენდელი – დ. ჩუბ. ხალასი [არაბ. ხალას] 1. ისეთი, რასაც სხვა არაფერი ურევია, – წმინდა (უპირატესად ლითონებზე ითქმის). ბარიტია, ნამდვილი, ხალასი ბარიტია (შ. დად.). || ნამდვილი, უტყუარი. ექიმს სასაცილოდ არ ეყო, მე კი ხალას ჭეშმარიტებად მიმაჩნია (დ. თურდ.). 2. იხ. თვითნაბადი. საშ., ახ. ქართ. ქართ. II. ხალასი: ხალასად ნაკერი, ოქრომკედით ნაკერი. [დედოფალს] ხალასსა უფენდნენ, მუშკსა და ამბრსა აყრიდნენ («რუსუდ.»). ◊ ხალასად ნაკერი. მოაკრნეს ხალასად ნაკერნი ფარდანი კედელ-ყურეთა (ტ. გაბ.). ხალასითა ნაკერი „ოქრომკედით ნაკერს უჴმობენ“ (საბა). მოასხნეს ათი ათასი ცხენი და აკიდეს… საგებელნი და ნატანი ჩარყაფად და ხალასითა ნაკერნი (შჰნ. III, 243, 28).ახ. ქართ. III. ხალასად ხალვათად (ი. გრიშ.). ამ სიტყვის ამოსავალია არაბულ-სპარსული ტერმინი ხალას – 1. სუფთა, შეურეველი, 2. თავისუფალი, მარტოდ მყოფი (ბართაია 2010, 194).

ხალვა არაბული ლექსი არის და ქართულში ლექსის გაწყობის მიზეზით დაუკვეციათ;არაბულად ხალვათ არის საიდუმლო რამ საქმე და მარტოებით ქმნა საქმისა ანუ მცირედთა თანა სანდოთა ჟამთა ყოფითა… ხალვა მიმოკვეთებაც არის ქართულადვე, მაგრამ აქ საიდუმლოებითს ნიშნავს;ხალვა–მოხალვა, ეს სწორე ქართული არის: ხუარბალი ანუ სხვა რამ თესლი ცეცხლზე სპილენძის ჭურჭლით უწყლოთ მოხალოს. – ხალვა – მალვა, დამალვა (თ. ბაგრატ.). საშ., ახ. ქართ. I. ხალვა. მარტო ყოფნა;მარტოობით მოწყენილობა;მარტოობა, თავის უფლობა, მოცლილობა (დ. ჩუბ.).ხალვა [არაბ. ხალვათ „მარტოობა“] ძვ. მარტო ყოფნა;მარტოობით მოწყენილობა. არს პირველი მიჯნურობა არ-დარჩენა ჭირთა, მალვა, თავის-წინა იგონებდეს, ნიადაგმცა ჰქონდა ხალვა (რუსთაველი). რა საწადელსა ეწიოს, ხალვა სჯობს, თავის წინობა (ქილ. 425, 1). მას დღეს ჰქონდა არ თუ ხალვა (ნ. ციც. 1329, 4). შენთან მწადს ხალვა (უცნ. 312, 6). შდრ. ხალვათი: დიდი შექმნეს ჯალაბობა, არ ხალვათი (ვეფხ. 1011, 1). ხალვათი განმარტოებული, თავისუფალი. იამებოდა რამინს ვისის საუბარი, ხალვათად სუმა (ვისრ. 150, 17). პირველ ნახვა გათავდა, მერმე მიმიხმო ხალვათათ (არჩ. 264, 402, 1). ახ. ქართ. II. ხალვა ცეცხლზე ოდნავ წვა, შუშვა (ჩვეულებრივ, მარცვლეულსა). [სალომე] სიმინდის ხალვას მიჰყოფდა ხოლმე ხელსა (ს. მგალობ.). დიდი სიცხე, თაკარა. „[შალვას] არიდებდეთ… ზაფხულის ცხელსა ხალვას“ (ს. გუგუნ.). ახ. ქართ., დიალექტ. III. ხალვა ჰალვა [არაბ. helva) ერთგვარი ტკბილეული;მზადდება შაქრისაგან და ნიგვზის, მზესუმზირასა და მისთ დანაყილი გულისაგან. საშ. ქართ. IV. ხალვა ხალებით შემკობა. ქალთ დანაშვენებს პირთ კალვა-ხალვა (გურ. 221, 86, 1). იხ. II. ხალი.

საშ. ქართ. I. ხალისი ოქრო, წმინდა ოქრო – დ. ჩუბ. დიალექტ. ხალისი (არაბ. halis) სუფთა, ნამდვილი, თავანკარა. მე ფეხშავიანი გურჯი არ ვარ, ხალისი, მუხლისი გურჯი ვარ (სტ. ჩვენ. ფუტკ.). ხალისი სუფთა, განიავებული მარცვალი ხორბლისა: ანიავების შემდეგ რჩებოდა ხალისი – სუფთა კაკალი და ნარევი (შდრ. გადახალისება) (მიქიაშვილი, 1994, 118). იხ. I. ხალასი.საშ. ქართ. II. ხალისი მოუწყინებელი ნდომა – საბა. ახ. ქართ. ხალისი [არაბ. ხმლის] 1. მონდომება, გაკეთების სურვილი. ყრმას ენერგება გულში… ხალისი შრომისა (ილია). მეტის ხალისით მოვეკიდე ჩემს საქმეს (დ. კლდ.). 2. კარგი გუნება, მხიარული განწყობილება. რა ხალისია! რა ჟრიამული! დიდს თუ პატარას უცინის სახე! (გ. ქუჩ.).შდრ. ხალიზი სურვილი. ჴევსურებ, არხოტივნებსა ხალიზს რად ულევთ ცდისასა? (ხევს. შან). შდრ. ხალვასი საღი, ჯანმრთელი (მოხ. ქავთ.). ახ. ქართ. ხალისი ფერი (იმერ.) მხიარული, ცოცხალი ფერი. ნათელას ძალიან მოეწონა ხალისი ფერი კაბისა (გ. წერეთ.).

საშ., ახ., ქართ. I. ხამსი ჯეროვანი;ღირსეული. ხამსება ვეხამსები შევეფერები;მეხამსება, შემეფერება – დ. ჩუბ. უხამსთ მისცემს სიმდიდრესა, ზოგნი ხამსნი მწვე იჭირვის (ვახტ. VI, 44, 89). ქეგლში ძველის კლასიფიკაციით მითითებულია ამავე სიტყვაზე. შდრ. ხამს ძვ. 1. ჯერ არს, საჭიროა. ხამს მოყვარე მოყვრისათვის თავი ჭისა არ დამრიდად (რუსთაველი) 2. უნდა, მართებს, შეეფერება. რაც არა ხამსდეს ჩიორას, ნუ უყრი ასაკენკლადა (დ. გურამ.). იხ. აგრეთვე უხამსი უდიერი, უწესო, უმსგავსი. მამა-ჩემი გულმოწყვეტილი იახლა ამგვარ უხამსსა ბატონს (ილია). თავის უხამსის ქცევითა მართალი ბევრი ატირეს (ვაჟა). საშ. ქართ. II. ხამსი წიწვიტა, თევზია – დ. ჩუბ. იხ. II. ხამსა. საშ. ქართ. III. ხამსი დაკაწრულობა – დ. ჩუბ. ხამსავს კაწრავს, ფხაჭნის – ქეგლ. დახამსება დავიხამსებ, დავიკაწრავ – დ. ჩუბ. ხამსვა დავიკაწრავ – დ. ჩუბ. ხამსი დაკაწრული, დაფხაჭნილი, ნაკაწრი. ხამსის წინდა ძვ. ერთგვარი ჭრელი წინდა. ◊ ხამსის წაღა ძვ. ყარაბაღული წაღა. ჩემთვინ ერთი წყვილი ხამსის წაღა ვიყიდე («მას. საქ. ეკონ. ისტ.»). შდრ. ხამსური ხამსის მსგავსი. ◊ ხამსური ჭრელი (ქიზ.) ჭრელია ერთგვარი. ◊ ხამსური წინდა ძვ. იგივეა რაც ხამსის წინდა – ქეგლ. იხ. III. ხამსაჲ.დიალექტ. IV. ხამსი ხავსი. რავარიღაცა არი ნათქვამი გაჭირებული კაცი ხამსს ეკიდებოდაო, ორივე წყალს მიქონდაო. ხამსი დეიკავებდა კაცსა?! (ბორითი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ხამსი ხეს აქ ხომე მოდებული, ქვაზედაც იცის (იმერ. გაჩ.). ხამსი ხავსი (ქართლ. გაჩეჩ.). ხავსი მომდინარეობს ოსური სიტყვიდან xos / xwasæ „თივა, წამალი“ სიტყვიდან (ანდრონიკაშვილი II, 1966, 128). ხამსი ხეს აქ, ხამსილა – ქვას (მოხვა, ზ.-იმერ. ძოწ.).ს.-ქართვ *ხიმს-ელ- „ხის ანახეთქი შესატყვისობები ეძებნება სხვა იბერ.-კავკ. ენებში (ჩუხუა 2017).დიალექტ. V. ხამსი ხემსი. დაუხამსებული, ხემსმიუღებელი, უჭმელი. ხალხი დაუხამსებულია, თვარა რატო ჭამენ დათვი ხორცსა? (პერევი, ზ.-იმერ. ძოწ.).შდრ. ხემსი მცირედი რამე ჭამადი – საბა;მცირე ლუკმა, ერთი ბეწო რამე – დ. ჩუბ;ხემსება ვიგემებ, მოვჰკბენჩ – დ. ჩუბ. ხევსი მსუბუქი საჭმელი, პიურე, ფაფა: „გჳბრძანე… რაჲთა ვქმნეთ ხევსი მცირედ და ვჭამოთ შენ თანა“ (ლიმ. 88, 21).ქართ. ხემსი ზან. ხეცა ლუკმა, ხემსი (მეგრ. ბოჯგ.). პოზიციური მს > ც გარდაქმნით შეპირისპირებულია (ჩუხუა 2017).

ახ. ქართ. I. ხამსა ტარო (იმერ.) ტარო, რომელსაც მარცვალი ძალიან ნედლი აქვს, არ ეფშვნება (ქეგლ). შდრ. ხამსილა 1. უმარცვლო ან ოდნავ გამოსახული, დაუსრულებელმარცვლიანი სიმინდის ტარო (მოხვა, ზ.-იმერ. ძოწ.). შესაძლებელია ხამსა, ხამსილა < (თურქ.) ხასილ „შემოუსვლელი ქერი“. ახ. ქართ., დიალექტ. II. ხამსა ქაფშია. ხამსა წვრილი თევზი, – ქაფშია. ხამსა წვრილი თებზია (პირველი სვირი, ზ.-იმერ. ძოწ.). იხ. II. ხამსი.დიალექტ. III. ხამსაჲ ხამსი წინდაჲ, ხამსიჲ ერთგვარი წინდა (ინგილ. ღამბ.).

ახ. ქართ. I. ხანი ქართული ანბანის ოცდამეთორმეტე ასოს სახელწოდება. ეს იყო თავსართი ჰ, რომელიც ხანმეტ ძეგლებში ხანად არის შეცვლილი (ა. შან.). ძვ. ქართ. II. ხანი სამშენებლო ტერმინია ძველ ქართულში ნიშნავს 1. კედლებს შორისი არეს, გასასვლელ ადგილს დერეფანივით გამყოფს: და ხანი ზღუდესა შორის სახლისასა გუერდთა ზედა გარემო, რაჲთა ყოვლადვე არ მიეხებოდინ ზღუდეთა სახლისათა (ეზეკ. 41, 6). ხანი და ხანისა ორკეცი კედელი ზღუდესთან, რომლისა (რომელ) საშუალ კაცმა(ნ) გაიაროს ფოლორცის მსგავსად და სახანო − მის ხანისას(ა) ადგილი, რომელსა განმზღვრებელ უწოდენ – საბა. ახ. ქართ. შუალედი იატაკის (ან კედლის) ფიცრებს შუა, ღობეში. მე უფრო კარგი ადგილი ვიცი შესაპარავად: ერთ ადგილას ღობეს ხანი აქვს… (ს. მგალობ.). [სესე] თიკნებისა და ინდაურების საძრომ ხანებს ჯარჯავდა (ბ. ჩხ.). სანი: ადგილი საგნებს შორის, დრო, ხანი – ხანდახან (სვან. ლიპარტ.). დიალექტ. თაღებს აქვს ხანი – ცეცხლის ამოსასვლელი (ზ. ქართ. მრეწ. I, 233). ხანი გამჭოლი ჭუჭრუტანა. ბიჭს საცერისთვის ცალი მხრიდან ბაწარმობმული ჯოხი შეედგა, შიგ ხორბლის მარცვლები ჩაეყარა, თვითონ მის უკან მიმალულიყო და ხანში იჭყიტებოდა (მთ.-რაჭ. ლობჯ.). ზოგჯერ ფიცრებს შორის „ნაწბერის“ სადინარად საგანგებო „ხანებია“ დაჭრილი (რაჭ. ფრ. 162). საშ. ქართ. III. ხანი სახლი. თვარა მრავალი წახდება ქალაქი, შუკა, ხანისა (საბა II, 199, 31). დიალექტ. ხანი (სპარს.) საქონელთა და საქონლის პატრონ მგზავრთა ღამის გასათევი გზაზე, შორ მანძილზე მიმავალი ან მომავალი ურმიანი მგზავრები ღამეს ათევდენ და ისვენებდნენ (აჭარ., ნიჟ., ჯავახ. მარტ.). ხანი (სპ. ჰან) მოსაცდელი ეზო, დაწესებულება (საქმოსანთა სახლი), სასტუმრო-ბაკი მგზავრთათვის. „სახლი გიმიხადეს ხანი წრევლაი“ (ინ.). ქედას მეგემ ხანი იყო (ად., ჩვენ. ქართ. ფუტკ.). ამავე დიალექტში გვხვდება ხანე-ც. ძვ., საშ. ქართ. IV. ხანი დრო, გინა ჟამნი – თ. ბაგრატ. „ვითარ წარვლეს ხანი რაოდენიმე“ (ი. -ე. 48, 28).იხ. აგრეთვე ხან ერთ;ხანითი-ხანად;ხანად-ხანად.ვერ ვასმინე საუბარი, მით დავყოვნე ხანი მუნ, და (ვეფხ. 90, 4). წავედით მუნით და ვლეთ დიდი ხანი (ამირან. 48, 5). ჩვენ მუნა დავყოთ ხანია (ნ. ციც. 433, 3). აზომი ხანი ანუ იგინი როგორ სძლებენ და ანუ მე რას მარჩენს უმათოდო (რუსუდ. 8, 6). ვითა მეყვისსა შეყროდეს, არ ხანი დანაყოფითა (თეიმ. I, 27, 13, 4). ინდოეთს წასულა და მრავალნი ხანნი მუნ დაუყვია (ქილ. 1195, 19). ახ. ქართ. ხანი: ხანიც მოვიდა წასვლისა (ვაჟა). 2. ადამიანის ასაკი, – ხნოვანება. [რუსუდანი] ჯერ შუა ხანში ძლივს იქნებოდა (ი. გოგებ.). || სიმწიფე, ასაკოვნება. ჭკუა ხანში კი არა, – თავშიაო (ანდაზა).საბა აფიქსირებს ასევე ხან ფუძიან შემდეგ სიტყვებს: განხანება, მიხანოჲთა, უხანო, ხანდაზმული, ხანოჲ, ხნიანი, ხნოანი. დიალექტ. ზოგ დიალექტში დასტურდება ასევე სიტყვები: ხანა, ხნე. ზან. (მეგრ.) ხანი ხანი, დრო;ასაკი;ღრუ ადგილი;ღიობი მეთუნის ქურაში;საიდანაც გამოსაწვავ ჭურჭელს ალი და სიმხურვალე ედება (მეგრ. ქობ.). სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით: 1. ხანი არაბ.-სპარს. წარმომავლობისაა (ანდრონიკაშვილი II, 1996). 2. არქეტიპი *ხან- ქართ. ხანი (ფენრიხი, სარჯველაძე). 3. საერთო ქართველური *ხან- ფუძე აღდგენილია სვანურ ხნ / ხენ თანდებულთან შეპირისპირებით (კელაურაძე 2013, 22). საშ., ახ. ქართ. V. ხანი (თურქ. ხან) თურქთ ენით ხანი მებატონე, გინა ერისთავი – საბა. ხანი ხელმწიფე, დიდი სულთანი, ათამანის სულთნები (ესე იგი ხონთქარი) ხანობით იწერებიან… კიტიაურის ენიდამ არის ხან ესე წოდება მიღებული (თ. ბაგრატ.). შავერდი-ხანი … ხანი განჯისა… მოვიდა მეფისა წინაშე (თ. ბაგრატ. 52, 3). რამაზის კაცი მემთხვია, ვინ ხატაეთის ხანია (ვეფხ. 421, 2). გამოჩნდეს ხანთა მეფისა ლაშქარნი (ამირან. 56, 21). ჰყვანდახანებიც თან ლაშქრად (არჩ. 480, 773, 2). დასუა ხანები ყაზახს, შამშადილს (ქ. ცხ. II, 507, 22). აღარა ხამს ხანთან ყოვნა (ნ. ციც. 513, 598, 2). [ალექსანდრეს] სპარსეთიდან… მოჰყავდა… ხანები, აღალარები (მ. ჯავახ.). დიალექტ. ხალზე მოსკამულა ხანივით (ად., ჩვენ. ფუტკ.). VI. ხანი: ხალხი ჩინეთში, ძირითადა იუნანის პროვინციის სამხრ. ნაწილში – ქსე.

საშ. ქართ. I. ხანა სახლი, ხალვათ ხანა საიდუმლოდ მოსალაპარკებელი ადგილი. იმ ჰაივანს ასი ხალუათი ხანა ჰქონდა (შჰნ. III, 358, 9). ხანა სახლი. ბაღში იშვებდენ ხანებსა, ერთი მეორის ხანებსა (ქილ. 413, 19). იხ. ხანი.XVII-XVIII სს.-ში ამა თუ იმ ხელობის წარმომადგენელთა რიგების თუ უბნების აღსანიშნავად უფრო სპარსული „ხანე“ ანუ „ხანა“ იხმარებოდა და ამის მიხედვით იწარმოებოდა ამათუ იმ დარგის ხელოსანთა რიგების სახელიც. მაგ. XVII- XVIII სს. საბუთებში მრავლად გვხვდება: „ქუზა ხანა“, „ჭონხანა“, „ხარაზხანა“, დაბახანა“, ქვემო ბაზაზხანა“, „მჭედელხანა“, „ქულქჩიხანა“, ღილახანა“, აგურხანა… და სხვ. მისთანანი (მესხია II, 1983, 597). დიალექტ. ხანა (თ. ჰანე) – სახლი. იმ ხანაში ცხოვრობდა მეგემ ერთი მზისუნახავი (დიოკნისი). ოსმანას ერთი კოლიბა ხქონდა, ახლა კაჲ ხანა წამოჭიმა (დანისპარაული) ხონდა გაკეთებული თემბელხანა ხემწიფეს (აჭარ. ხალხ. სიტყ. I, 57). თურქულში ნასესხები სიტყვა ჰანე ნასესხებია სპარსულიდან და სხვა მნიშვნელობებთან ერთად ნიშნავს: სახლი, საცხოვრებელი, სადგომი (გურგენიძე 1973, 32).საშ., ახ. ქართ. II. ხანა (თურქ. ყდა) საქსოვრის გასაბამი – საბა. ახ. ქართ., დიალექტ. ხანა 1. ნოხეულის საქსოვი ჩარჩო (ი. ჭყ.). 2. (ინგილ.) იგივეა, რაც ქსელი (მნიშვ. 1) ხანის გაბმა («შინამრეწვ.») – ქეგლ. იხ. აგრეთვე: (საინგ. მრეწ. II, 2, 62, ინგ. ღამბ., ჯავახ. ბერ., ზედგ., მესხ. ჯავახ. ლეონ.). საშ., ახ. ქართ. III. ხანა დროის მეტ-ნაკლებად დიდი მონაკვეთი, რომელიც გამოიყოფა რაიმე დამახასიათებელი ნიშნის, მოვლენის მიხედვით, – პერიოდი, ეპოქა (შდრ. ხანი). სოფელს ვერ დაჰყოფთ ხანასა (ვეფხ. 1194, 2). დაჰფრიწენ მათნი წყობანი ანაზდად, მოკლე ხანათა (ბეს. 298, 15). დაიწყო ახალი ხანა ნენეს ცხოვრებისა (ს. მგალობ.). ტყვიამ არ მოგცა ხანაი, სისხლით ვერ შეხფერ ჴმალიო (თუშ. ცოც.).საშ. ქართ. IV. ხანა მხურვალი წამალია. დაიჭირე: ხანა, ნიგოზი, მური და მუყლი (ქანან. 74, 32). ხანა მხურვალია და ბოქვენსა გარეშემო ძალას მისცემს (ქანან. 469, 10).

საშ. ქართ. I. ხარა ეკალი. სამსალის უფრო გამწარდა, რაც ამას წინათ მეხარა (ვახტ. VI, 32, 86, 4). შდრ. III. ქარა – ქეგლ. საშ. ქართ. II. ხარა „ნაქსოვია ერთი“, ჴარაი – საბა. წამსა და წამსა თუითოფერსა ითხოვს და ათასსა მანავსა ხარასა (ვისრ. 39, 16). შავმა ღრუბელმა შავი ხარის ფარდაგი ბრწყინვალეს ჰაერს ჩამოაფარა (ქილ. 946, 25). მას იალქანი დაადგეს ატლასისა და ხარისა (ნ. ციც. 602, 3). ხარა-დიბა: სხვა სახლში შეგვიყვანეს. მრავალი უცხო შესამოსები… ზოგი ნაკერი, ზოგი სტავრა, ხარა ხავერდი (საბა). ახ. ქართ. ხარა [სპარ. ხარა «მუარი]» ძვ. «აბრეშუმის უსახო ქსოვილი (დატალღებული)» (ს. იორდ.). ვიცი შენი კრიჟანგობის ამბავი, მაგრამ მაგისთანა ხარა მეორეც ვერ გიშველის (ა. ჭუმბ.). ზაზამ სახელო იშოვა, ტანზე გადაიცო ხარა (მირ. ბატონ.) – ი. გრიშ. დიალექტ. ხარა: (ინგ. ღამბ.;საინგ. მრეწ. II, II, 64). (სპ.-თურქ.) ხარას პარალელურად, ამავე ქსოვილის სახელად ქართულში გვხვდება ასევე არაბული წარმომავლობის ჰარირ // არირი. ახ. ქართ., დიალექტ. III. ხარა კუთხ. (ხევს. ფშ.) თოფია ერთგვარი. თოფი წაართვეს ხირიმი, ხარა გადუგდეს სხვისაო (ხალხ.). ხარა ერთგვარი თოფი ყოფილა (ფშ. ხორნ.). ჴარა თოფის ჯურა. სხვებთაან შედარებით ნაკლები ღირსებისაა (ჴ. მას.) – ა. შან. ახ. ქართ. IV. ხარა-დოქ-ი [სპარ. ხარა-დან] დიდი დოქი ერთგვარი. ნახევარფუთიან დოქს უკვე ხარა-დოქი ეწოდება, ხარა-დოქის ტევადობა ფუთს არ აღემატება (ლ. ბოჭორ.). [მასპინძელს], რომელიც მაგიდას ჯერჯერობით მარტო მისჯდომოდა, მუხლზე ხარა-დოქი შემოედგა (ბ. ჩხ.). დიალექტ. კაი ხარა-დოქით ქე ქონდა ღვინო წამოღებული (იმერ. გაჩ.). ხარა-ს სპარსულ წარმომავლობა სარწმუნოდ არ მიაჩნია მ. ჩუხუას და თვლის რომ იგი ქართველური სიტყვა უნდა იყოს. ქართ. ხელ- ქართ. ხელა „მაწვნის ქილა ზან. (მეგრ.) ხარა „ღვინის სასმისი“, ო-ხარ-ო „წყლის ჭურჭელი (ხისა). მეგრული ხარა ფორმალური თვალსაზრისით ქართლური ხელა სიტყვის ზუსტი ეკვივალენტია, თუმცა ეტიმოლოგიურად იმავე ხელ-ხარ-ძირებს ვხედავთ ქართულ (იმერულ) ხელედანი, მეგრულ ოხარო (შდრ. იმერ. ოხარო, სვან. ოხრ || ოხრ ზს., ლნტ. ოხარ || ოხარ ლშხ. „წყლის საზიდი მცირე ხის კასრი“ < ზან. ოხარო) სიტყვებშიც (ჩუხუა 2000-2003).V. ხარა (იაპ.) მაგიაში უმნიშვნელოვანესი ენერგეტიკული ცენტრი ჩაკრა.

საშ. ქართ. I. ხარაკი დაუნდობელი, გამწირავი, გაუგებარი, ჯიუტი. როსტომ იტყვის: „ნუ ვინაღვლით, მით საწუთრო ხარაკია“ (შჰნ. II, 3578, 1). ხარაკი ჯიუტი გადატ. < (სპ.) ხარაკ ჩოჩორი, ვირიკა. ახ. ქართ. II. ხარაკი [სპარ. ხარაკ] სიმების დასამაგრებელი მოწყობილობა თარის ქვემო ნაწილში (შდრ. ჯორა) – ქეგლ. სპარსულ ენაში არის ლექსიკური ერთეული [ხარაკ], რომლის მნიშვნელობებია: 1. კნინ. ვირუკა;2. მუსიკ. ქვესადგამი (ხარ] – ვირი, [აკ] – კნინობითობის მაწარმოებელი სუფიქსი). როგორც ჩანს, ჩვენთვის სინტერესო ტერმინი ქართულ ენაში არსებულა როგორც სპარსული (ხარაკი), ისე მისი ქართული თარგმანის (ჯორა) სახით (ბართაია 2010, 127). საშ. ქართ. III. ხარკი // ხარაკი სპარსთა არა მისცემდა ხარაკსა (ქ. ცხ. I, სიმფ. 138, 1 2). შდრ. ხარკი [არაბ. ხარაჯა-დან] გადასახადი, რომელსაც უცხო სახელმწიფოს უხდიან.

ძვ., საშ., ახ. ქართ. I. ხარბი გაუმაძღარი, ანგარი, მოშურნე: „ხარბი და ძაღლი შეგინებულნი არიან“ (მ. სწ. 148, 6). სიხარბე ანგარება, გაუმაძღრობა: „მოუგიეს მონაზონთა ნაყროვანებაჲ სიხარბით“ (ლიმ. 26, 26). ხარბი და გაუძღომელი (ვეფხ. 718, 1). ხარბი ფუტკარსა ამსგავსა, თაფლისთვის გაირჯებისა (ვახტ. VI, 132, 489, 1). რამინის მიჯნურობა ხარბსა კაცსა ჰგუანდა (ვისრ. 226, 24). ხარბად შემსჭვალა თვალები (ი. ტფ., 623, 172, 2). ხარბი კაცის თვალს შავი მიწის მეტი ვერაფერი გააძღებსო (ანდაზა). დასტურდება ხარბ- ფუძიანი ზმნური ნაწარმოები და რთული სიტყვები, კომპოზიტები: მაგ.: თვალხარბი, გულხარბი, სულხარბი. დიალექტ. ხარბი ფშ., თ. ძუნწი (შან.). ხარბი ჭინჭილა, რომელსაც შედარებით ფართო ყელი აქვს და ღვინოს ბლომად უშვებს სასმელად;ასეთი ჭინჭილა მალე იცლება (ზოგს უყვარს) (იმერ. გაჩ.). იხ. აგრეთვე: სვან. ხრბ ხარბი, მოშურნე (სვან. თოფ., ქალდ.). ზან. ხარბი, ხაბრი, რხაბი, – ხარბი. იხ. (მეგრ. IV, ქაჯ.). ძვ. ქართ., დიალექტ. II. ხარბი (არაბ. harp) ომი, ბრძოლა. ჲუნანებთან თურქსა ხარბი უქნია (თ. ქ.);„მამაჩემი გვიან მოსულა ხარბობიდან“ (მეზ., ჩვენ. ფუტკ.).ამ სიტყვასთან დაკავშირებით საინტერესოა მეხარბეს ისტორია. კ. დანელიას დასკვნით მეხარბე უცხო ძირის, მაგრამ ქართული წარმოების სიტყვაა და მისი ხმარების შემთხვევა ერთადერთია. ხარბ // ხარბა ძირი ქართულს არ უსეხებია, ის მხოლოდ ლიტერატურული წყაროდან არის გადმოყოლილი ქართულ თარგმანს. ასეთ წყაროდ სავარაუდებელი არა ბერძნული ან სომხური, არამედ სირიული. მეხარბე სიტყვა საინტერესოა სწორედ იმით, რომ ის ოთხთავის უძველესი ადიშური რედაქციის უცხო /სირიულ/ წყაროზე დამოკიდებულების ერთი იშვიათი მოწამეთაგანი ჩანს. რადგან მეხარბე და მისი ქართული შესატყვისი მეჴრმლე წარმოებით არ შეეფერებოდა თარგმანში ჩადებულ შინაარსს, გვიან მათი ადგილი დაიკავა არაბული წარმოშობის ჯალათ სიტყვამ (დანელია 1981, 72-83).შდრ. ჰარბი (არ. harp) ომი, ბრძოლა. „თორმეტ წელწად ჰარბი იქნა“ (მეზ.). „ჰარბი იყო ინგლიზებთან“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). საშ. ქართ. III. ხარბი იგივეა რაც ხარბაყი. – ქართ. ხარის ძირა Helleborus შავი მათრობელა წამალია. სიფრთხილით მიეც: …და ფლი, ხარბაყი (ქანან. 32, 16). ხარბაყი შავია კაცს დაათრობს (ქანან. 469, 14). შდრ. არაბ. ხარვა;იუსტ. აბულაძე 1940).

საშ. ქართ. I. ხარგა [სპარ. ხარგაჰ] ძვ. ნაბდის კარავი. მომავალმან ნახა, უდაბნოსა ხარგა ერთი დგა თხისა ბალნისა (საბა). სპითა მოიკლა ხარგასა თურქისა ვისგანმე (ქ. ცხ. IV, 152, 16). შდრ. ხარგალი კუთხ. (ფშ.) შემოღობილი ეზო, – ბაკი- ქეგლ. ახ. ქართ. II. ხარგა კუთხ. (ზ.-იმერ.) გროვა. სულ ეს შინა აქვს წაკითხული, – ძვირფას წიგნთა ედგა ხარგა (ნ. დად.). 2. კუთხ. (იმერ. ლეჩხ.) «ხის სუფთა ჯოხზე აცმული შემწვარი ქათამი, ხორცი, გოჭის თავი, ხაჭაპური და სხვ., რომელიც ქორწილიდან მაყრებს მოჰქონდათ შინ» (მ. ალავ.).

საშ. ქართ. I. ხარდალი მდოგვი – დ. ჩუბ.ხარდალი (არაბ.) ხარდ›ლ 1. მდოგვი. 2. ყურძნის ან მსხლის წვენი (დაუდუღარი) „რა ჯობია ზაფხულში ხარდალს“! „წვენს ყურძნისას აქ ხარდალი ჰქვია“ (თ. სახ.;აჭარ. ნიჟ.). აგრეთვე (ქართლ., კახ., აჭარ. მაყა-შვილი).დიალექტ. II. ხარდალი ვაზის სარი. „ყურძენ ხეს რომ დუუსობ, იმა ხარდალი ქვია “ (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.). იხ. I. ხარდანი.დიალექტ. III.ხარ დალი, ხარდალაი პატარა ტიკჭორა, კუპრიელი (გურ. შარაშ.). შდრ. ხადალი – საბა.

საშ. ქართ., დიალექტ. I. ხარდანი სარიანი ვენახი – დ. ჩუბ.ერთგვარი ყურძენიც არის – დ. ჩუბ.ხარდანი ვაზის ჯიშია ერთგვარი (გურ. ღლ.). ხარდანი მრგვალი, გაუთლელი სარი ვაზის მისადგმელად (იმერ. გაჩ.). დიალექტ. II. ხარდანი პირშუშხა (აჭარ. მაყ.). იხ. I. ხარდალი.

საშ. ქართ. I. ხასი საკუთარი, დაახლოებული საიმედო პირი. ხასი [არაბ. ხასსა]. წიგნსა მოგცემ, გმორჩილებდენ ვინცა იყოს ჩემი ხასი (ვეფხ. 164, 4). გყევ ახლა ყაიყულელი ასეთი ხასი ყოფილა, რომ მესისხლე კაცი რომ შესულიყო, იმისი გამოყვანა არა კაცს არ შეეძლო (სამ. VII, 122). ◊ ხასის ჯარი ძვ. გვარდია. შეიქნა გასვლა შიგანთა, ჯარია მუნ ხასებისა (რუსთაველი). საშ., ახ. ქართ. II. ხასი სითამამე. გაბედული, მოურიდებელი (მოქმედება). ხმა ჩაიდუმე, ნუ გაქვს ხასები, კაია, ნუღარ მებაასები (ბეს. 150, 12). [ანიკოს] ხასი ქცევა აქვს, თითქმის გამოჭენებული (ვ. ბარნ.). ხასად ზმნს. გაბედულად, მოურიდებლად. [სტუმარი] ერთხანს თავისუფლად იქცეოდა, თითქმის ხასად (ვ. ბარნ.).ს.-ქართვ. *ხას- „თამამი საუბარი. ქართ. ხას-ობ-ა, ვ-ჰ-ხას-ობ „თამამად ვეუბნები“ (ჩუხუა 2017).საშ. ქართ. III. ხასი ნამდვილი, წმინდა, ხალასი. ხასი გვირგვინი… იაგუნდისა, მეტად ხასისა (ვეფხ. 1438, 3). რაიცა ღვიძლიდან მოდიოდეს სისხლი ხასი («წიგნი სააქიმოჲ»). მათ უძღვნე ჩემი ქონება, ძვირფასნი ლარნი, ხასები (ნ. ციც. 1579, 4). დახვე შემინახე ატლასითა, ხასითა;შავი კაბა, შავი ქობა არ მინდა! (საიათ.).ხასი (has) სუფთა, ნამდვილი, წმინდა, შეურეველი;აბრეშუმის ქსოვილი;უმაღლესი ხარისხის საქონელი;ღვიძლი (სისხლით ნათესავი). „ეთეგისთვინ ხასინა დასჭრა“ (მ.). „ხასი ყუმაში გამომიტანა ბათომიდამ“ (ად.);„ყუმაში ხასია თუ ხამი?“ (ინ.) აგრეთვე: ხასი ბიბიაშვილი, ხასი გურჯი, ხასი გურჯული, ხასი ყველი, და სხვ. (ჩვენ. ფუტკ.).აგრეთვე: დიალექტ. ხასი (ჯავახ. ზედგ., იმერ. გაჩ., ზ. ქართ. მრეწ. 1V, II, 59, ქვ. 6). ხასი ერთ შემთხვევაში არსებითი სახელის მნიშვნელობითაა ხმარებული, მეორე შემთხვევაში კი ზედსართავი სახელისა. პოემის ყველა მკვლევარი და ლექსიკონის შემდგენელი (თ. ბაგრატიონი, დ. კარიჭაშვილი, იუსტ. აბულაძე, ა. შანიძე, ა. ბარამიძე და სხვები) ერთსულოვნად მიუთითებენ ორივე მნიშვნელობას და ერთგვარადვე, მხოლოდ მეტ-ნაკლები რედაქციული სხვაობით, განმარტავენ, რომ პირველ ხასი ნიშნავს მეფესთან დაახლოებულ პირს, დიდებულს, წარჩინებულს, ხოლო მეორე შემთხვევაში რჩეულს, საუკეთესოს (გიგინეიშვილი 1975 132).ხასი – „დახვეწილი, წმინდა აბრეშუმი. ხასა კი საყვარელს ნიშნავს“ (ი. გრიშ.). არაბულსა და სპარსულ ენებში არის [xâss] მნიშვნელობებით: 1. განსაკუთრებული;საგანგებო, სუფთა;2. პირადი;რჩეული… ისე – xâssa/e/]: 1. განსაკუთრებული 2. ინდური ქსოვილის სახეობა (ბართაია 2010).საშ. ქართ. IV. ხასი მც. ყრდელი – დ. ჩუბ. ეს სახელი ქართული არ არის, არამედ არაბული. არაბები სალათს ეხლაც თურმე „ჰასს ან ჰუსს-ს უწოდებენ (ჯავახიშვილი V, 1986, 225). დიალექტ. V. ხასი (თ. ჰას) კარგი, გემრიელი: „[ყაბაღი]… მოხარშე, ჭამე … ხასი თუ არი…“ (ხოხ., შავშ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ჴაფი მაღალი, ბოხი, საშინელი ჴმა – საბა. ხაფი ძლიერი თავს დასხმა ომის დროს კიჟინის ხმითა (დ. ჩუბ.). მან გაახაფოს ხმა ხაფი, კვლა უფრო გასახაფავი (ვეფხ. 1315,3). ხაფად ზმნს. მჭექარე ხმით;მრისხანედ. ხაფად იზახდა: „გამოდი, ვინ ხარ ომისა მძებნელი!“ (შჰნ. I, 1976, 1). გამიშვით, გამიშვით! – ყვირიდა ხაფი ხმით მკლავაძე (ე. ნინოშ.). ხაფი „მრისხანე სპარსული წარმომავლობისაა (ანდრონიკაშვილი 1996, 32).საშ. ქართ. II. ხაფი ქარქაში (ზნენი სამამაცონი). ს.-ქართვ. *ჴაფ – „ქარქაში“. სავარაუდოდ, ფუძეენური წარმომავლობის სიტყვა მხოლოდ ქართული ენის მესხურ დიალექტებში შემოგვრჩა (ჩუხუა 2017).

საშ., ახ. ქართ. I. ხაში პურის ცომი საფოველი – დ. ჩუბ. ამ სამთ მოჰსდის ფეშქაში… შეითან-ბაზრიდამ – ჰარისა, ხაში (დ. ბაგრატ. 349, 12). დიალექტ. ხაში. დამჟავებული პურის ცომი (შენახული საფუვრად). ◊ ხაშის გაახლება «ხაშს ცოტა ფქვილს წააცრიან და ცხელი წყლით მოზელენ საღამოთი, დახურავენ და დილით მზადაა ცომის მოსაზელად. ასე მაშინ იქცევიან, როცა ხაში ძველია – ორი-სამი კვირისა და მეტისაც» (ს. მენთ.).საშ. ქართ. II. ხაში (არაბ.) საკლავთ შიგანური მოხარშული – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ხაში [სპარ. ხაშ «ჩამონაჭრები», «ნარჩენები»] 1. წვნიანი კერძი ძროხის ან ცხვრის კარგად მოხარშული ფაშვისა (აგრეთვე ჩლიქებისა). [დივანმა] ერთი ხელადა მიირთვა და ზედ ნივრით ხაში დააყოლა (ს. შანშ.).დიალექტ. III. ხაში ღომისმაგვარი თავთავიანი მცენარე. მისი ნაყოფისგან ფაფას ამზადებენ (გურ. ღლ.).

საშ. ქართ. I. ხაჯი მც. ცერცვი – დ. ჩუბ. ხაჯი ნაყოფის აღმნიშვნელი (ივ. ჯავახ.). საშ. ქართ. II. ხაჯი (არაბ.) პილიგრიმი, წმინდათა ადგილთა თაყუანის მცემელი მაჰამადიანი – დ. ჩუბ. ჰაჯი // ხაჯი (ქობ.) 1. მუსლიმური სამყაროს „წმინდა“ ადგილებში მიმავალი (ჩოხარიძე 2014, 41).

ძვ. ქართ. I. ხელი სულელი, გიჟი: „ნუ ხელი ვარა, მამაო!“ (მ. ცხ., 34r). „სულელნი და ხელნი თქუენ ხართ!“ (მ. ცხ. 209r). სიხელე სიგიჟე: „იცნობდა მარკოზს სალოსსა სიხელისათჳს მისისა“ (მ. ცხ. 209r).ხელი მინდორს გავიჭრები (ვეფხ. 656, 2). ზოგჯერ ხელთაებრ ზახილი დაიწყის (ვისრ. 64, 18). სიაოშის სურვილითა სევდავ ხელსა დაემსგავსნეს (შჰნ. II, 2966, 1). ჰაი, ჰაი, საწყალობელსა უჩარდიას მის შუა მკვდრისა კოზაკისა ხელი დაემართა (ბეს. 127, 22). კაცი ესე იყო სულელი და ჴელი (თ. ბაგრატ. 84, 2).ხელი ძვ. გიჟი, შმაგი. მეფის ქალი შეკრთა უცბად, წამოვარდა, ვითა ხელი (ს. შანშ.).ახ. ქართ. ხელი, გახელება ენის მიტან-მოტანა, დაბეზღება, ნათქვამის სხვაგან გამეორება. „რა უბედური ქალია, მიტან-მოტანიეა, თუ რამე გეიგონა, ხელათ გაახელებს“. „მიტან-მოტანიეა უბედურობა, რო გაახელებს ერთიმეორებს (საჩინ. შარაშ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ხელ- „გახელება, გიჟი“ (ჩუხუა 2000-2003). ძვ. ქართ. II. ჴელი ხელი: „ჴელთა ზედა აღგიქუან შენ“ (მთ. 4, 6). „იტყუელვედ ჴელთა მათთა“ (მ. სწ. 13, 7).თვალთა ხელი უკუივლო (ვეფხ. 93, 1). ხელთა აქვს მათ აბჯარია (ვეფხ. 1461, 2). შენთან ამ საქმეზე ჴელი და სიტყვა არარა აქვსთ რა (სამ. IV, 408, 2). ძვ., საშ. ქართ. ჴელი 1. წესი, ჩვეულება: ეგე არა ჭაბუკისა ჴელი არის (ამირან. 143, 2). 2. თანდებული: მოკუდების მის ვეშაპის ჴელითაო (ამირან. 340, 9 3). საქმე ხელი და არას ჴელისა (ამირან. 367, 2). ჴელი 1. მოვალეობა, თანამდებობა: „სხუაჲცა მრავალი ჴელი, რომელი მოჰხუდა, უზაკუველად და უდრტჳნველად გარდაიჴადა“ (მ. ცხ. 60, 24). „ამას ხუედრებულ იყო ჴელი მეჯორეობისაჲ“ (მ. ცხ. 86, 11). 2. სამსახური, წირვა. დაასრულა ჴელი თჳსი (მ. ცხ. 84, 11). ჴელი ხელწერილი, ხელნაწერი: „დაწერე ჴელი ორმოცდაათისა ლიტრისა ოქროჲსაჲ“ (ლიმ. 78, 10). ჴელი ხელობა: „იყო მარჯუე ფრიად ჴელითა“ (ლიმ. 100, 35). ღადრობა არა ჴელ არს კაცთა პატიოსანთა (ვახტ. ცხ. II, 171, 17).თქუა: აწ სიჩქარე/არა ჩემი ჴელია (ქილ. 907, 16). ახ. ქართ. ხელი 1. ადამიანის ზედა კიდურის ნაწილი მაჯიდან თითების ბოლომდე, – მტევანი (მნიშვ. 2). ხელი მოჰკიდა. – ხელს უჭერს. – [მკლავის] ზემო ნაწილს ნიდაყვამდე მხრისთავი ჰქვია, შუა ნაწილს ნიდაყვიდან ხელამდე – წყრთა (ი. გოგებ.). 2. საერთოდ, ადამიანის ზედა კიდური. [მარომ] ხელები მოხვია ბაბუცას (ნ. ლომ.). 3. იგივეა, რაც სახელური. დოქის ხელი. – კალათის ხელი. 4. ერთად სახმარი ნივთების სრული ნაკრები, – კომპლექტი. ერთი ხელი ლოგინი. – თითო ხელი ტანისამოსი ვიყიდეთ (ა. ცაგარ.). || ჯერობა, პარტია, თალია (თამაშის დროს). ერთი ხელი ნარდი. 5. წერის, ასოების გამოყვანის თავისებურება. ლამაზი ხელი აქვს. აბა, ეს გამოწვევის ბარათი წაიკითხე… და შემატყე, ვისი ხელია (ი. მაჩაბ. თარგმ.). 6. გადატ. ვინც რასმე აკეთებს, – მოსაქმე. მზრუნველი ხელი. – აქ მოთავსებულ ქონებას, რასაკვირველია, ბევრი მომვლელი ხელი ეჭირვებოდა (დ. კლდ.). 7. რისამე გაკეთების, მოვლის წესი, – ხელობა. ისე კარგადაც კი შევისწავლეთ საჩეჩლის და ლარის ხელი, რომ ქალებიც ვეღარა გვჯობნიდნენ (აკაკი). 8. ძვ. უფლება, ხელისუფლება. სიტყვა «ხელს» ძველ ქართულ იურიდიულ მწერლობაში… უფლების მნიშვნელობაც ჰქონდა (ივ. ჯავახ.).აღდგენილია არქეტიპი *ჴელ-არქეტიპი (ფენრიხი, სარჯველაძე 2000).ახ. ქართ., დიალექტ. გადატ. ხელი გემო, რომელსაც ჭურჭელი მისცემს ხოლმე ღვინოს (წყალს…). ღვინოს ხელი აქვს. ◊ ხელს მისცემს, ხელი მიეცემა ცუდი გემო დაჰყვება რაიმე ჭურჭელში შესანახად ჩასხმულ ღვინოს. კოპიტქვეშ რომ ჭური გახლდათ, იმისთვის კი მიუცია ხელი, ცოტა უკბენია (აკაკი). ხელი თავისებური გემო და სუნი, რომელსაც ჭურჭელი აძლევს მასში მოთავსებულ წყალს თუ ღვინოს. ამ ღვინოს ჭურის ხელი მისცემია (ტაბაკინი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ახ. ქართ., დიალექტ. IV. ხელი კუთხ. (ლეჩხ.) «საზღვარი, ყორღანი ტყეში» (მ. ალავ.).

ახ. ქართ. I. ხელობა 1. ისეთი პროფესია, რომელიც ხელის გაწაფვას მოითხოვს. ძმას ჩამოუყვანია [ი. დავითაშვილი] თბილისში, რომ რაიმე ხელობის სასწავლებლად მიებარებინა სადმე (ილია). ბიძაშვილს, ხელობით მეწუღეს, განეზრახა, დუქნის გახსნა (ნ. ლორთქ.). || მოსაქმეობა, საქმიანობა. დავიწყე ხელმეორედ ჩემი ხელობა – კინტოობა და ჩარჩობა (ლ. არდაზ.). 2. ნაწარმი, ნაკეთობა. [ნაჩალნიკმა] ამოიღო… ძველებური ხელობის ჩარექა (ა. ყაზბ.). 3. ძვ. თანამდებობა. ეხლა, ჩვენ დროში, მოურავობა კარგი ხელობაა, თითქმის სანატრელი გახდა (ს. მგალობ.). 4. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. მარტოხელობა. ცალხელობა. საშ. ქართ. II. ხელობა შეშლა (ჭკუაზე). ჰკიცხვენ, ბრძენსა სძულს მდიდარი, მათთან მისვლისთვის ხელობენ (ვახტ. VI, 100, 63, 1). მისთვის ვხელობ, მისთვის მკვდარი (ვეფხ. 82).ხელობა: ვიცოდი მიჯნურისათვის ცრემლთა ღვრა, გაჭრა, ხელობა (გ. ლეონ.).ახ. ქართ., დიალექტ. III. ხელობა ერთი ხელობა ერთი გზობა, ერთჯერ. [წაქცეული სოსიკა] წამოიწია ერთი ხელობა (ს. მგალობ.). ჴელობა ჴ. ზემოქმედების ძალა, დამორჩილების ძალა (ჴ. მას.) – ა. შან.

ჴერი სასანთლეთ რტოები – საბა. ხერი ღერი, სასანთლეთ ღეროები – დ. ჩუბინაშვილი. განჴერული „გაღობილივით“ – საბა.ძვ., საშ. ქართ. I. ჴერი «ღერი», ზრო: „იგი მისი (სასანთლისაჲ) და რტონი და ტაკუკნი და ბირთუნი და შროშანნი მისგანვე იყვნენ“ (O, გამოსლ. 25, 31). „მყარი ოქროჲ ჴერი მისი (საბაზმაკისაჲ)“ G – „მყარი ოქროჲ-ღერი მისი“ (pb., რიცხ. 8, 4). ხერი ჩირაღის საფეხური. რომელი გვარი ამაღლებულს ხარისხთა სიმაღლის ცხენის საბაზმის ხერთა აღმჯდარიყოს (ქილ. 669, 8).ჴერ-სიტყვის შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში ვკითხულობთ „ხიდის“ აღმნიშვნელი ქართველური ფუძე უნდა ყოფილიყო ჴირ > ხირ;რომელიც ამჟამად დაცული ჩანს ქართულში ე-ხირ-ებ-ა, გა-ე-ხირ-ება ზმნურ ფორმებში (გაეხირება „გაეჭიდება, გაეჩხირება“. ეტიმოლოგ. „ხიდად, ხიდივით გაედება, გაეხიდება. აღნიშნული ხირ-ფუძის შესატყვისი უნდა იყოს ზანური ხინჯ- (*ჴიჯ < *ჴირ) ხიდი... (ნოზაძე 2008, 292).ჴირ ფუძეში ჴ შეიძლება აღვადგინოთ ჴიდ ფუძის მიხედვით. თვით ოსურ-ალანური წარმომავლობის ჴიდ ფუძეში ჴ შესაძლოა გაჩენილ იყოს ქართველური წარმოშობის, სინონიმური *ჴირ ფუძის გავლენით (იქვე, სქ. 5). ქართული ჴერ-ისა და სვანური ჴერ || ჴœრ ბზ. ბქ. „სამკლავე, სახელური, ტარი“ შეპირისპირების საფუძველზე აღდგენილია ს.-ქართ. *ჴერ-შტო, შვერილი, სახელური > ქართ. ჴერი, სვან. ჴრ || ჴერ (ჩუხუა 2000-2003). დიალექტ. II. ჴერი (< ვაინახ. ჴერ „ქვა“) ზანტი, დონდლო;მოუხეშავი. ქალ-ვაჟისათვის დამახასიათებელი სიტყვები შემდეგია...: მაკუნკვილი, კარგაი, ჴერი (სწორფრ. 156, 9). „-რადარ იმღერებ, შავლუდო, სვე გაკლავა, თუ ქერია?“ − არცა სვე მაკლვ, არც ქერი, – მასპინძელი მყავ ჴერია“. ზმნისართი ჴერად ზანტად, დონდლოდ (შდრ. ქეგლ).აგრეთვე: ხერა-ხერა (ხევს. ჭინჭ.).1. ს.-ქართვ. *ჴერ- „გაშტერება, გაშეშება“ (მოხ., თუშ.). ფშ. გახერება „გაშეშება“ (ჩუხუა 2017).2. ს.-ქართვ. *ჴირ- „ქვა“ ქართ., ხირ- სიტყვაში ხირ-ატ-ი „ქვავნარი მიწა“ – საბა (ჩუხუა 2017).

საშ. ქართ. I. ხუანჯი რჩევა, დაიგება, ხრიკი და ხლათი – საბა. ხვანჯი ხლათი, დახლათული;ხრიკი, ეშმაკობა – დ. ჩუბ.ჯერეთ ჩემი სიტყუა ყუელა გემწარების, მაგრა ყუელა ხუანჯია შენი (ვისრ. 112, 21).ხვანჯა, ხვანჯი, ხლართი, ხრიკი. სხვისას შეიტყობს, თავისას ვერას გაიგებს ხვანჯასა (დ. გურამ. 70, 60, 2). იგი ხვანჯითა სავსე და ეშმა რა მოვიდეს, ჴელმწიფე მშინჯავითა თუალითა უმზერდეს (ქილ. 357, 25). ხვანჯი, ხონჯი ხრიკი. შაჰ-ისმაელი იყო კაცი ჭკუიანი და სავსე ხონჯითა (ქ. ცხ. II, 357, 32 ). ახ., საშ. ქართ. ხვანჯი 1. ხლართი, ნასკვი. || ფიგურ. ხმალზე უფრო ძლიერად ჭრის პატარა და რბილი ენა, გაჰკვეთს ხვანჯსა უგნურების…, მისი ტყვეა ხშირად სმენა (აკაკი). 2. ძვ. ხრიკი: გრძნება. მიტყუვა დღემან მოკლემან…, ხვანჯი შენშიგან დამალა («შაჰნამე»). შდრ. ხვანძი ხვანჯი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. II. ხვანჯი ხინჯი. ყველას, ვისაც ასეთი საქმეები დააწია ბისმარკმა, რასაკვირველია, გულში ხვანჯი ჩაჰყვებოდა (ილია). ახ. ქართ. III. ხვანჯი ბალახის ჰოკეის ჯოხი – ა. სიხ.

ძვ., ახ. ქართ. I. ხჳთქი ნიანგი: „სავსე იყო მდინარჱ იგი ხჳთქებითა“ (ანტ. დ. 26r). „რომელთამე თქჳან ხჳთქი ზღჳსაჲ“ (ფიზ. 6). „ქცევათა მათთჳს ხჳთქთაჲსა ეგების, რაჲთა ვიფარვიდეთ ტყავითავე მისითა“ (გრ. ნოს. -კაც. აგებ. 153, 31). სოფელი გავს ზღვას, ავთათჳს ზღვას, ხვითქით სავსეა შესაპყრობელად (ქილ. 847, 16). ზან. ხვითქი, ქვეწარმავალი (მეგრ. ქობ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ხვითქი (გურ.) ახალი, ქორფა, გაფუებული, ფუნთუშა. || სისხლ-ხორცით სავსე, ათქვირებული (ახალგაზრდა ქალი). „არა, მამიდ-ჩემო, ელისაბედისთანა მჭლე ქალი მე არ მინდა ერთი ხვითქი ციცაი გამომინახე!“ (ე. ნინოშ.). შდრ. სვან. ხვითქია თოთო და გასუქებული (სვან. ლიპარტ.).ზან. ხვითქა[ლ]ი იგივეა, რაც ხვეთქერე, ხვეთქერია, – პუტკუნა. ხვეთქერე, ხვეთქერი, ჩაპუტკუნებული, ფუმფულა (მეგრ. ქაჯ. IV). საშ. ქართ. III. ხუითქი ხვითქი ქაფი.ერთი ფერი ყვანა სხუა არის, რომე საპონისა ხუითქსა გვანდეს. რომე ისი ღუიძლის სისხლისა ყვანა ღუინისა თხლეს გვანდეს და ხუითქონი და მყრალი იყოს (ფანასკ. 262, 16). ხვითქიანი ძვ. (სპ. ხაი, ძვ. ხვაჲ) „ოფლი, ორთქლი“ (იუსტ. აბულაძე 1940).ხვითქი 1. წურწურით მომდინარე ოფლი. ხვითქი წურწურით მომდინარე ოფლი. [ვაჟი] მკის და გადასდის ხვითქი (ზღაპ.). ყველა დაქანცული იყო, ხვითქი გადასდიოდა თავპირზე (ვაჟა). დიალექტ. ხვითქი დიდი ოფლი. ისე დაღლილიყო, რო ხვითქი გადასდის თავზე (ჯავახ. ბერ., ქიზ. მენთ.).ზან. ხვითქი ოფლის ნაკადი (მეგრ. ქობ.). შდრ. ხვინთქი (ქართლ.) იხ. III. ხვითქი. ოფლის ხვინთქში ცურავდნენ ცხენები (ნ. ლომ.) – ქეგლ.

ძვ. ქართ. I. ხჳრი, ხოირი, ხუირი, ხჳრი გვირგვინი, თავსაბურავი: „დაიდგა ხოირი თავსა მისსა“ (O, ივდ 10, 3). „ხუირი (ხჳრი I) ზეზისაჲ (ზელემისაჲ I) დადგან და შარავანდნი შეაბან“ (IO, I ეზრა 3, 6). „აღიღე ხჳირი ჴელითა შენითა“ (Ath. – 11, 230 r).ხვირი „სამღვდელო თავსახურავი. ოქროს ხვირი თავს დაიდგა, გარ სპეტაკი მოიხარდნა (ქილ. 977, 25).საშ. სპარს. xōd – ქართ. ხოირი (სომხ. խոյի) (ანდრონიკაშვილი I, 1966, 199).ახ., საშ. ქართ. II. ხვირი გოდორყური, ჯინი – დ. ჩუბ. horreum ლათ. ამბარი.ხვირი 1. კუთხ. (იმერ. რაჭ.). მომცრო ჩელტი, ძარი. სალაღუმე ხვრელს თავზე ხვირი დავაფაროთ და ქვებს შორს ვეღარ გაყრის (ა. გეწ.). 2. იგივეა, რაც ჯებირი. წვეთი წყალი აღარ მოდის რუში. ჩაფიცრული ხვირი ისევ წალეკა და მთელი იქით წავიდა (ე. მაისურ.). დიალექტ. ხვირი იგივეა, რაც ძარი. ხვირი წკნელისაგან მოწნული გძელი, ურმის სიგძის ძარია, მარა აქ ხვირს უძახით (ჩიხა). წრეულს არ ვარგიყო სიმიდი, ერთ ხვირს ვერ გაამსებდა (იქვე). ძარს ხვირს უძახით ჩვენე, მეურმე კაცს ხვირი უნდა ქონდეს და მოიტანს სიმითსაც. ძარი რო თხოვო, ვერ გეიგეფს: რა არი ძარიო? (მახათაური). ერთი ხვირი მოვწანი და 18 გოდორი (სავანე) (ზ.-იმერ. ძოწ.). ხვირი თევზის საჭერი გოდორი (ლეჩხ. ალავ.). ხვირი პატარა გოდორივით მოწნული ჯინი სიმინდის დასაცეხვად. ხვირი დაწნული გოდორივით გძელი და დაბალია, ჩაყრიან შიგა ტარო სიმინდსა და დაცეხვამენ საცექველათი (ერედ.);სიმინდი უნდა ჩაყარო ხვირში და მერე საცეხველათი დაცეხო (ქემ., ქართლ. ლექსიკ.). ხვირი ნეხვის გასაზიდავი დაბალი ჩელტი. ხვირს დავდგამთ მარხილზე, მივაყენებთ სანახველზე, ჩავყრით ნეხვს და გავზიდამთ. ხვირით ქართოფილსაც ვზიდამთ ხვალმე (რაჭ. კობახ.). ხვირი დაბალკედლებიანი ძარი. მასში სიმინდს ფშვნიან ან ხილს დროებით ინახავენ;წნელით ამოწნული დაბალი და ფართო გოდორი, რომელშიც წიწილებს საკენკს აჭმევენ (გურ. ჯაჯ. X). ხვირი სასუქის საზიდი ლასტი (მთ. კაიშ.). ხელხვირა პატარა ხვირი, – ხელჯინა. ხელხვირას მიწის მოსატანად ორი კაცი ასწევს («შინამრეწვ.»). ახ., ქართ. დიალექტ. ქართ. III. ხვირი (მოხევ.) «გამხმარი ჩალის ან თივის ღერო» («დიალ.»). დიალექტ. IV. ხვირი ფხვიერი, მტვერი (გურ. ღლ.). ხვიერო ჰაერში ამდგარი მტვერი (გურ. შარაშ.). შდრ. ხვერი ქვევრის თავზე დაყრილი მიწა;ჰაერში ამდგარი მიწა (ზ.-იმერ. ძოწ.). ზან. ხვერი ქვევრის თავზე დაგლესილი აყალოს შემდეგ დასაყრელი ფხვიერი მტვერი (მეგრ. ქობ.). შდრ. ფხვიერი.

საშ., ახ. ქართ. I. ხინკალი დუმის შაშხი – საბა. ხინკალი შაქრად ეგონისთ, ქუმელი ხოხბის ყალიად (ბეს. 89, 4). ხინკალი 1. დაკეპილი ხორცი, პურის ცომში გახვეული და მოხარშული (ხორცის მაგივრად საგულედ შეიძლება იხმარონ ხაჭო, ნიგოზი, კარტოფილი, მხალი და სხვ.). არმინდამ ცხრა ხინკალი შეჭამაო (ანდაზა). ქალები გაფაციცებით ხინკლის ქერქებს აკეთებდნენ და ბიჭები კიდე გრძელ ხონჩებზე, რომლებიც კალთაში ედგათ, ახვევდნენ გაფაციცებით ხინკალს (ვაჟა). 2. ძვ. «დუმის შაშხი» (საბა). დიყთა მაჭმევდეს ხილადა, მახვრიტეს ხინკლის წვენია (დ. გურამ.). 3. კუთხ. (იმერ.) შიგნეულის პომიდვრიანი ყაურმა. დიალექტ. ხინკალი: ხინკალს ახვევს, ხინკალს აკეთებს. ხინკალს ახვევს აფშინაი, ყუდიაის შვილიაო (ფშ.-ხევს. პოეზ. 248, 17);აგრეთვე: სახინკლე, შიბუ სატნიან ხინკალი. ხინკალს უქს, ხინკლებს მუშაობს, ხინკლებს ჩაუყრის (ხევს. ჭინჭ.).ითვლება რომ ეს სიტყვა კავკასიური წარმომავლობისაა. ხუნძური სიტყვა ხინკ შესულია სხვა ენებში: ჩეჩნ., ინგ. ხინგალ, ყუმ. ჰინკალ „ხინკალი“, ოსური ხნკალ / ხინკალ „ატრია“. ვ. აბაევი თვლის, რომ „ატრიის“ მნიშვნელობით ოსურიდანაა შესული ჩერქეზულ ენებში (აბაევი 1989, 174).ახ. ქართ. II. ხინკალი 1. კუთხ. (ლეჩხ.) წვრილი ფიჩხი, – კიწაწი. 2. კუთხ. (იმერ.) ნამუსრევი, ნამცეცი. სუფრაზე რომ რამე დარჩება, ნარჩენები, იმას ვეძახით ხინკალს («შინამრეწვ.»). შალს შეთელის დროს ბევრი ხინკლები სცვივა («შინამრეწვ.»). ახინკლიავეფს აცოდვილებს, აჯახირებს;ნამუსრევით გამოკვებავს. „არი რამე ბალახი შიდა?“ – „ხვალ იქნება ვახინკლიაო კიდე ძროხა (სვერი, ზ.-იმერ. ძოწ.).

ახ. ქართ. I. ხისტაკი იხ. I. ხიშტაკი. [გლეხურ] ჩოხას… სახელის ძირში ხისტაკი უნდა ჩაჰგდებოდა სიხალვათის გულისთვის («შინამრეწვ.»). დიალექტ. ხისტაკი 1. სახლის გასამაგრებლად გვერდიდან მიდგმული კოჭი, აგრეთვე მაგიდის ან სკამის ფეხის გასამაგრებელი ირიბულად მიკრული ლატანი (მეჯვრ.). 2. ტანისამოსის გვერდებზე ან სახელოში ჩასაკერებელი სამკუთხედი ნაჭერი) (მეჯვრ. ქართლ., მესხ.)ახ. ქართ. II. ხისტაკი იხ. II. ხიშტაკი.

საშ. ქართ. I. ხიშტი ლახვარი – საბა. ხიშტი სპადი, პირ-გრძელი ლახვარი – დ. ჩუბ. ხელთ აიღო მძიმე ხიშტი (ნ. ციც. 524, 657, 3). ხოლო საომარნი საჭურველნი აქვნდათ: ჯავშანი…ოროლნი, შუბნი, ხიშტნი და მშვილდისარნი (ქ. ცხ. IV. 18, 21). საკუეთრად ჴმალი და ხიშტი, სამსალად მოულესია (ფეშ. 837, 4). დაშნითა და ხიშტითა და ცულითა სცემდენ (შჰნ. III, 533, 39). თავის თავსა ხმალი იცეს, გულთა მოიხვედრეს ხიშტი! (დ. გურამ. 85 184, 40).ახ. ქართ. ხიშტი [სპარ. ხიშთ] წვეტიანი საძგერებგლი იარაღი, ჩვეულებრივ, თოფის ლულაზე ჩამოცმული. იელვა ხიშტებმა – ჯარისკაცებმა თოფები მოიმარჯვეს (ჭ. ლომთ.). საშ. ქართ. II. ხიშტი ხისტი, ხვესტი, ხუსტი (სპარს. სომხ.) ხუსტურიანი, ურჩი, უარშიო – დ. ჩუბ. ხისტი «მჴდომი»: „იყოს თუ ვისიმე შვილ ურჩ და ხისტ“ M – „უკუეთუ ვისიმე ძე ურჩ იყოს და მჴდომი“ (G, II, შჯ. 28, 15).დიალექტ. III. ხიშტი ალიზი სპ. xešt (ფერეიდ. ჩხუბ.). დიალექტ. IV. ხიშტი იგივეა, რაც ღეტეტო (აჭარ. ნიჟ.). შდრ. ხიშტა ლობიოს ჯიში ერთგვარი (აჭარ. ნიჟ.).

საშ. ქართ. I. ხიშტაკი კაბის სახელთ ძირი – ნ. ჩუბ. ახ. ქართ. ხიშტაკი [სპარ. ხეშთაქ] ტანისამოსის გადანაკერში ჩაყენებული პატარა ნაჭერი განისა და ირიბის მისაცემად, – ბარტყი (შდრ. აზღუდი). ახალოხს ხიშტაკი ზოგს ჰქონდა, ზოგს – არა («შინამრეწვ.»). ახ. ქართ. II. ხიშტაკი [სპარ. ხიშთაქ] ოქრომჭედლის იარაღი, – სხვადასხვა დიამეტრის ღრმულების მქონე ყალიბი (აფარებენ ვერცხლის ფურცელს და ხოშას;დაწოლით ამოჰყავთ ამა თუ იმ ზომის ნახევარბურთი).

ხლა არაბული ლექსი არის მგლოვიარეთა თავსმოსახვევი შავი ჴელმანდილი არის. ხლა ქართულად სხვას სახედ გამოითარგმანება–მიხლა ანუ მიხლა-მოხლა ამას ნიშნავს, კაცმან რომ თავი, ანუ ტანი, ანუ ჴელი, ანუ ფერჴი მოსწყვიტოს რასმე, ან მიჰკრას რასმე… – თ. ბაგრატ. საშ. ქართ. I. ხლა ძვ. „შავი ხელმანდილი“ – საბა. ვაჲ მართებს მისსა გაყრილსა, შავი ხლა თავსა ჰხლებია (რუსთაველი). თუალთა არ მომხვდა წვერი ვერც ხლისა (ქილ. 971, 32). ხლა < ხილა.ხილა თავსაბურველი, თავშალი (შდრ. არაბ. ხილატ): „არა გშუენის შენ ესრჱთ ხილანი შენნი, ვითარ მე სლვაჲ ესე“ (H – 341, 122). შდრ. ხილაბანდი. ხლა მიღებულა არაბულ-სპარსული ჰოლა-დან („ტანსაცმელი, მოსასხამი“), ჰ-ს გადასვლა ხ-ში ხშირად ხდება (აჰმაყ − ახმახი, მუჰთალ − მუხთალი...) სპარსულ ჰოლას შეეძლო მოეცა ქართულში ხოლა, რომელიც შემდეგ ხლად იქცა. „შავი ხლა თავსა ხლებია“ გლოვის აღმნიშნველი მეტაფორაა და უკავშირდება შავი სამოსით ან ნაჭრით („ხილაბანდი“) თავის წაკვრას, მორთვას, მობურვას (გვახარია 2000, 262-271. საშ., ახ. ქართ. II. ხლა ხეთქება, ცემა;გასროლა თოფისა. ხლა მიხლა, დახლა, მირტყმა. დაჯდა სატყებრად, გოდებად, თავთა ხლად ხე-ქვა-ლოდებად (დ. გურამ. 175, 15, 2). ვაჟკაცმა მარტო თოფის ხლა უნდა იცოდეს (ა. ყაზბ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ხოკი: ღორთა და კამბეშთ სენი – საბაახ. ქართ. ხოკი შინაურ ცხოველთა (უპირატესად ღორისა და კამეჩის) ერთგვარი დაავადება;ცხოველს სიცხეს აძლევს, ენა და სახსრები უსივდება და პირიდან დუჟი მოსდის. ახლად შეძენილ ზაქებს ხოკი გაუჩნდათ და მიქელას მათი ტყავიღა შერჩა (რ. გვეტ.). დიალექტ. ხოკი ღორის დაავადება. ხოკი ღორის ავამტყოფობაა, იცის პირის ღებინება (უჩამეთი);ხოკი ღორს გაბერამს, კბილეფს აკრაჭუნეფს (მოხვა);ხოკი ღორს წენს მოწყვეტს, საჭმელს არ ჭამს, ყელში ახროტინეფს (შომახეთი);ხოკი ღორს უკან ნაწილს ტაცეფს (ზოვრეთი);||თხისა და ცხვრის ავადმყოფობაა. ხოკი უჩთებათ გლიდან ყბები ჩამოუსივდება (პერევი) (ზ.-იმერ. ძოწ.). ხოკი ღორისა და ბატის ავადმყოფობა, იცის თავის გასივება, ტემპერატურის აწევა და კუჭის სისუსტე. „ოი, შენ და, აგიჩთა ხოკი!“ აგრეთვე: (იმერ. გაჩ. საჩინ. ქართ.;ჯავახ. ზედგ.;ძეგ. ქართლ. ლექსიკ.). ხოგი „ხოკი, სენი პირუტყვისა“ (გ. ლიქოკ.;ხევს. ჭინჭ.). ახ. ქართ. II. ხოკი 1. იგივეა, რაც ხობოკვერა. საკუთარ ხოკში უნდა შევძვრე, ვით ლოკოკინა (ს. აბულ.). 2. კუთხ. (იმერ.) ბლის ქერქისაგან დაწნული ჩანთა ახლად დაჭერილი თევზის ჩასაყრელად (ან მოზრდილი თევზის დასაჭერად. შდრ. ხოკერი. დიალექტ. ხოკი: ხოკს უძახით კუს ძვლოვან ნაწილს (შროშა ზ.-იმერ. ძოწ.). გოგრის (კვახის) ქერქი. კვახის გულს რო შეჭამ, რჩება ხოკი (უჩამეთი), (ზ.-იმერ. ძოწ.).ხოკი: ბლის ქერქის ერთგვარი პარკი თევზის საჭერად (იმერ. გაჩ.). გადატ. ხოკი ღვინით გაუმაძღარი. რამდენსა სვამ, ხოკი ხო არ გახდი (ტირძნისი, ქართლ მესხ.).

საშ. ქართ. I. ხოპი: სატივე ხოპი ორთაყვირი – საბა.ხოპი შდრ. I. ხოფი. [კონსტანტინემ მენავეებს უბრძანა:] ხოპები მოუსვით წყალსო (თ. სახოკ. თარგმ.). 2. კუთხ. (რაჭ.) ხის პატარა ნიჩაბი (თოხის ან გუთნის გასაფხეკი, მხლის დასაკეპი და სხვ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ხოფ „ნიჩაბი ქართ. ხოფი (ჩუხუა 2017).ახ. ქართ. II. ხოპი «კიბოს სხეულის ზემოთა, მაგარი ნაწილი;მას ააცლიან და ისე წვავენ კიბოს» («დიალ.») იხ. ხოკი II. დიალექტ. ხოპი. იხ. II. ხოკი. 1. ბლის ქერქისაგან შეკერილი ან მოქსოვილი პარკი დაჭერილი თევზის ჩასაყრელად (იმერ. გაჩ.).

საშ. ქართ. I. ხორი იხ. I. ხვირი.დიალექტ. II. ხორი (ჩიქ.) სპ. ერთგვარი ხურჯინი (ფქვილის ჩასაყრელი) (ფერეიდ. ჩხუბ. 145).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ხორა ჴმელი მუნი – საბა, დ. ჩუბ. დიალექტ. „ტყეში გაზდილი, ტყეში დაბადილი, სახში მოსული ხორა შესხმული (გამოცანა – კევრი) (აჭარ. ნიჟ.).ზან. ხორა მუნი, რომელიც იწვევს თმის ცვენას, სიქაჩლეს;ქაჩალო (მეგრ. ქობ.). შდრ. ხორბა იმერ. „ხმელი ქავილი (ი. ჭყ.).ს.-ქართვ. *ჴორ-ე „მელოტი“. ზან. (მეგრ.) ხორა // ხვარა „მელოტი“ (ჩუხუა 2017).საშ., ახ. ქართ. II. ხორა შეშის ზვინი – დ. ჩუბ. ხორა ზვინი. მოდიოდეს აწ მოკლული, ბატონს წინა იდგეს ხორა (ვახტ. VI, 30,61). ხორა იდგის ნაქსოვისა (არჩ. 238, 278,3). მოხვევს ბადესა თვისსა ამპარტავანთა მათ ჭინჭველთა სასაცილოსა ხორასა (ალ. ჭავჭ. 79, ქვ. 6). უწინ მესხთ ზღუდე შევჰხვრიტეთ ნაშენი ხორად და ხორად (არჩ. 949, 4). ხორა 1. შეშის ზვინი (საბა). ერთად დაწყობილი შეშა, საშენი მასალა და მისთ. მთაში დამზადებულ ხორებს დაშლიდა ნიაღვარი და ჩამოყრიდა წყალში (აკაკი). ხორად ზმნს. გროვად, ზვინად, – ხორა-ხორად. წელა, ხიზილალა და მრავალნაირი სამარხვო საჭმელი ხორად ეყარა (გ. წერეთ.). იხ. აგრეთვე: დიალექტ. (მესხ. ფეიქრ., ჯავახ. მარტ., ზედგ. ზ.-იმერ. ძოწ., ფშ. ჭინჭ.).ხორა (// ხორეული) და ხვავი ძვ. ქართულში ერთმანეთის სანაცვლოდ უხმარიათ, ან უფრო ზუსტად, ხორას ნაცვლად მცხეთის ბიბლიაში ხვავი გამოუყენებიათ და ის არა მარტო შეგროვილი მარცვალი ყოფილა, არამედ საერთოდ რაიმე საგანთა გროვა (კახაძე 1987, 15). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ხორ- „შეკრება;ხორ-ა“ > ქართ. ხორ-ა : ზან. {ხოჯ-ი}: სვან. ხორ- (ჩუხუა 2000-2003). დიალექტ. III. ხორა ფშ. დაგრეხილი თივა და ჩალა. შდრ. ხორამი კუთხ. (ხევს. მთიულ. მოხევ.) «ცხენზე დაკრული საგზაო თივა ან ჩალა» (ა. შან.). || ერთად მოგროვილი თივა – ქეგლ.

საშ. ქართ. I. ხორასანი, ხვარასანი. ირანის სამხრეთ-აღმოსავლეთის პროვინცია. ხორასნის ქვეყნასა ლაშქრად ვიყავ (რუსუდ. 23, 29). იქიდან ერთად წაგვასხეს ხორასანსა (სამ. VII, 122).საშ. ქართ. II. ხორასანი Artemisia cina. ცოტა ხორასანი გაურიე შიგა (ფანასკ. 62, 36).

საშ., ახ. ქართ. I. ხორო (ბერძნ.) ფერხი, გუნდი მგალობელთა ან მომღერალთა – დ. ჩუბ. ხორო ბერძნულია, ფერჴულსა ჰქვიან – საბა. ხორო [ბერძ. choros] ძვ. 1. სიმღერებისა და სხვ. შემსრულებელთა კოლექტივი, ანსამბლი (ლიტერატურულად უპირატესია ქორო). ქართულმა ხორომ იგალობა ჩვენი საერო სიმღერები (ილია). 2. მემუსიკეთა ქანდარა დარბაზში. ხოროდან მოისმა საბალო მუსიკის მწყობრი გრიალი (ეკ. გაბ.). საშ. ქართ. II. ხორო ზვინი. შდრ. I. ხორომი გათიბულის ბალახის ზვინი – დ. ჩუბ. დიალექტ. III. ხორო ხროვა (ფშ. ხორნ.). აგრეთვე: ხორო-ნ-ი (ხევს. ჭინჭ.).

ხორუმი ერთად დაწყობილი, ერთად დაყრილი (ქვიშა და მისთ.) – დ. ჩუბ.საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ხორომი გათიბული ბალახის ზვინი – დ. ჩუბ. ხორომი თივის კონა, ბალახი (ს. იორდ.). მას კაცს ცხენისათვის ალერდი გაეთიბა, ხორომად შეეკრა (საბა). ხორომი ერთი ზურგი თივა. ქორის შიგნიდამ ხორომ თივას გამევღებდით (იმერ.);თივის ხორმებინა გავაკეთო (იმ., ჩვენ. ფუტკ.). აგრეთვე (ჯავახ., ზედგ.). ზოგ დიალექტში კი ხორამი, ხორას სახითაა გამოვლენილი. შდრ. სპარსული, ამავე მნიშვნელობის ხერმან სიტყვა. შდრ. ხორამი (ხევს. ჭინჭ.).II. ხორომი ცეკვის სახელი (ხორუმი). ათი-თხუთმეტი დავაბამთ ხორომსა და ვისამებთ (იმ);ხორომი სამა ძალუან გიგვხარდება (ინ. ჩვენ. ფუტკ.). გადატ. ხორომაი ჭკუამხიარული, არასერიოზული „სხუაფერი ხორომაი ქალია, იმის ერთათ არ გეივლება“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). შდრ. I. ხორო.

საშ. ქართ. I. ხოროსანი: იხ. I. ხორასანი. ხოროსანი ◊ ხოროსნის ტყვე იგივეა, რაც ხორასნის ტყვე (იხ. ხორასანი). ეს კი ხოროსნის ტყვესავით ცხოვრობდა ობოლივითა (ბაჩ.). ხოროსნული იხ. ხორასნული. ტახტაზე დაუკიდებავ მუცალის ძმისა მკლავია, ვერცხლით მორთული ბაზალა, ეგ ხოროსნული ხმალია (ვაჟა). ახ. ქართ. II. ხოროსანი 1. [Artemisia cina] ბოტან. მრავალწლოვანი ბუჩქბალახა მცენარე რთულყვავილოვანთა ოჯახისა;აქვს დაბალი ღერო, ვიწრო ნაწილებად დანაკვთული ფოთლები, პატარა კალათებად შეკრებილი ყვითელი ყვავილები. 2. ამ მცენარისაგან დამზადებული ჭიის წამალი (გაუშლელი ყვავილები გამხმარი და დაფშვნილი). შდრ. II. ხორასანი.

ძვ. ქართ. I. ხორში უბე, კუთხე, ყურე: „ხორშთა მისთა: ქერაბინნი და ლომნი და დანაკის-კუდნი“ (O, III, მფ. 7, 36). ქეგლში საბაზე დაყრდნობით ხორში ძვ. კლასიფიკაციითაა წარმოდგენილი. ხორში ძვ. „ეწოდების სვეტთა და სვეტთ საშუალთა ადგილთა ტაძრისათა“ (საბა, ქეგლ). ძვ. ქართ. II. ხორში ნაფოტი, ნათალი: „ვითარცა ხორში ღელვათა ზღჳსათა მიმოაქუნ“ (Sin – 97, 56v). ზან. ხორში ნაფოტი, ნათალი, თლილი ქვა. ზღვის გამონარიყი;ნაფრქვევი, ხორხოშელა, წვრილი, გაყინული თოვლი;ყინულის ნატეხი;ნასახლარი, კუთხე, ყურე;ცხელი, მხუთავი;მსხვილი ხარისთვალა, ხშირხორკლიანი ზედაპირი;ხვრიში, საშუალო მსხვილსა და წვრილს შორის;სვეტთა შუა ადგილი ტაძრისა;უხეში, ხეშეში ქსოვილი (მეგრ. ქობ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ხოფი ნავის მოსასმელი ნიჩაბი – საბა. [ნავს] ოკეანის და ქარიშხლისაგან თავის დასაცავად ხოფის მეტი არა ჰქონდა-რა (ი. მაჭავ. თარგმ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ხოფ- „ნიჩაბი“ ნავის ნიჩაბი (საბა);ზან. (მეგრ.) ხვიფია ერთგვარი ნიჩაბი, ჩაღრმავება (ჩუხუა 2017). ახ. ქართ. II. ხოფი (მოხევ.) «ღრმა, ჩაღრმავებული ადგილი» («დიალ.»). ს.-ქართვ. *ჴაბ – ღრმა, ჩაღრმავებული;ღრუ, ორმო“> ქართ. ჴამფი || < ჴაფი >|| ჴოფი: ზან. ხვიპი || < ხოპი || ხოფი || ხობი: სვან. ჴაფ ||ჴფ < ჴფ (ჩუხუა 2000-2003).

საშ. ახ. ქართ. I. ხოშორი «წვრილისა და სხვილის საშუალი» (საბა). მომსხო (შდრ. ხვრიში). [ვარდისახარმა] ძელი ჭეშმარიტი გადმოიღო ერთი, ხოშორი მარგალიტებით შემკული (კ. გამს.). || მომსხოდ დაფქული. ხოშორი მარილი. – ხოშორი ფქვილი. დიალექტ. ხოშორი მსხვილი (თოკი, ძაფი, ფქვილი…) ნართი ხოშორი მოგსლია (ინ). ნამეტარი ხოშორი ფქუავს (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ.). ხოშორი წვრილი, ხმელი შეშა (ფარცხ., ქართლ. მენთ.)სიტყვა უნდა მომდინარობდეს არაბ-თურქ. ნაწილის აღმნიშვნელ ხოშურ-სიტყვიდან. დიალექტ. II. ხოშორი (თ.) უხეში, ვულგარული, უშვერი. ბითევატ ხოშორი ლაპაიკი იცის, შექცხუება ინსანსა! (ინ.), ხოშორი კაცია, რამიდან არ შერცხუება (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). შდრ. ხურუში [სპარ. ხურუშ «გაცეცხლება», «ყვირილი»] 1. ძვ. დიდი სურვილი (რისამე). შევატყვე ჩემთან მოგზაურს მუსაიფის სურვილი და აღარ მოვუკალი ხურუში (აკაკი). ერთხელ ივანე რუსს მოსვლოდა არაყის ხურუში (გ. წერეთ.). 2. ვულგ. ვნებათა ღელვა.

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ხული ქოხი, ხულა – ქეგლ. სწორად მიჩნს ჩემთვის დარბაზი და ხული (ვეფხ. 677, 4). მას გაენათლა შუქითა სამყოფი, სახლი და ხული (ნ. ციც. 950, 3). აწ განათლდა სახლი ჩემი, დარბაზი და მერმე ხული (თეიმ. I, 47, 20, 4). შდრ. I. ხულა. ხული გრილი ადგილი. სახლი უკან რო საწყობი ადგილია, წინ რომ მოცივარი არ იყო ანქ ჩააწყობდენ (ფერეიდ. ჩხუბ. 345). ახ. ქართ. II. ხული 1. ძირნაყოფა ბოსტნეული მცენარე;იხმარება როგორც მხალეული და საქონლის საკვები. ხული რომ მიწიდან ამოიღოთ, რაც ძირები აქვს მაგარი, შემოაცალეთ;აადუღეთ წყალი, ჩაყარეთ შიგ და გათუთქეთ (ბ. ჯორჯ.). 2. ძვ. კრებ. ნაჭუჭიანი ხილი (ნიგოზი, თხილი, ნუში, აგრეთვე წაბლი და სხვ.). 3. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. ხილ-ხული. ახ. ქართ., დიალექტ. III. ხული (ქიზ.) ნალბანდის იარაღია: ნალის დახვრეტის დროს ნალის ქვეშ ამოსადები მრგვალი, გულგამოღებული რკინა (ს. მენთ.).

საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. I. ხულა სავაჭრო სახლი – საბა. ხულა 1. ცალკე მდგომი საკუჭნაო ან მარცვლეულის შესანახი შენობა. შენ კი გომურის მაგიერად ხულაში დაგამწყვდევ (ილია). [სასახლეს] სამი კუთხით სხვადასხვა შენობა ერტყა: სამოახლო, სათარეშო, სახაბაზო… და სხვადასხვა ხულები (აკაკი). 2 ძვ. და კუთხ. (რაჭ.) ხის პატარა სადგომი, – ჯიხური, ბუდრუგანა. მეველეები მინდორში ხულას ააშენებენ («დიალ.»). ხულა ცალკე მდგომი საკუჭნაო. – ყორიფელი იარაღები იმ ხულაში აქ ნენა შენახული (რაცხ. გურ.). ხულა, ხულია 1. ხუხულა პატარა ფიცრული, საძაღლე ან საქათმე. 2. კაცის სახელია (ფშ. ხორნ.). ხულა სასიმინდის ქვედა სართული, სადაც ჩამოდის და ინახება სასიმინდის საცეხვში მოფშვნილი სიმინდი. სასიმიდის ზედა სართულში საბეგვია, ქვედა გაპოლილი ხულაა, სადაც ინახება გამხმარი სიმიდის მარცვალი (ჯალაურთა), მაღლა სართულში იცეხვება სიმიდი და ძირს ჩამოდის, ხულაში (ზედუბანი);სასიმიდეს ძირს ხულა აქ, სიმიდს რო დაცეხვევენ, ჩადის ქვეშ (პერევი, ზ.-იმერ. ძოწ.). აგრეთვე: (რაჭ. კობახ., გურ. ჟღ., ჯავახ. ზედგ.). ფუძის გაორკეცებით: ხოხოლა ბავშვების მიერ აშენებული სათამაშო ქოხი, ნაგულებით აშენებენ (გურ. ჟღ.).შდრ. ხუხულა 1. ბავშვის მიერ გაკეთებული სათამაშო სახლი. ერთხელ მარო ტახტზე იყო ჩამომჯდარი და ბანქოების ხუხულას აკეთებდა (ი. გოგებ.). 2. სახელდახელოდ, ზერელედ აშენებული სახლი, – ქოხმახი. ფიგურ. დავაქციეთ ჩვენი დიდი ერთიანი სამშობლო ოჯახი… და მის ნაშთის ნამტვრევებისაგან პატარ-პატარა ხუხულები ავაშენეთ (ილია). ხული ბერძნ. -სპარს. წარმომავლობისაა (ანდრონიკაშვილი II, 1996). ზან. ხულა ბეღელი (მეგრ. ფიფ.). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ხარ- „მარცვლეულის (ჭირნახულის) შესანახი ნაგებობა“ < ქართ. ხარო: ზან. ხულო // ხულა < *ხარო (ჩუხუა 2000-2003).ახ. ქართ. II. ხულა (ფშ. თუშ. ხევს. კახ.) მოკლეყურიანი ან სრულიად უყურო ცხვარი, – ყურა, ქარა – ქეგლ. დიალექტ. ხულა ყურებდაჭრილი ცხვარი, ბატკანი ან თხა (მთ. კაიშ., მოხ. ქავთ.). ხულაი პატარა ყურიანი, წვრილყურა ცხვარი ხულა / ხულია ყურეებდაჭრილი ან უყურო ცხვარი (ხევს. თავისებ. 237, 32). შდრ. ხულია კუთხ. (ხევს.) ურქო ცხვარი – ქეგლ.ხულაჸ უყურო ცხვარი. ზოგ ბატკან უყუოლაჸ გამოდის. ის თათრულაჸ ყოჩის ნაფერ, თათრულაჸ ცხვარ ხო ხულაჸ (თუშ. ცოც.).აღდგენილია ს.-ქართვ.*ხულ- ცხვარი (ჩუხუა 2017).დიალექტ. III. ხულა ხურმა. ხულა ჯერ კიდევ მოუკრეფელი გვაქ (წირქვალი). ხულმა // ხუმლა // ხურმლა ხურმა. ეს ხულმის ხეა (ქვები). ხუმლა მოსაკრეფია (ვახანი, ფარცხნალი). ხურმლა კაია ზამთარში (ღოდორა) (ზ.-იმერ. ძოწ.).

საშ. ქართ. I. ხუმარი [არაბ. ხუმარ] ძვ. 1. ხუმრობა, მასხრობა. თავის ქმარს უზამს ასეთს ხუმარსა, არ გამოუწყვეტს სახლში სტუმარსა (დ. გურამ.). ხუმარი (ხუმარა) მასხარა. „ნუ გეშინიან, ძმაო, ისი კაცი ხუმარი არისო (ამირან. 83, 1). ხუმარი ხუმრობა, მასხრობა. „ერთხან სტუმარივ, ორჯერ სტუმარივ, მესამედ რაღა ხუმარივ?!“. ხუმარა ხუმრობა, მასხრობა. ბერო კაცო, ნუ ახყვები ყმაწვილების ხუმარსა, ძაღლებია ყმაწვილების ხუმარასა, ძაღლებია ყმაწვილები, ჩამოგაცმენ ტუმარასა (ხევს. ჭინჭ.). ხუმარი ხუმრობა, მასხარაობა (ჯავახ. ბერ.).ხუმბარი ხუმარა, ოხუნჯი, ენაკვიმატი;მასხარა. „დიდი ხუმბარი კაცია ჩვენი მურთაზაყ (აჭარ. ნიჟ.). ს.-ქართვ. *ხუმარ- -ხუმრობა;ხუმარა;თამაში. ქართ. ხუმარი მასხარა (საბა). ხუმრობა მესხ. ხუმარი თამაში სვან. ხუმარ-/ხმარ-, ლი-ხმარ-›ლ ხუმრობა (ბუკია 2016, 66-67;ჩუხუა 2017;აბულაძე 1974). საშ. ქართ. II. ხუმარი (არ. ხუმარ) ნაბახურევი, ღვინის სმის შემდეგ უგუნებოდ ყოფნასა ჰქვიან. კაცი რომ ნამთურალევი იყოს და ან ხუმარი იყოს (იად. 185, 37). დილეულ კაცი ადგეს და ხუმარი იყოს და ამა ღვინისა ბუხარი და სიხმელე კაცსა თავსა, ძარღუსა და ასოშიგა დარჩეს, და მეტის მეტი ამა ღვინისა ძალი და ბუხარი კაცსა თავსა და კეფასა შემოსჭიდოს (იად. 246, 11).შდრ. ხამარი მეღვინე;მიკიტანი, მედუქნე. მიწყით მისი ტანისამოსი ხამართა თანა დაწინდულია (ვისრ. 105, 35).სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით საბას მიერ სპარსულად მიჩნეული ხუმარი არაბულიდან მომდინარეობს. ხამარი არაბული ფორმაა, ხოლო ხუმმარი სპარსული. ასევე მიიჩნევენ რომ ამ სიტყვის სემანტიკური ტრანფორმაციით ხამმარ „ლოთმა“ მიიღო მოქმედების სახელის გაგება და იგი განიმარტება, როგორც „ხუმარი“ – ძვ. „ხუმრობა, მასხრობა“. მნიშვნელობის ამგვარი განვითარება დაკავშირებულია ქართულში ამ ძირიდან ნაწარმოები ზმნის „ხუმრობს“ ფართოდ გავრცელებასთან და მისი ძირის მოქმედების სახელად გადააზრებასთან (ლეკიაშვილი 1992, 95). სავარაუდოა აღნიშნული ლექსემის ზეპირი გზით შემოსვლაც. ცნობილია, რომ საქართველოში ოდითგანვე მეღვინეობას მისდევდნენ. ბუნებრივია, არაბთა მრავალსაუკუნოვანი უღლის ქვეშ ყოფნისას ქართველი ხალხისგან მოხდებოდა xamr სიტყვის შეთვისებაცა და აქტიურად გამოყენებაც. არაბული xumar სრული თანხმოვანთა დაცვითაა გადმოსული ქართულში. მისი, როგორც არაბიზებული ფომის დამკვიდრება ჩვენში ადრეულ პერიოდს განეკუთვნება (იმედაძე 2014, 171).

ახ. ქართ. I. ხუმარა 1. ენამოსწრებული, ოხუნჯი. იასონი იყო ლამაზი ყმაწვილი კაცი, კარგი მოლაპარაკე, ხუმარა (ე. ნინოშ.). 2. ისტ. მსახური მეფის კარზე (ან დიდებულის სასახლეში), რომლის მოვალეობას შეადგენდა პატრონისა და სტუმრების გართობა მოსწრებული, სასაცილო სიტყვა-პასუხით, – მასხარა. ორაზროვან სიტყვებისა გაიმართა გამოცანა, ყველას მეფის ხუმარა სჯობს, არვინ არის იმისთანა (აკაკი). დიალექტ. II. ხუმარა ხვიმირი (თონ., დვალ., ღოლოვ ქართლ. მენთ.). ხვიმირი > ხუმარა;აღდგენილია ს.-ქართვ. *ჹიბ- „ხვიმირი“ > ჴვიმ-ირ-ი (ჩუხუა 2000-2003).

ახ. ქართ. I. ხურუში [სპარ. ხურუშ «გაცეცხლება», «ყვირილი»] 1. ძვ. დიდი სურვილი (რისამე). შევატყვე ჩემთან მოგზაურს მუსაიფის სურვილი და აღარ მოვუკალი ხურუში (აკაკი). ერთხელ ივანე რუსს მოსვლოდა არაყის ხურუში (გ. წერეთ.). 2. ვულგ. ვნებათა ღელვა. ხურუში აღტკინება, ჟინიანობა – ი. გრიშ. ახ. ქართ. II. ხურუში – ფლავის ყოველგვარ სამკაულს (თავს) ჰქვია – ი. გრიშ. ხურუში სპარსული ლექსიკური ერთეულია – [xūreš // xoreš], რომლის მნიშვნელობებია: 1. ხორეში (ბოსტნეულსა და ტომატში მოთუშული წვრილად დაკეპილი ხორცი ბრინჯის შესაკმაზად);2. დამატება;სანელებელი რაც შეეხება „ქალაქურ ლექსიკონში“ მოცემულ ამ სიტყვის მეორე განმარტებას (აღტკინება, ჟინიანობა) ის შეიძლევა მოდიოდეს სხვა სპარსული ლექსიკური ერთეულიდან – [xorūš], რომლის მნიშვნელობაა – ყვირილი;ხმაური. საქმე გვაქვს კონტამინაციის შემთხვევასთან, [xūreš // xoreš] და [xorūš] ერთ ლექსიკურ ერთეულად არის გაგებული (ბართაია 2010, 131).

საშ. ქართ. I. ხურფა თვალის ტკივილი. სხვა ტკივილი თვალისა რომე ხურფა ჰქვიან (კარაბ. I, 202, 31). საშ. ქართ. II. ხურფა (არ. ხურფა) მცენ. იგივე დანდური (იუსტ. აბულაძე 1940, 536).

ძვ. ქართ. I. ჯადაგო «მეტყუელი», მჭევრმეტყველი;რიტორი, ფილოსოფოსი, მოსარჩლე, დამცველი. „შთავიდა მღდელთმოძღუარი ანანია ხუცესთა ვიეთმე თანა და ტერტჳლოს ჯადაგოჲსა (მეტყუელისა g) ვისთანამე“ (საქ. მოც. 24, 1). ჯადაგობა, ჯადაგება ფილოსოფოსობა, მჭევრმეტყველება, რიტორობა, მოსარჩლეობა, დამცველობა. „არა მოწოდებულ ხარ შენ ჯადაგობად (ჯადაგებად g), არამედ მსახურებად ღმერთთა“ (საკ. წიგ. II, 37, 18). საშ. ქართ. II. ჯადაგო ჯღანი – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ჯადაგო ძვ. ცუდი ფეხსაცმელი, – ჯღანი. || გადატ. ცუდი, უშნო. ჯადაგო შეურაცხი, ცუდი – დ. ჩუბ. შდრ. ჯაღანი – დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ჯადვარი, ჯადეგი, ჯადოქარი, გრძნეულების მომმქმედი;ჯადეგობა გრძნეულება- დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. ჯადვარი, ჯადვარხათაია მცენ. – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ჯადვარი [სპარ. -არაბ. ჯადვარ] [Orchys] ბოტან. ფესვგამსხვილებული ბალახოვანი მცენარე;აქვს მარტივი ღერო, მეტწილად დაბალი, ლამაზი, დეზიანი, თავთავად შეკრებილი ყვავილები;იზრდება ტყისპირებში, ბუჩქნარებსა და მდელოებზე.

საშ. ქართ. I. ჯავზი ტყუპი. ჯადვარ, ჯავზ ჯორით, ჯანასლან ჯამასპზე ჯავრობს ჯორითა (ვახტ. VI, 66, 29). საშ. ქართ. II. ჯავზი (ჯაუზ ZAa, ინდ. ჯაუზ B) (ხე) ხეხო – საბა.თუ ღონე არა ჰქონდეს… მიეც: …ჯავ ზი, მათილ (ქანან. 32, 10).ჯავზი (არ. ჯავზ) ნიგოზი, ბერძნული კაკალი. ინდოურს ჯავზსა და წიწმატის კაკალსა ვერ გაარჩევდა (ქილ. 476, 10).ახ. ქართ. ჯავზი [არაბ. ჯავზ «ნიგოზი», «კაკალი»] 1. [Myristica moschata] ბოტან. ტროპიკულ აზიაში გავრცელებული ხე. 2. ამ მცენარის თესლი;მეტად სურნელოვანი;ცხარე, სასიამოვნო გემო აქვს. სიმონს და იმის მეუღლეს გამოეგზავნათ, …ჯავ ზი, ილი, კოჭა და სხვანი (ი. მაჭავ. თარგმ.). [კვერცხის გული] გათქვიფეთ…, შიგ ჩააყარეთ დანაყილი ილის გული, ვანილი ან ჯავზი (ბ. ჯორჯ.).

საშ., ახ. ქართ. I. ჯალაბი [სპარ. ჯალაბ] 1. ოჯახი, ოჯახის წევრები, – სახლეული. ცოლ-შვილი, დედა-წული. თქვენის ჯალაბით, ვითხოვ, მობძანდეთ (დ. გურამ. 239, 193, 1). ერთისა სახლის ჯალაბის დაჴოცასა ერთისა კაცისა სიკუდილი უმჯობესიაო (ქილ. 379,10). ზაზას ჯალაბებს ვაჟზედ მუცელი გაუცუდდაო (სამ. IV, 80). ჯალაბნი თავადთანი (ქ. ცხ. II, 506, 20). დარბაისელთა ჯალაბნი (ქ. ცხ. IV, 528, 18). ჯალაბეური საცოლშვილე – დ. ჩუბ. ახ. ქართ. ჯალაბი უწინ დიდ ჯალაბებად ვცხოვრობდით (ვ. ბარნ.). 2. ცოლი, სახლობა. მარცხნივ რომ მოხუცებული მიზის, ეს არის… ჩემი ჯალაბი (ნ. ლომ.). 3. კუთხ. (გურ.) იგივეა, რაც მოჯალაბე. კაცი თუ ჩამომავლობით ჯალაბია, იმას ვერც ფული მოარჯულებს! – კი, მარა ამ ცარიელმა, გაფხეკილმა აზნაურიშვილობამ რა მოუტანა ვინმეს? (ლალ.). 5. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. ნათლიჯალაბი. აგრეთვე: დიალექტ. (ფშ. მოხ., გუდამაყრ. გურ., რაჭ.). შდრ. ჯალაბნ ქალის დედულეთი (თუშ. ცოც.).ახ. ქართ. II. ჯალაბი (გურ.) ჯაბანი, გლახაკი. აბა სა[დ] ვიშოვე, შე ჯალაბო, მე ეს ჯვარი? (ჭ. ლომთ.) – ქეგლ. ჯალაბი უზრდელი, უხეში. ჯალაბი კაცი არც ღმერთს უნდა და არც კაცსო, ასე გამიგონი, ბიძავ (ლანჩხ., გურ. ჯაჯ.). ვფიქრობთ ჯალაბი < ჯაბანი.ჯაბანი [არაბ. ჯაბან] 1. მშიშარა, მხდალი, ლაჩარი (ადამიანი). დასტურდება ძველსავე ქართულში. ჯაბანი ლაჩარი. „ჯაბნად რა სახელ-ვსდვით“ (ძიებ. სულ. მაკერინ. 35v, 33-34b).

საშ. ქართ. I. ჯალალი მეკობრე, მტაცებელი – საბა;მეკობრე (არაბ.) – დ. ჩუბ. მას ჟამსა იყვნენ ხონთქრის მამულში მრავალნი ჯალალნი (ქ. ცხ. II, 403, 27). ბატონს თეიმურაზს გაემარჯუა და ამოსწყჳტა მრავალი ჯალალი (ქ. ცხ. II, 403, 27, 30). შდრ. celâlli (თურქ.) ბოროტი, მრისხანე. ახ. ქართ. II. ჯალალი შემოქმედების მქონე, ძალთა ძალი. სახელიცაა. „მისცა რამე ნაწილიც ჯალალს, მის ძმას“ („მოგზ.“, 1903 წ. 5-6. 151). საიათნოვასაც აქვს“ (გრიშაშვილი). ჯალალი (არაბ.-სპარს. ğalâl ბრწყინვალება;2. დიდება;3. საკ. სახელი) (ბართაია 2010, 197). შდრ. ჯალალდინი // ჯალალედინი: ჯალალდინი არის ხუარაზმშას შვილი, რომელსაც მამამ გადასცა სულტნობა (ქ. ცხ. II, 163,11). თათრები რომ მოუახლოვდნენ საქართველოს, ჯალალდინი გაიქცა (ქ. ცხ. II, 181, 1).

საშ. ქართ. I. ჯამი არს ჭურჭელი ნოტიოთი – საბა. ჯამი ჭურჭელი წნოვანთა სანოვაგეთა მისართმევი ჯამი. ჯამი არაბული არის. ჯამი დიდს – შესაკრებელს ეწოდების და ჯამიათ ერის შეკრებილებას (თ. ბაგრატ.). ჯამი და ჭიქა ყველაი (ვეფხ. 483, 3). იაგუნდისა ჯამები იყვის (ვეფხ. 1551, 1). კვლა ხოშგოართა ღვინოთა ასმევდეს მათ ჯამებთა (ნ. ციც. 1595, 4). მსწრაფლად ივაჭრნა… სურები ოქრო-მყარისა, კვლა იაგუნდის თასები, ჯამი, სინი და ლამბაქი ვერცხლის ბევრჯერ ასები (ნ. ციც. 1704, 1). შვიდი ჯამი თვალით სავსე (შჰნ. I, 627, 4). აღმოაქუს ჟამად კოვზი, ჯამი და საჴმარნი გლეხთა (ქ. ცხ. IV, 546, 11). ახ. ქართ. ჯამი [სპარ. ჯამ] 1. ჩაღრმავებული ჭურჭელი (ნახევარსფეროს ფორმისა), ჩვეულებრივ, წვნიანი კერძის დასასხმელად. ლუკმა გავარდეს, ჯამში ჩავარდესო (ანდაზა). გლეხს ხელში ჯამი უჭირავს, ღვინით სავსე, და ილოცება (რ. ერისთ.). ფიგურ. აბა რა კაცობაა მუდამ სხვის ჯამში ცქერა; საკუთარი ოფლით ნაშოვნ ლუკმას არაფერი სჯობია! (რ. გვეტ.). 2. რაც ჯამში ჩაეტევა. ერთი ჯამი ლობიო.დიალექტ. ჯამი 1. (სპარ. მინა, ჭიქა). ჯამი ფუნჯერის შუშა არი (თ. ქ.). არაბასი ჯამი გააღო (ინ.) დოხტურ უთქმია, ჯამი ღიანა ქქონდეს ღამეშიო (ინ.). 2. თასი. „წინ ხის ჯამებზე ვჭამდით საჭმელსა“ (თ. ქ.). „ჯამში ლობიაი იმიმჟავდა, დედამთილმა გიმიჯავრდა (სტ., ჩვენ. ფუტკ.). ჯამი ზომა-წონის ერთეული. „ერთი ჯამი ფქვილი არ’ნა ისესხო მაგისგან, ხარბი ქალია“ (ჯავახ. ბერ.).ჯამი ხ., ჩაჩქნის თავი (რკინისა, გლუვი) – ა. შან. ჯამჯამა კრიჭა, ლაკორა, ნაველა (წისქვილისა, იმერ. ქავთ. III). საშ. ქართ. II. ჯამი მუსულმანების სალოცავი ადგილი, – მეჩეთი. დაიწყეს შენება ჯამთა (ქ. ცხ. IV, 726, 23). შენ გიძღვნა შვიდი სამეფო, არ შენებრ ჯიმშეტ ჯამია (ნ. ციც. 688, 1519, 2). დიალექტ. იმ ფაშამ აქ ააშენებინა ჯამი (ჯავახ. მარტ., ბერ., ზედგ.). ჯამე [არაბ. řame] საკრებულო მეჩეთი. ჯამე (ჯავახ., ზედგ.;გურ. ჯაჯ.).ახ. ქართ. II. ჯამი [არაბ. ჯამისა] მიმატების შედეგად მიღებული რიცხვი;რისამე საერთო რაოდენობა. ხათამ… ნავაჭრის ჯამს დახედა (ვ. ბარნ.).

საშ. ქართ. I. ჯამა, ჯამასი, ჯამბაზი, ჯამბასი, ჯანბაზი დედალი აქლემი. მინდორსა შიგან კაცი ვინმე მოვიდოდა, ჯამას აქლემსა ჯდა თოხარიკსა (ამირან. 217, 1). ხუთასი ჯამა აქლემი (შჰნ. 1539, 1). ღამით ერთსა ჯამა აქლემსა აჰკიდა (ქილ. 938, 11).საშ. ქართ. II. ჯამი, ჯამა (არაბ.) – ჯამა ანუ მაჯამა ჯგუფი, ჯუმლი ერთპირადი რიცხჳ – ნ. ჩუბ., დ. ჩუბ.

საშ. ქართ. I. ჯამბაზი იხ. I. ჯამა.საშ. ქართ. II. ჯამბაზი აკრობატი, მოშაითი. განისწავლენით, ჯამბაზთებრ წარეთ (დ. გურამ. 311, 33, 3). იქ წარმოადგენენ თავიანთს უნარებს პეტერბურღიდამ მოსული ჯამბაზები (მ. თუმან. 650, 13).ახ. ქართ. ჯამბაზი [სპარ. ჯანბაზ] 1. თოკზე მოსიარულე, – მუშაითი. ესენი ჯამბაზები, მუშაითნი და მსახიობნი იყვენენ (შ. დად.). 2. ცირკის მსახიობი, – მასხარა, ხუმარა. ტყუილი რამ თვალთმაქცობა იქნება ჯამბაზისა (ილია). ჯამბაზი (სპ.) 1. აკრობატი, მავთულზე, თოკზე მოსიარულე. 2. პირუტყვით მოვაჭრე. 3. თავისი საქმის მცოდნე, სპეციალისტი. 4. ეშმაკი, მატყუარა. „ვინცხაი საქონელ ეიყვანს, გაყიდის, ისა ჯამბაზია (მეზ.). „მოვდა ვინმე ჯამბაზმა (თ.ქ.). „ერთი დედეი ყოფილა ჯამბაზი“(ჰ.). „ქალი ჯამბაზინა იყო“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).

საშ. ქართ. I. ჯანგი ჟანგი, ჟანგება – დ. ჩუბ.ახ. ქართ. ჯანგი 1. ჟანგი. 2. პირიტი – ქეგლ.დიალექტ. II. ჯანგი (სპ.) 1. წვალება, გაჭირვება, ძნელი სამუშაოს შესრულება. „სამი დღე ჯანგი ვცემე და არაფერი დამიწერეს“. 2. ხვეწნა, მუდარა. „ბევრი ვეხვეწე, ბევრი ვეჯანგე და ძლივ დავითანხმე“ (ჯავახ. ბერ.). აგრეთვე: ჯანგის ცემა (ჯავახ. ზედგ.), შდრ. ჯენგი (აჭარ. ნიჟ.).

საშ. ქართ. I. ჯანდარი ჯენდარი (სპ. ჯაჰანდარ) ქვეყნის მპყრობელი, მეფე ჯეჰანდარი. შენ იტყოდი, ომის დღესა სპილო არის იგ ჯანდარი (შჰნ. II, 3976, 1). მშვიდობისამ გზა მოგივა, შენ ჯენდარო, არავანო! (შჰნ. III, 36, 4). საშ. ქართ. II. ჯანდარი ჭანდარი. მხრები ჯანდარსა მიუგავს, გაშალოს დიდი ტორია (შჰნ. III, 194, 3). საშ. ქართ. III. ჯანდრის ხე – დ. ჩუბ. ჯანდრის ხე 1. ახლად მოქსოვილი წინდის დასაყალიბებელი ვიწრო თავმოწვრილებული ფიცარი. 2. ცომის გასაბრტყელებელი მრგვალი ხე. [ცომი] მრგვალად გაათხელეთ ჯანდრის ხით (ბ. ჯორჯ.). ჯანდრიჴე წინდის გასაჭიმი ყალიბი (ქიზიყ. მენთ.). ჯანდარი [თურქ. ჯენდერე] ნაქსოვის გასაჭიმი მოწყობილობა, – საჯანდრავი ჯანდარა (cender) წნეხი, მოთელვა. „მოქსოვნილ შალსა მოვთელევდით, ჯანდარაში გავარუნიებდით“ (თ.ქ., ჩვენ. ფუტკ.).დიალექტ. IV. ჯანდარი (ფრანგ. gendarme) ჟანდარმი. ხალხ დააზრებით მაშინებს, როგორც ტუსაღებს ჯანდარი (ხევს. პოეზ. 226, 14). ძველი დროება არ გინდათ, ჯანდარს მაშჭერით ყელია (ალ. ოჩ. 54, 5;ხევს. ჭინჭ.). როიცა რო სერგო გუდაუთის მახლობლათ იარაღს არიგებდა მალულათ, მაშინ ჯანდარებმა დააპატიმრეს ისი (ღორეშა). კლემდენ ჯანდრეფს (ფარცხნალი, ზ.-იმერ. ძოწ.). ახ. ქართ. V. ჯანდარი (ლეჩხ.) იგივეა, რაც შავტუხა – ქეგლ. ჯანდარი შავი (ლეჩხ. ალავ.). VI. ჯანდარი „საღებავია“ (გ. თედორ.). „შაბიამნის ფხვნილი ჯანდარი და ფისი, ერთმანეთში არეული“ (გ. თედორ. II, 56). შდრ. ჟანგარო.

საშ. ქართ., დიალექტ. I. ჯანღი იხ. I. ჯანყი. დიახ, დიდი ჯანღი გვიყვეს (სამ. VII, 207). დიალექტ. ჯანღი: ჯანღი თავი ჯანყის თავი, არეულობის მოთავე (ქიზ. მენთ.). ახ. ქართ., დიალექტ. II. ჯანღი ნისლი, ბურუსი. გზაში თოვლმა მოგვასწრო, ჯანღი ჩაგვიწვა, გზას ვეღარ ვიგნებდით (ვაჟა). ჯანღი ბურუსი, ნისლი (ჯავახ. ბერ., ზედგ.) მთებს ჯანღი ჩამოდგა – შუქი დაბნელდა მზისაო (თუშ. ხუბ.).

საშ. ქართ. I. ჯანყი: ირაკლის დროში ამგვარი ჯანყი არავის უქნია (სამ. VIII, 270). ჯანყი [სპარ. ჯანგ «ომი», «ბრძოლა»] 1. იგივეა, რაც აჯანყება. ჯანყის მოთავე საუკეთესო პირები მტკიცედ იდგნენ თავიანთ განზრახვაზე (ე. ნინოშ.). 2. შფოთი, უკმაყოფილება. გელათელ მორჩილს… არ შეეძლო მაშინ ქუთაისში არ ჩამოპარულიყო და ჯანყი არ ებნია (მ. ჯავახ.). ახ. ქართ., დაილექტ. II. ჯანყი 1. იგივეა, რაც ჯანღი. რას მოჰფენს თავის გარშემო ამისთანა ლამპარი? არა სინათლესა, არამედ კომლსა, ჯანყსა და ბურუსსა (ი. გოგებ.). 2. რთული ფუძის მეორე შემადგენელი ნაწილი. ნისლ-ჯანყი. ჯანყი ჯანღი (ჯავახ. ბერ.). შდრ. ჯაღი ხ., მთ., მოხ. შავი, მწვიმარე ღრუბელი ან ნისლი (ა. შან.).

საშ. ქართ. I. ჯარა ჩარა წამალი, საშუალება (შჰნ. III, 36;დ. კობიძე 1974).საშ. ქართ. II. ჯარა: ჯარა – სართავი დაზგა – საბა;სასთველი მანქანა (თ.) ჯაჰრა – ნ. ჩუბ. ჯარატარი ჯაჰრით საბრუნებელი ტარი – ნ. ჩუბ. მწყობ-რიგად შესვლა-გამოსვლა, ქცევა ვით ბრუნვა ჯარისა (დ. გურამ., 89, 193, 3). ახ. ქართ. ჯარა 1. [სპარ. jahre] პრიმიტიული მანქანა, რომლითაც მატყლს (ბამბას…) ართავენ, ძაფს ძახავენ (ზოგან მხოლოდ ახვევენ მასრაზე). ◊ ჯარას დაატრიალებს იხ. დაატრიალებს. ჯარა პრიმიტიული მანქანა, რომლითაც მატყლს, ბამბას. ართავენ, ძაფს ძახავენ (შეგრეხენ) და გადაახვევენ. მათთვისაც აცხობდნენ : პურის ჯარას, თითისტარს (გ. ლეონ.). დიალექტ. ბამბას ართავდნენ ჯარაზე (ქიზ. მრეწ. II, II, 20, 5). აგრეთვე: ჯარა (ჩ. თუშ.) დართული ბაწრის საგრეხი ხელსაწყო (კ. ჭრელ. 265;ღლ. თუშ. ცოც.).III. ჯარა (აჭარ.) იგივეა, რაც საწნახელი. შდრ. ძარაჯარა მოზრდილი ვარცლი. „ღელეში ჩევტანდით ჯარას და ურუბას იქ გავრეცხიდით (თ. ქ.);„ჯარაში ჩუუსხი მოხარშული ქეფეგი“ (ად., ჩვენ. ფუტკ.). ყურძენს… გავცლით გოდრიდან – ჯარაში (აჭარ. მრეწ. III, I, 166). ბაგაა ამოჭრილი ჯარა (აჭარ. მრეწ. I, 424). საშ. ქართ. IV. ჯარა, ჯაორა მკურნალი დაჭრილთა, მოტეხილთა, ნაღრძობთა და მისთანათა. ჯარა (თ. ჯარრაჰ) – ნ. ჩუბ. ჯარაობა ხელოვნება ჯაორა ჰაქიმისა– ნ. ჩუბ. ახ. ქართ. დიალექტ. ჯარა [არაბ. ჯარრაჰ ქირურგი] ძვ. იგივეა, რაც ჯარა-ექიმი. მე რა ვალი მაქვს მოვლისა, ექიმი არ ვარ ჯარაო (ვაჟა). ჯარა-ექიმი ძვ. შინაური ექიმი, – ექიმბაში. ის არის ჩვენი ჯარა-ექიმი, ყველაფრის წამლობა იმან იცის (ვაჟა). თითონ იმავ სოფელშიაც იყო ერთი სახელგანთქმული ჯარა-ექიმი ოფოფაანთ დემეტრე (ილია). ჯარა ექიმი (ქიზიყ. მენთ.).ჯარა არაბული წარმომავლობის სიტყვაა (ჯარააჰუნ დოსტაქარი, ჯარრაჰი (დარსაველიძე 1984, 82).

საშ. ქართ. I. ჯაზა (სომხ.) დასჯა – დ. ჩუბ. ჯაჯა დამნაშავე(ს) კაცის ტანჯვა – საბა. სხვას პატარძალს ნუ-მცა-ვისსა ნუ უნახავს ასრე ჯაჯა! (ბეს. 152, 29). მე ვერ ვირგე და თქვენ გარგე, ამად რად მიზამთ ჯაჯასა? (დ. გურ. 70, 60, 4). ჩქიფად გაზი, ბუნბულ-საბნად ლურსმის წვერი ჯაჯებია (თეიმ. I 39, 69, 3). მე ჯაჯასა და ტანჯვასა ვერ მოვითმენ (ქილ. 473, 14). დიალექტ. ჯაჯა მძიმე შრომა, დიდი ჯაფა. ისი ყველაზე სუქანია, ჯაჯა არა აქ ეხლა იმასა, ჯავრი თუ დარდი?! (ხაშ.);სულ წვალებაში და სულ ჯაჯაში უნდა იყოს თავისი სიცოცხლე! (ხაშ., ქართლ. ლექსიკ.). ჯაჯა ფშ. წამება, ტანჯვა. ძულება, ჯაჯა და დევნა რაღაც ბალღამად შედედებულა (ფშ. ქეშიკ.).ახ. ქართ., დიალექტ. II. ჯაჯა ქორის ერთი სახეა (გურ. ჯაჯ.). ღრუბლებმა დაიწიეს ქვევით და ჯაჯასავით დააწვნენ თავზე არემარეს (ჭ. ლომთ.). დიალექტ. III. ჯაჯა უხეში ქსოვილი ერთგვარი, ყისინა (შდრ. ჯარდანა). ფიჭვის მეშოკსა კიდევ ყისინა მეშოკსაც ეტყვიან, ჯაჯა მეშოკსაცა (ლამ.);ჯაჯა მეშოკი უბრალო კანაფით არი მოქსოვილი, თხელი, მარცვალი გავა შიგა (ტირძ., ქართლ. ლექსიკ.). შდრ. ჯაჯია (იმერ.) შდრ. I. ძაძა.

ძვ. ქართ. I. ჯეკმა «მრავალი», ძლიერი, «ფრიადი». „უკუეთუ ჯეკმა დაშურის“ (O, ზირ. 29, 7). „ჯეკმა მართჳს-მოყუარე არს“ (ფიზ. VII, 7). „საშესამოსლე მრავალი ფრიად“ G – „სამოსელი ჯეკმა ფრიად“ (M, ისუ ნ. 22, 8). „ჯეკმა დამაშურალობითა… სენი სნეულებისაჲ მოიწია“ (შუშ. XIV, 2). „იგი ჯეკმა უფროჲს ღაღადებდა“ (C, მრ. 10, 48). ჯეკმა „ნივთი ნამეტნავი“ – საბა. ნ. და დ. ჩუბ. იხილნა ლაშქარნი შორს, ჯეკმად ათკეცად უფროს ლაშქართა მისთასა (ქ. ცხ. II, 77, 6).დიალექტ. ჯეკმა „უამრავი, ურიცხვი“ (მესხ. მაისურ.). ალ. ჭინჭარაულის ზეპირი ცნობით ჯეკმა ჯერ და კმა სიტყვებისაგან … არის შედგენილი. ამათი სემანტიკა უახლოვდება ერთმანეთს: შდრ. „მით არ ჯერ ვარ ქმარსა ჩემსა, მჭლე არის და თვალად ნასი“ (ვეფხ. 201, 1205). ეს ასეც შეიძლებოდა თქმულიყო: იმიტომ ვერ ვკმაობ ჩემს ქმარს, იმიტომ უკმაყოფილო ვარ ჩემი ქმრის, რომ… შდრ. ჯერი, ძაღლის ჯერი… ისუ ნავეს „ჯეკმა ფრიად და „მრავალი ფრიად“ ალბათ „საკმაოდ ბევრს“ უდრიდაო. …საშ. ქართ. II. ჯეკმა ჯერკმა შიპი, ძარღვი კლდისა, მიწისა – დ., ნ. ჩუბ. ძარღვი. ვეჭვობ რომ იგივე სიტყვაა რაც ძველ ქართულში დადასტურებული ჯერკმა. ჯერაკუმია. შდრ. ჯერაკუმია სვეტს ზედა კამარასასა შეჰკვრენ და შუა ადგილს დაუტევებენ და გარემოს აღაშენებენ სახლებს;შუა ადგილი არის ჯერკმა – საბა. ჯერაკუმია მოხუცთა თავშესაფარი: „ვპოეთ ჯერაკუმიასა მას შინა პატრიაქისას სამასთორმეტი სული“ (H – 341, 716). ჯერაკუმელი ვინმე მოხუცთა თავშესაფრიდან: „აღესრულა ოდესმე ერთი ძმათაგანი ჯერაკუმელთაჲ“ (ლიმ. 4, 29).

საშ. ქართ. I. ჯილა (ოსმ.) ზედ გაელვარებული – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. II. ჯილა ცუდი ვეგი – საბა. ჰაი, შე უშნოვ! როგორ უმიზნებ?! მთელი ნაბიჯით ასცდა ჯილა! (ვ. ბარნ.)დიალექტ. III. ჯილა აზიდული ქედი ბუღისა. „ჯილა გაიკეთა ბუღამაო“ (ფარცხ. ქართლ. მენთ.).დიალექტ. IV. ჯილა წილი – ვ. ბერ.

საშ. ქართ. I. ჯილეხი ზროხის მომსრველი სენი – საბა. ახ. ქართ. ჯილეხი ძვ. იგივეა, რაც ციმბირის წყლული. ახ. ქართ. II. ჯილეხი კუთხ. (გურ.) 1. უგზო, ძნელად გასავლელი ადგილი. 2. გადატ. ჯიუტი და შეუგნებელი ადამიანი. შდრ. ჯილე წყალთაგან გამოფლატული საბა. დ. ჩუბ. ჯილი დარანი (ქართლ. ძიძ., კეცხ., ხუბ.) – ალ. ღლ.ს.-ქართვ. *ძილ-ყორვა, გავსება“ > ქართ. {ჯილ}-, ჯილე: ზან. ნძგილ-|| < ძგილ-: სვან. ძგრ-|| ძგჷრ- < ძგილ (ჩუხუა 2000-2003).

საშ., ქართ. I. ჯინი გოდორ-მარჴილი საბა. ჯინსა შინა მსხდომარენი ბნელსა… იმღერდიან მწუხარისა ჴმითა (ქ. ცხ. IV, 24, 28). ახ. ქართ. ჯინი 1. მოწნული, პირგანიერი და დაბალი კალათა ტვირთის საზიდავად;ორ კაცს სახელურებით მიაქვს (ან ურემზე დგამენ). [უშიშა] მუშაობდა…, ჯინები, კალათები, კოდები, კასრები, ბაკიც გააახლა (ვ. ბარნ.). ფიგურ. ჩუმად მიცურავენ საბაგირო გზაზე მაიმუნებივით ცალხელით დაკიდებული რკინის ჯინები (ა. ბელ.). 2. (ფშ. თუშ.) ამგვარად მოწნული საწოლი. იგი იწვა ჩალადაგებულ წნელის ჯინში, რომელიც ზაფხულობით დერეფანში ედგა (ვაჟა). 3. (ქართლ.) იგივეა, რაც საცეხვავი, საცეხველი (მნიშვ. 2). 4. (ქართლ.) იგივეა, რაც სასიმინდე. ჯინი 1. საქონლის პატივის გასატანი. 2. სიმინდის საზამთროდ შესანახი, მოწნულია. 3. საკაცესაც ეძახიან (ი. გრიშ.). იხ. აგრეთვე მეტნაკლები სემანტიკური გადაწევით (გურ. მრეწ. IV, II, 148, ქართლ. მრეწ. IV, II, 111, ქიზ. მრეწ. IV, II, 78, იმერ. გაჩ., იმერ. ჯაჯ., თუშ. მრეწვ. I, 437, ზ.-იმერ. ძოწ., ფშ. მრეწ. I, 181, ზ. ქართ. მრეწ. I, 231). აღდგენილია ს.-ქართვ. *ძარ-/ძან „ვარცლი, გოდორი > ძარი // ძარო, ძობანი < *ძაან-ობ-ი: ზან. ჯორ-ოფ-ა, ჯინ-ი < *ჯჷნ-ი < *ჯონ-ი: სვან. ჯრ // ჯარ (ჩუხუა 2000-2003).საშ., ახ. ქართ. II. ჯინი დემონი, ავი სული, ჭინკა, ქაჯი. ფარვენ მიწას სიმრავლითა, მოვიდოდენ, ვითა ჯინი (შჰნ. III, 145, 3). საშ., ახ. ქართ., დიალექტ. ჯინი (არაბ.) სპარსულად ფერია, ზღაპრულად კეთილი სული, შემწე კაცთა და წინააღმდეგი დევთა – დ. ჩუბ. ჯინი [არაბ. dřinn] 1. ავი სული, გრძნეული, დემონი. ჯინი (არ.) ბოროტი სული, დემონი. „ჩუენი დედეი ტყეში ჯინებმა დეიკავეს“ (თ. ქ., ჩვენ. ფუტკ. აგრეთვე: ფერეიდ. ჩუხუა). საშ., ახ. ქართ. III. ჯინი: ჟინი (ინად E.;[ჯინ] E) მოუშლელი წადილის ქნა – საბა. ჯინი ვიეთნიმე ხმარობენ ნაცლად ჟინი. ჟინი ახირება, მოუშლელად წადილის ქმნა, ჟინიანი, დაჟინებული ახირებული – ნ. ჩუბ. ჯინი: (იმერ. გურ.) იგივეა, რაც ჟინი. ჩემი ჯინი სჭირს და განგებ მიყო ეს საქმე! (აკაკი). ვიყაროთ მტრის ჯინი (ე. ნინოშ.). ჯინზე ზმნს. ჯიბრით, ჯიბრზე. მტრის ჯინზე მენახო შინ მოსული, კარგად მყოფი და დაწინაურებელი! (ჭ. ლომთ.). ჯინი ჟინი, შურისძიება (გურ. ჟღ.). ჯინმა მოუარა გაკერპდა, გაჯიუტდა. მაგას რო ჯინი მოუვლის რო დაკლა, ფეხს ვერ მოაცვლევინამ (ჯავახ. ზედგ.). დიალექტ. IV. ჯინი: ბოხოხი ქუდი... ზონრებით იყო გაწყობილი. ერთი ჯინი რომ ცერზეა მიწყობილი, მეორე ჯინი განზეა მოვლებული (ჯინი, რიგი, წყება (ლეჩხ. მრეწ. III, I 234). ჯერი?ახ. ქართ. V. ჯინი (ინგლ. gin) მაგარი ალკოჰოლური სასმელია – მ. ჭაბ.

საშ. ქართ. I. ჯინსი / ჯინში: რაც სტეფანას ან ასაღები მქონდა, ან ნაღდი, ან ჯინსი, ან სახლის რიგი ყველა აღამ სტეფანას მაჩუქე (სამ. IV, 382, ქვ. 15). თექვსმეტის თუმნის ნაღდი თუ ჯინში ღირებულის ფასისა იესე ამილახორიშვილმა ზარიძეს გიორგის უნდა შეუსრულოს და მისცეს (სამ. IV, 511, ქვ. 10).დიალექტ. II. ჯინსი (არ. cins) მოდგმა, თაობა, ჯიში, ოჯახი, რასა. ამოგიქოქა ღმერთმა შენი ჯინსი! (ინ). რუსმა რამდონი ჯინსის ხალხი გადაყლაპა, იცი?! (ჰილ). დოსტი მონახვამდი ჯინსინა მეიკითხო (სტ. ჩვენ. ფუტკ.). უჯინსო უჯიშო, ცუდი მოდგმისა. „ეის უჯინსოა, პრატი არ მიიცემა (ინ., ჩვენ. ფუტკ.). ყალა ჯინსის საჭმლიდან, რახიდან… გაწყობილია ბეგებთან (მარი, იმერხ.);„ესენი სხვა ჯინსის არიან ჩვენ სხვა ჯინსის“ (ნოღ. აჭარ. დიალექტ.;აჭარ. ნიჟ.).ჯიმსი, ჯინსი ჯიში, ჯიმსიანი, ჯიშიანი, კარგი ჯიშის. ჯიმსიანი ქალი შემხვდა, ისრე უვლის ობლებს, როგორც საკუთარი დედა. ჯიმში ჯიში, მოდგმა. მაგარაიანი ავკაცობა მაგათ ჯიმშით მოსდგამთ. ჯიმშიერი ჯიშიანი, ჯიმსიანი. ჯიმშიერი კაცი მაგრაინ რამეს ხო არ იზამს! ჯიმში-ჯილაგი ჯიში-მოდგმა. გაწყვა მაგათი ჯიმში-ჯილაგი, თავი ჯიმსს ხო არ დაკარგამს (ჯავახ. ზედგ.).შდრ. ჯიში [არაბ. ჯინს] მოდგმა, ჩამომავლობა, ჯილაგი. ერეკლეს წმინდა არაბული ჯიშის ცხენი ჰყავდა (ნ. ლომ.). ყველაფერი უხვად მოიპოვებოდა… [ნინიკას] სახლში: ძროხა, …ორი კაი ჯიშის დედა ღორი (ეკ. გაბ.). ახ. ქართ. III. ჯინსი (ინგლ. jeans მრ.) გარკვეული სახის ბამბის ქსოვილისაგან შეკერილი ქსოვილი (ჩვეულებრივ ვიწროდ მორგებული) ჯინსის კაბა (კურტაკი და სხვ.). ამ ქსოვილისაგან შეკერილი კაბა (კურტაკი და სხვ.) – მ. ჭაბ. ჯინსები: ეს სიტყვაც წარმოშობით ინგლისურია ჯეანს და მხოლოდ მრავლობითი ფორმით იხმარება. ამასვე იმეორებს ფრანგული და რუსული ჯინსები. ქართულში კი ძირითადად რუსულის ანალოგიით მკვიდრდება ერთი ნივთის მრავლობითით აღნიშვნა. მართებული ფორმით გამოყენება ორივე რიცხვში გვხვდება (მაღრაძე 2008, 145-150).

საშ. ქართ. I. ჯინჯილი ჯაჭვი, ბორკილი (სპარს. ზანჯრ). ზედ მივარდა ფრიდონ, თავის ჯინჯილებით მაგრა ჴელი შეუკრა (შჰნ. III, 308, 23). მრავალი ბედაური ძაღლი ოქროს ჯინჯილებითა ეჭირათ (რუსუდ. 268, 9). ახ. ქართ. ჯინჯილი 1. იგივეა, რაც ჯაჭვი. ჯიშსა და ჯილაგს კაცი ჯინჯილით უჭირავსო (ანდაზა). გამძლე ღვედია! თუ არ ეყოფა, ჯაჭვს ვაშველებ, უწყვეტ ჯინჯილებს (ვ. ბარნ.). 2. ძაღლის რკინისკბილებიანი ყელსაბამი. 3. კუთხ. (კახ.) იგივეა, რაც ფანფარა 2. 4. ფოჩებიანი ზონარი ან ყაითანი. [გიორგის] თავი ყაბალახით… შეეხვია და… აბრეშუმის ჯინჯილები მარცხენა ყურზე გადმოეფინა (პ. ჩხიკვ.). ჩამოუვლიდა გამწკრივებულ ჯარს ჯინჯილებით და დეზებით შემკულ-მოკაზმული [თენგიზი] (ვ. ბარნ.). აგრეთვე: დიალექტ. ჯინჯილი (ქიზ. მენთ., მესხ. ქიზიყ. დიალექტ., 653).საშ. ქართ., დიალექტ. II. ჯინჯილი ციხე. ყველას ჯინჯილში ჩავალპობ (სამ. VIII, 718, 11). დაიჭირეს ჯინჯილს მისცეს (ი. ბარათ.). შარშან რომ რუსები შემოვიპირე, ივანე პატარა დიღმიდან ნიკოლა ჯინჯილხანიდან (ი. ბარათ. 273, 2). „ტუსაღხანას“ გვიანფეოდალური დოკუმენტები „უფრო ხშირად „ჯინჯილხანას“ უწოდებენ. ერეკლე II-ის 1785 წ. ბრძანებაში სხვათა შორის ნათქვამია: „მელიქო ავეტიქ, მანდ ჯინჯილხანაში დიდო არის დაჭერილი, ეგ აუშვი“. თბილისის „ჯინჯილხანას“, როგორც საპატიმროს, იხსენიებს იესე ბარათაშვილიც. „ტუსაღხანაში“ დამნაშავე ან ებათ, ან კიდევ დამწყვდეული ჰყავდათ;დამნაშავის დასაბმელად ჯაჭვი ანუ ბორკილი იყო გამოყენებული. ამიტომაც „ჯინჯილის მიცემა“, პატიმრობასთან ერთად „ჯაჭვის დადებასაც“ ნიშნავდა (მესხია II, 1983, 664). დიალექტ. III. ჯინჯილი იგივეა, რაც ძუნძული, ნელა მძიმე სირბილი – ა. სიხ.

ძვ. ქართ. I. ჯორჯმოსილი, ჯურჯმოსილი ჩულით მოსილი: „ჯორჯ-მოსილი ქუეყანას ზედა წევნ“ (არსტ. 62, 14). „ჯურჯმოსილ ხალენითა დავალნ კარაულითა“ (ნრს. 74, 20). საშ. ქართ. II. ჯორჯი, ჯორჯანელი ქართველი. ვისრ. – დ. ჩუბ. საშ. ქართ. III. ჯორჯი «მოდიდო და უსუფთაო» (საბა), მსხვილი, ტლანქი, უხეში. ყურდგლის გამდრეკსა ჯორჯს ძაღლსა არ სდებენ საძაბუნოდა (საბა). ◊ჯინობს ჟინობს, ჟინიანობს. ჯინობს, ჯირკობს ჯორჯი ჯღუნა (ბეს. 97, 20). ახ, ქართ. ფიგურ. ისევ არ იცვლის ბიჯსაც შარაველ, ჯორჯი, ჯიუტი და თავაყრილი (გ. ლეონ.).

ახ. ქართ. I. ჰავანი [ჰოლან. haven] ზღვის ყურე, მოხერხებული (ან საგანგებოდ მოწყობილი) გემების მისაყენებლად, – ნავსადგური. ახ. ქართ. II. ჰავანი [თურქ. ჰავან] კუთხ. (აჭარ.) თამბაქოს საჭრელი დანა-მანქანა. სექვზე თუთუნის საჭრელი ჰავანი იდგა (ფრ. ხალვ.). ჰავანი // ხავანი – „თამბაქოს საჭრელი მოწყობილობა, „დანა-დაზგა“: „თუთუნი ჰავანზე დაჭრა“ (ინ. ჩვენ. ფუტკ.).

დიალექტ. I. ჰალი (არ. hal) ძალა, ღონე, შეძლება. „შენ რომ დიგინახავ, დაჰა ჰალი მომივა“ (ინ.). „ჰალ, ვახტი გონჯი არ გვაქ“(თ. ქ.). „ჩემი ჰალი რანა იქნასო“ (ტ., ჩვენ. ფუტკ.). აგრეთვე: აჭარ. ნიჟ.დიალექტ. II. ჰალი (არ.) უსიამოვნება, გასაჭირი, მძიმე მდგომარეობაში ყოფნა. „ბაბოი რა ჰალშია იცი?!(თ.ქ.) „იმფერი პატარაი გზები იყო, რომ ხარი არაბაით რა ჰალით გევიარდით“ (ინ., ჩვენ. ფუტკ.).საშ. ქართ. III. ჰალი // ჰილი მცენ. –აიღე ჰალი, და ყაყუილა და ბასბასა (ფანასკ. 148, 21). შდრ. (სპ.) ჰილ.

ძვ. ქართ. I. ჰალო, ალოვე, ალოეჱ, ალო aloe: „მოიღო მური შეზავებული ჰალოჲთურთ ვითარ ას ლიტრა“ (C, ი. 19, 39). შდრ. I. ალო.ახ. ქართ. II. ჰალო იხ. II. ალო. როდესაც დადგებოდა ჰალო მუშაობისა… მაშინ გამოუცხადებდნენ ხოლმე გლეხებს (აკაკი). ახ. ქართ. III. ჰალო: ოპტიკური მოვლენა – თეთრი ან ცისარტყელასებრი წრეები (ცრუმზე, ცრუმთვარე);გამოჩნდება ხოლმე ატმოსფეროში შეტივტებული ყინულის პაწაწინა კრისტალებში სინათლის გარდატეხისა და არეკვლის შედეგად (მ. ჭაბ.). ჰალო: „ალო“ შორისდებული, ხმარობენ ტელეფონით ლაპარაკის დროს: ნიშნავს: გისმენთ, მისმენთ (მ. ჭაბ.). იხ. ალო.

ძვ. ქართ. I. ჰასაკი, იხ. I. ასაკი: „ყოველთა ზედა ჰასაკთა იყოს ძაძაჲ“ (ლ. 19, 3). „ვინ შეუძლოს შეძინებად ჰასაკსა თჳსსა წყრთა ერთ“ (C, მთ, 6,7). „დასრულებული არს“ C, – „ჰასაკი აქუს“ (DE, I, 9,21). „და უნდა ხილვაჲ იესუჲსი, ვინ-ძი არს, და ვერ უძლო ხილვად ერისამისგან, რამეთუ ჰასაკით იყო იგი მცირე“ (ლუკა 19, 3). „ესე აზნაური შემკულ იყო ყოვლითა სისრულითა და სიმდიდრითა, სიბრძნითა, ჰასაკითა და ახოვნებითა“ (გრ. ხანძთ. 248, 8). იხ. ასაკი.ჰასაკოვნებაჲ სიმაღლე: „არცა ჰასაკოვნებაჲ, არცა ზრდაჲ ჴორცთაჲ“ (A= 162 6v, 6-7a).ძვ. ქართ. II. ჰასაკი იხ. II. ასაკი: „რამეთუ ყოველივე წინასწარმეტყველი რაჟამს ჰასაკსა თჳსსა მოიწიოს, მაშინღა მადლსა მას წინასწარმეტყუელობნ“ (სინ. მრ 207, 5).„ვთქუ, ვითარმედ: ჰასაკი ჩემი დაბერდეს, ვითარცა ხჱ დანაკისკუდისაჲ მრავალ ჟამ ვცხონდე“ (იობ. 29,18). ჰასაკეული ასაკოვანი: „ყოვლითურთ თჳთ ასწავებნ და ჰმოძღურინ მწყობრთა და მწყობრთა ჰასაკეულთა და ჰასაკეულთა“ (გიორგი მთაწმ. 171, 18). ჰასაკის სწორი თანატოლი: „უწყეს სწავლათაცა საეკლესიოთა და სამღდელოთა, რომელთა შინა უმეტეს ყოველთა ჰასაკის სწორთა მისთასა წარემატა“ (გიორგი მთაწმ. 116, 26). ახ. ქართ. ჰასაკი [გვადის ბალღები] ისეთ ჰასაკში არიან, რომ უთუოდ რძით უნდა იკვებებოდნენ (ლ. ქიაჩ.).შენიშნულია, რომ ჰ ბგერა ფონეტიკური დანართი ჩანს ძველ ქართულში ჰასაკი / ასაკი (ჩუხუა 2017).

ძვ., ახ. ქართ. I. ჰოროლი იხ. I. ოროლი. „არა აღვიღე ჰოროლი მათ ზედა“ (O, ივდ. 11, 2). „დაყრდნობილ იყო ჰოროლსა ზედა თჳსსა“ (O, II, მფ. 1, 6). „მჴედართა მბრძოლთა სახლებსა ჰკიდავნ მრავალფერი საჭურველი: ჴრმლები და ჰორლები, ფარები და მშჳლდ-კაბარჭები“ (მ. სწ. 160, 9). ჰორლის-პირი «აღმახული»: „და-ღა-ჰყინის, იქმნის იგი ვითარცა ჰორლის-პირები“ O, – „ყინვა იქმნების სრულიად აღმახული“ (pb. ზირ. 43, 21). ახ. ქართ. ჰოროლი ძვ. იგივეა, რაც ოროლი. მეფემ ჰოროლით დააკერა მებრძოლი მიწას (ვ. ბარნ.). აგერ შეიბნენ ორ-ორნი, ურთერთს ახეთქეს ჰოროლი (ლ. ასათ.). საშ. ქართ. II. ჰოროლი ტახტრევანდი. დედაკაცი ჰოროლში ჯდა (ვახტ. VI, 116, 251). შდრ. ჰორელი, ჰორლი დიდებული მოაბა, ტახტრევანდი – საბა, დ. ჩუბ.

ძვ., ახ. ქართ. I. ჰოროლი იხ. I. ოროლი. „არა აღვიღე ჰოროლი მათ ზედა“ (O, ივდ. 11, 2). „დაყრდნობილ იყო ჰოროლსა ზედა თჳსსა“ (O, II, მფ. 1, 6). „მჴედართა მბრძოლთა სახლებსა ჰკიდავნ მრავალფერი საჭურველი ჴრმლები და ჰორლები, ფარები და მშჳლდ-კაბარჭები“ (მ. სწ. 160, 9). ჰორლის-პირი «აღმახული» „და-ღა-ჰყინის, იქმნის იგი ვითარცა ჰორლის-პირები“ O, – „ყინვა იქმნების სრულიად აღმახული“ (pb. ზირ. 43, 21). ახ. ქართ. ჰოროლი ძვ. იგივეა, რაც ოროლი. მეფემ ჰოროლით დააკერა მებრძოლი მიწას (ვ. ბარნ.). აგერ შეიბნენ ორ-ორნი, ურთერთს ახეთქეს ჰოროლი (ლ. ასათ.). საშ. ქართ. II. ჰოროლი ტახტრევანდი. დედაკაცი ჰოროლში ჯდა (ვახტ. VI, 116, 251). შდრ. ჰორელი, ჰორლი დიდებული მოაბა, ტახტრევანდი – საბა, დ. ჩუბ.”